'Het laatste niet aangeharkte stukje Nederland'
Eetbare grondbedekkers
Rijp en Groen
Bijen in strijd tegen perenvuur
Schimmel versus luis
-ĥ
VRIJDAG 17 SEPTEMBER 1999
In sommige
tuinen staan
ze er nog
prachtig bij, in
andere zijn ze
verwelkt of
verpieterd.
Kortom, ze
kunnen eruit, die eenjarigen
waarvan we zoveel plezier
hebben gehad. Voeg daar
dan nog de bolbegonia's en
de zomerbloeiende bollen,
waarover we het vorige
week hebben gehad aan toe
en je ziet een toenemend
aantal kale plekken in de
tuin. Een deel ervan vullen
we op met voorjaarsbollen,
maar vaak blijft er dan nog
het een en ander open en
bloot. Zeker in de nieuwe
tuinen die vaak
met buxushaag-
jes in vakken zijn
verdeeld. Als een
vak tussen de ha
gen schoonge
maakt wordt,
omdat het eenja
rig spul zijn lang
ste tijd heeft ge
had, is er ineens
een groot stuk
open grond.
Waarom zouden
we dat niet eens
vullen met een
eetbare grondbe-
dekker.
De trouwe lezers
van deze rubriek
weten inmiddels
dat zogenaamd ene
zwarte grond in 3002R
wezen helemaal
niet goed is.
Eventuele mest
stoffen spoelen uit, de
grond slibt dicht en onkruid
krijgt een kans. Dus afdek
ken die zaak. Dat kan won
derwel met gewassen die we
te zijner tijd op tafel kunnen
brengen. Wat te denken van
een portie veldsla? Een
heerlijke gezonde winter
groente, die van pas kan ko
men als onbespoten groen
schaars is. Maak de grond
goed los, dek af met een
laagje compost of goede
aarde. Maak er dan geultjes
in op ongeveer vijftien cm
afstand. Zorg dat de geultjes
rond drie cm diep zijn en
zaai dan. Zaden komen op
anderhalve centimeter van
elkaar te liggen. Dat is dicht
bij elkaar, maar we kunnen
later nog uitdunnen. Druk
de grond een klein beetje
aan, giet eventueel als het
toevallig
droog is en
wacht op de
dingen die
gaan komen,
dat zijn dan
mooie licht
groene plant
jes die naar alle waarschijn
lijkheid iets te dicht op el
kaar staan. Dan dunnen we
uit, zodat de planten op on
geveer tien cm van elkaar
komen te staan, zodat ze
goed uit kunnen groeien.
Als de planten ongeveer tien
cm hoog zijn, ongeveer be
gin december, afhankelijk
van het weer, dan kan er ge
oogst worden. Dat moet
met zorg gebeuren want het
hart van de plant, dat we bij
de groenteboer
vaak in de hele
plant kunnen
zien, sparen we
bij teelt van ei
gen grond. De
planten groeien
dan weer aan en
zo kunnen we
doorgaans een
paar keer oog
sten tot maart of
april toe. Dan is
het immers weer
tijd voor bloem
planten, maar
wij hebben de
grond mooi be
dekt gehouden
en er ook nog
van gesmuld.
naar" Wie liever win-
terpostelein
AARLEM
heeft dan veld
sla, kan volgens
precies hetzelfde
recept winterpostelein zaai
en. Nu we toch bezig zijn
met eetbaar gewassen, geef
ik de goede raad om weer
eens knoflook in de tuin te
zetten. In de buurt van ro
zen is het helemaal goed. Er
is bewezen dat knoflook de
rozen beter doet geuren,
hoe gek dat ook moge klin
ken en bovendien houdt
knoflook ook de gevreesde
aaltjes in toom. Koop wel
knoflookbollen m een na-
tuurvoedingwinkel, zet de
teentjes op 10 bij 25 cm uit
elkaar en zo diep dat het
puntje net boven komt.
Denk eraan dat knoflook
meestal niet helemaal win
terhard is. Dus een afdek-
laag als het hard vriest is be
langrijk voor een goede
oogst en daar is alles im
mers om begonnen.
REDACTIE MARCOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA 023-
Ruimterust en stilte in getijdenlcindschctp
NEL
10 NO!
D5 NL I
Re£
35 De-
FOKKO BOSKER*
De glimlach zit op het gezicht
van Shujun gebeiteld. De Chi
nese student plantenveredeling
uit Wageningen ondergaat gela
ten het modderbad waar de
personeelsvereniging hem op
trakteert. Met z'n veertienen
zijn ze afgereisd naar Holwerd
voor de overtocht te voet naar
de Oerderduinen op Ameland.
„Heel mooi, heel bijzonder",
prevelt Shujun. „Het gaat heel
goed." Hij praat zichzelf moed
in. De Chinees zakt steeds ver
der terug uit de groep van wad-
loopcentrum Fryslan. In zijn
land beklimmen de mensen
heilige bergen en waden ze niet
door slik en water naar een ei
land.
Zijn lange slobberbroek en de
rubberen laarzen die met een
koord om de enkels zijn vastge
bonden, verraden dat Shujun
geen idee had waaraan hij be
gon. Jan Draaistra zegt z'n col
lega's van het plantenlaborato-
rium goed te hebben voorbe
reid. De aanbevelingen van het
wadloopcentrum, korte broek
en hoog sluitende basketbal
schoenen, heeft hij bij herha
ling genoemd. „Ik heb het hem
gezegd. Wel tien keer. Hij zei
steeds 'ja'. Maar begrijpen doet
hij het niet."
Shujun gaat bijna kopje onder
in de eerste diepe slenk die zich
vlak na het vertrek vanaf de pier
bij Holwerd aandient. Het slib
zuigt aan z'n laarzen, trekt hem
naar beneden. Hij worstelt en
blijft boven. In z'n kielzog ploe
teren een Spanjaard en Finse,
die ook vanuit Wageningen zijn
afgereisd voor een dag 'mud-
walking'. „It is fun", stamelt de
Finse. In haar land lopen de
mensen hard door moerassen.
Vrijwel net zo gek.
Draaistra, die zich op z'n werk
verdiept in de lotgevallen van
de aardappel, komt uit Ferwert.
Het Wad was in z'n jeugdjaren
taboe. „We bleven achter de
dijk. Alleen toeristen stampten
in de blubber rond." Nu is hij
bekeerd. Het is z'n tweede
tocht. Het zijn de prachtige ver
gezichten, het domweg voort-
ploeteren door de modder en
de ontspannen sfeer onderweg
die hem goed bevallen.
De groep van het Friese wad
loopcentrum telt 37 deelne
mers. Toch krioelt het om half
acht 's ochtends op de pier van
de mensen met rugzakjes, korte
broeken en basketbalschoenen.
Iedereen heeft zich braaf aan
de kledingvoorschriften gehou
den. Dijkstra's wadlooptochten
en de Noord-Nederlandse Fe
deratie vertrekken ook vanaf
Holwerd. Ruim tweehonderd
lopers maken zich een beetje
zenuwachtig op voor de over
steek. Want hoe zwaar het
wordt, dat weet je maar nooit.
De gidsen Willem Lenger, Klaas
Eisenga en Marijn Knibbe heb
ben haast. Een kort woord van
welkom en dan gebaren ze de
groep van het asfalt de modder
vlakte op. Het maximum per
groep bedraagt 140. De deelne
mers prijzen zich gelukkig dat
het aantal niet wordt gehaald.
„Het is wel heel erg massatoe
risme", mompelt een deel
neemster. Van de gidsen is
vooral Lenger weinig gechar
meerd van de drukte. Hij ver
kiest een route door de kwelder
die het dichtst de waterlijn
volgt. De andere clubs blijven
vlak onder de dijk en gaan pas
na een paar kilometer richting
Ameland. „Ik wil niet in een
lange file verzeild raken", zegt
Lenger. Hij gidst al dertig jaar
mensen over het Wad. Als jon-
Pure commercie past niet bij het karakter van natuurtrips.
gen in Harlingen droomde hij
ervan aan te monsteren op een
boot. Hij werd ambtenaar.
Het water bleef trekken. „In het
begin was het Wad nog vrij.
Verordeningen waren er niet."
Tien jaar later had het slijk zo'n
aantrekkingskracht, dat het uit
de hand liep. In enkele red
dingsoperaties moesten ver
dwaalde toeristen met hun gid
sen uit het wassende water
worden gehaald. „Het was altijd
ellende." Lenger legt de schuld
bij wadloopdorp Pieterburen.
Op het Groninger Hoge Land
werd de basis voor de populari
teit van het wadlopen gelegd,
maar de commerciële uitwas
sen leiden tot zoveel misstan
den dat de overheid wel moest
ingrijpen. „Wij spelen niet met
mensenlevens", beklemtoont
Lenger. Hij prijst de rijksover
heid die het tal wadlopers per
jaar beperkt tot 50.000. „Dit is
een van de mooiste stukken na
tuur, het laatste niet aangehark
te stukje Nederland. Dat moe
ten we zo houden." De wad-
loopclubs houden het op
30.000 deelnemers. „Meer klan
ten hoeven we niet."
Gids Knibbe is gehecht aan het
getijdenlandschap. Als dijk ach
ter zich laat haalt hij opgeruimd
adem. Zandplaten en geulen
geven dagelijks een ander reliëf
aan het gebied tussen eilanden
en kustwerken. „Prachtig
toch." Het Wad glimt als een
diadeem. Wadloopcentrum
Fryslan loodst jaarlijks zes- tot
zevenduizend mensen door de
slikvelden. Voorzitter Binne
Kloosterman vindt het wel
mooi zo. „Er bestaat nu een ze
ker evenwicht. Al is de gestelde
grens van tienduizend in de
overeenkomst met het rijk nog
FOTO REUTER
zo arbitrair." Friesland heeft
geen behoefte het quotum he
lemaal vol te maken. „We heb
ben onszelfbeperkingen opge
legd. Ook al zouden we meer
tochten kunnen doen, we kie
zen ervoor niet verder te groei
en."
Kloosterman is ook al een ver
knocht wadloper. „Voor mij is
het de ruimte, de rust en de stil
te. Een ander is het vooral te
doen om het overwinnen van
de zee. Als je vaker gaat, ontdek
je dat het er altijd anders is."
Hij trekt een scheidslijn tussen
de liefhebbers en de deelne
mers aan de verplichte school
reizen of uitstapjes van de per
soneels- of buurtvereniging.
„Dëlaatsten zijn alleen met
zichzelf bezig en de vraag hoe
ze er in hemelsnaam door ko
men."
Einddoel Engelsmanplaat is
voor de beginners, Schiern*
nikoog biedt een pittige uil
ging aan rustzoekers. Vooi
het water weer opkomt, mo
een diepe geul zijn doorwas
Lenger moest ooit in dichte
mist zoeken naar de ondiep
„De groep werd onrustig i
gon te zinspelen op helike
die ons moesten oppikken.
Amper 150 meter verderop
de doorsteek worden gemai
Een gids moet daarom altij
kalm blijven en het Wad
broekzak kennen.
De overtocht naar Amelanc aa
vereist weinig meer dan
delijke conditie. Wie zich
meldt, hoeft niet eerst meti
ces een Cooper-test af te lep
gen. De deelnemer moet b
zichzelf te rade gaan of hij i 9
ruim 10 kilometer in pakwi
drie uur kan afleggen. Het!
vormt vooral in het begin
de wandeling een taai obst
Mensen met weinig
haken hier alsnog af.
Onweer en mist zijn
spelbrekers. Ook een west
wind die het water opstui
geeft voor problemen in
natie met hoge waterstand
het najaar. In de winter lot
hij met andere gidsen. Alle
dan is het volmaakt rustig,
seizoen stopt in oktober al
watertemperatuur te
wordt. „De zon die opkom
stilte. Onvergetelijk, zo mo
het hier dan is."
Zelfs Shujun geeft zich
nen. „Eerst vond ik het vei
schrikkelijk, nu gaat het be
Toch blijft het hem een rai
dat mensen zich zoveel m
getroosten, terwijl de veert
de oversteek sneller en coi
tabeier maakt. Je ziet hem
ken: een beetje vreemd ziji
Hollanders wel.
13 Alle
Ami
uit t
(zin
Lievi
Serii
Marl
men
delt.
van i
Gett
Keni
Paul
NOS-
Netw
Actu
De ri,
.Serie
rech:
een i
in co
gers.
van c
Gert J
De Ni
weds
serie
gewo
actee
nen i
Prese
Notenschil als afvalverwerker
Natuurlijke schimmels kunnen insectenplagen in groente en gra
nen de kop indrukken. In Amerika zijn Beauveria bassiana en Pae-
cilomyces fumosoroseus met succes ingezet tegen diamantrugmot
in broccoli en tegen bladluis in tarwe en gerst. Het biologisch be
strijdingsmiddel is ontwikkeld door onderzoekers van het Ameri
kaanse ministerie van landbouw in Ithaca, New York. Plaaginsec-
ten zorgen jaarlijks wereldwijd voor grote oogstverliezen. Het pro
bleem wordt steeds groter, doordat de insecten ongevoeliger wor
den voor chemische middelen en zich aanpassen aan biologische
bestrijding met bacteriën. Entomoloog John Vandenberg heeft in
veldproeven aangetoond dat de mot bezwijkt onder beide schim
mels. Maar de bladluis is alleen gevoelig voor de Beauveria schim
mel. De schimmels worden wekelijks toegediend in het veld en re
duceren de insectenpopulatie plus de vraatschade aan de jonge
planten. Het effect is volgens de onderzoekers groter dan van che
mische bestrijding.
PETER DE JAEGER»
Bijen kunnen helpen "bij de be
strijding van perenvuur in
boomgaarden door een on
schuldige bacterie op de bloe
sem te brengen. Perenvuur is
een bacterieziekte in appel- en
perenbomen die grote schade
aanricht. De nieuwe methode,
bedacht in Nieuw-Zeeland,
staat beschreven in New Scien
tist van 11 september.
Perenvuur wordt veroorzaakt
door de bacterie Erwinia amyl-
ovora. Deze besmet de bloe
men in het voorjaar en ver
spreidt snel over de rest van de
boom. Normaal wordt infectie
voorkomen door chemische
middelen gebaseerd op koper,
maar die methode is giftig voor
de plant zelf. Spuiten met het
antibioticum streptomycine
mag in Europese landen pas na
toestemming van de overheid.
Als de ziekteverwekker een
maal in het weefsel zit is de
boom verloren", zegt Joel Van-
neste van het Ruakura onder
zoekscentrum in Nieuw Zee
land. „We zochten daarom naar
een manier om de infectie te
voorkomen door al vroeg in het
voorjaar in de groeicyclus in te
grijpen."
De onderzoekers vonden een
biologische middel. Een aan
het perenvuurbacterie nauw
verwante bacterie, Erwinia her-
bicola, blijkt onschadelijk voor
planten, maar kan de groei van
E.amylovora de kop in drukken.
De onschuldige bacterie neemt
de plek in van zijn 'neefje' op
De koolstof houdende schillen
van pecan- en amandelnoten
zijn na vermaling tot kleine
korrels geschikt om afval uit
vistanks te filteren of om
drinkwater te zuiveren. Hun
poreuze oppervlak trekt meta
len als lood aan. Ook organi
sche verbindingen als tolueen
en benzeen, die in oplosmid
delen, brandstof en verf zitten,
hechten zich massaal aan de
korrels. Dat scheelt een hoop
vervuiling in het milieu. On
der een microscoop zien de
koolstofdeeltjes van de noten-
schil eruit als pokdalige aste
roïden. Maar een gram kan
een aanhechtingsoppervlak
Andei
Serie
de re
baret
Vand.
Bangl
Austr
1989
Hal S
ontmi
ter erj
er alle
krijge
Einde.
hebben van liefst negenhc
derd vierkante meter. Dat
een voordeel bij het absoi
ren van metalen of chemii
liën met een laag molecul Nacht
gewicht, zoals benzeen. Ir.
vergelijkende studies met
commerciële koolstof, zo.
uit steenkool, blijkt dat dii
van noten vier keer zo goe
benzeen kan binden. Bijki
mend voordeel van de no
schillen boven steenkool
ze een nieuwe grondstof UM
men. De vondst is gedaan
door medewerkers van he
Amerikaanse ministerie v
landbouw in New Orlean )et
Louisiana.
Schij
laat
Slech
„Er zijn in ons land hele boomgaarden verloren gegaan aan deze vervelende bacterie".
de bloem en produceert een ei
wit dat de groei van de lastpak
indamt, waardoor de ziekte
zich niet kan verspreiden.
Het is lastig om' de gewenste
bacterie gericht op de bloemen
te krijgen. In plaats van de bo
men te bespuiten met dit biolo
gisch middel besloten Vanneste
en collega's om honingbijen te
gebruiken voor de verspreiding.
Hij vroeg fruittelers een poeder
waarin de bacterie zat verwerkt
in de bijenkorf te stoppen. De
bijen lopen door het poeder en
nemen dat mee naar buiten,
wanneer zij de korf verlaten. Na
zeven dagen was ruim 95 pro
cent van de appel- en peren
bloesem voorzien van de nutti
ge bacterie.
„De grap is dat bijen worden
gebruikt om levende organis
men te verspreiden. Ze brengen
slechts enkele bacteriën op de
bloem waarna de bacterie zich
bloemendaal bv.
rijksstraatweg wassenaar
snel vermenigvuldigt. Dus ook
als er geen poeder meer wordt
aangebracht gaat de versprei
ding van de bacterie vanzelf
door", zegt Vanneste.
Doelgericht de bloesem behan
delen is een eleganter methode
dan spuiten met penicilline,
meent ook Henk Kemp van het
Proefstation voor de Fruitteelt
in Wilhelminadorp. In Neder
land komt de ziekte vooral voor
bij een extreem warm voorjaar.
De ziekte is zeer moeilijk te be
strijden, aldus Kemp. „De fruit
teler moet in het voorjaar iede
re week controleren en direct
ingrijpen. Als er drie bomen
zijn aangetast lijkt dat niet veel,
maar dat kan na drie jaar zijn
uitgeroeid tot een hectare. Bij
snoeien is ontsmetting van ge
reedschap van groot belang om
de ziekte niet naar een andere
boom over te brengen. Er zijn
in ons land hele boomgaarden
verloren gegaan aan deze vér-
velende bacterie."
Volgens Kemp is de aanpak met
de bijen een oplossing waar de
Nederlandse appel- en pe
renkwekers al lang op zitten
wachten.
Verstand van vijvers
Welige algengroei, dode vis
sen, slecht groeiende planten;
het gaat nogal eens mis met
de vijver in de tuin. Vele' boe
ken zijn over de juiste aanpak
geschreven en vele exempla
ren zullen nog volgen. Een op
vallende uitgave is echter
'Heldere Vijvers' van Rob Her
wig, die vooral bekend is om
zijn zeer gewaardeerde tuin
plantenencyclopedie. Om te
beginnen moet een vijver een
aantal eigenschappen heb
ben. Dat zet Herwig in vogel-
was, i
lieuwe
Sam
Flooi
onie
Suza
vlucht uiteen. Vervolgens
men, duidelijk ge'ïllustree it.
de stikstofcyclus, de wate e
kwaliteit, het plantenond indelig
houd en reparaties aan di chapei
de. Duidelijk en helder ui d
legd. De uitgave is in een
dag te lezen, waarna deti acht,
met verstand van zaken z e
vijver kan aanleggen enb i
ren.
Rob Herwig: 'Heldere Vij
Kosmos-Z&K Uitgevers,
Utrecht; ISBN 90 215 340
19,50.
eerst
>ch ver
die I
Apparaten die op elektriciteit werken zoals fonteinen, komer p. 20.0^
meeste natuurvijvers niet voor. f071 124.001
wêêêêêê
WÊÊmÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊM
u
E
Cryptogram
Horizontaal: 1. Korte videofilm over een sierspeld (4); 4. Alarm met een intens
geluid (5); 7. Loofboom (7); 8. Voorbeeldige gek (3); 9. Een kreng van een
uitblinker (3); 10 Een horlogemaker is er zestig minuten mee bezig (7);
12. Handen en benen (7).
Verticaal: 2. Het eerste schaapje is een heel ander dier (4); 3. De eerste kookt op
petroleum (6); 4. Vervelende kerel in een kleverig kledingstuk (8); 5. Genees maar
in z'n totaliteit! (4); 6. Blinde genegenheid (6); 9. Ze varen in een Duitse plaats
(4); 11Geweldig dat ze achter dit dier komt! (3).
Oplossing van donderdag:
Horizontaal: 1 Chelsea; 8. alant; 10. cape; 12. asem; 14. ha; 15. vla; 16. ma;
17. nee; 19. kam; 21. Est; 22. ree, 23. las; 25. aar; 26. ra; 27. aam; 28. es;
30. egel; 32. bent; 34. regen; 36. beteren.
Verticaal: 2. Hap; 3. eleve; 4. la; 5. snaak; 6. ets; 7. ach; 9. ama; 11. aanslag;
13. emmeren; 18. Eta; 20. ara; 24. salet; 25. amber; 26. rem; 29. sta; 31. ere;
33. ene; 35. ge.
ZSSS Y
OA1 h<£&e 1
&/&erj£S
J
v.
STAP 7^/\
/fe:
-rW—jU J/-JL XaY
oy - - - -
-O- - "V- -
-O--"
