Internationale zadenbank moet
uitroeiing voorkomen
In Natura
Voortreffelijk
muizenjaar
Grot van Lascaux moet dicht
Waterleidingduinen geven geheimen prijs
w
WOENSDAG 15 SEPTEMBER 1999
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA
Een muizenval is een even vernuftig als eenvoudig in
strument. Ik zou wel eens willen weten welke slimmerik
hem heeft uitgevonden. Je legt een stukje kaas op een
beweeglijk plankje, dat door de muis naar beneden
wordt geduwd wanneer hij de lekkernij wil pakken,
waarna een staafje losschiet dat tot dan toe een ijzeren
beugel neergeklapt heeft gehouden; de beugel slaat om
en doodt op slag de muis. Dat is alles. Niet alleen voor
mensen, maar ook voor muizen komt het einde meestal
onverwacht.
Dit kan niet worden gezegd; wanneer er muizentarwe in
het spel is. Deze in strychnine of thalliumzout gedrenkte
tarwekorrels doden de muizen tamelijk langzaam, zodat
ze het einde wel degelijk voelen naderen. De muizenval
echter doet zowel genadeloos als genadig zijn werk, net
als de guillotine. Ik heb er drie op zolder staan. Muizen
vallen bedoel ik. Deze drie moeten een einde maken aan
de muizenplaag waarmee dit gedeelte van het huis te
kampen heeft. En dat is beslist niet niks, zo'n muizen
plaag. Boeken, tijdschriften, kleren: overal wordt aan ge
knaagd en alles is vergeven van urine en keuteltjes. Dat
er opgetreden moest worden, behoeft geen betoog.
Drie vallen dus en een pondje kaas, jong belegen. In een
maand tijds oogstte ik zo'n tachtig muizen. Meer dan
tien meter muis, meer dan een kilo in gewicht. En dat al
leen al op zolder! Ook buiten krioelt het van de muizen,
vooral veldmuizen en bosmuizen. Het laatste jaar van de
twintigste eeuw kan dus de geschiedenis ingaan als een
voortreffelijk muizenjaar.
Roofdieren varen er bijzonder wel bij! Uilen en buizerds,
valken en vossen hebben beslist geen klagen. En ook de
wezel maakt het uitstekend. Het verbaasde me dan ook
niet ze steeds vaker door de tuin te zien hollen, die rap
pe, bruine beestjes. Razendsnel zijn ze, terwijl ze zich in
golvende sprongetjes voortspoeden -waarbij ze soms
zelfs wel wat weg hebben van slangetjes- of met gestrek
te rug, waaronder de pootjes zo snel bewegen dat je ze
niet meer kunt zien. Een enkele keer kon ik er eentje op
m'n gemak bewonderen, zoals toen ik het schuurtje na
derde waarin het hout voor de open haard wordt be
waard. Een wezeltje gluurde voorzichtig om het hoekje,
maar trok zijn kopje terug op het moment dat hij mij
zag. Ik bleef staan en wachtte. Het duurde maar een
ogenblik of daar verscheen het nieuwsgierige snuitje
weer, waarin de pientere oogjes waakzaam fonkelden.
Nadat voldoende informatie over mij was ingewonnen
verdween het koppie om even later opnieuw tevoor
schijn te komen. Zo ging het spelletje een paar minuten
door.
Nieuwsgierig zijn ze, wezels. Kijken en vooral ruiken zijn
heel belangrijk. Kan een situatie niet goed genoeg wor
den overzien of besnuffeld, dan richt een wezeltje zich
op. Terwijl hij op de achterpootjes zit, strekt hij het lijf zo
hoog mogelijk. Het is een houding die ook door herme
lijnen en trouwens ook door hazen en konijnen dikwijls
wordt aangenomen en die 'kegel' of 'mannetje' wordt
genoemd.
De nieuwsgierigheid zit de wezel trouwens zo ingebak
ken dat hij er klakkeloos van uitgaat dat ook de andere
dieren met die eigenschap zijn behept. Wil hij een prooi
vangen, dan verlaat hij zich dus soms op een list die alles
te maken heeft met nieuwsgierigheid. Hij besluipt het
slachtoffer tot op een paar meter afstand, waarna hij in
eens begint te rollen en te tollen, te draaien en te zwaai
en, te springen en te swingen. Dit trekt natuurlijk met
een de aandacht van de ander, die uiteraard zijn nieuws
gierigheid naar wat er gaande is niet weet te bedwingen
en dichterbij komt om de vreemde vertoning van nabij
in ogenschouw te nemen.
Dat de aanstellerij in Engeland wel 'dodendans' wordt
genoemd verklaart zich uit hetgeen volgt. Is het slachtof
fer dermate gefascineerd dat hij de kritische grens over
schrijdt, dan ontpopt Pipo de Clown zich als de Grote
Boze Wolf. Hij bespringt bliksemsnel de prooi om hen
met een enkele beet in de nek te doden. Deze sprong is
de gebruikelijke wijze om toe te slaan. Ook muizen, rat
ten, jong wild en zo nu en dan een konijntje worden
door een nekbeet om hals gebracht.
Grotere prooien, zoals volwassen konijnen of hazen wor
den soms in groepsverband bejaagd. Daarvoor verzame
len zich een aantal wezeltjes om er met z'n allen op uit te
gaan. Deze jachttechniek wordt ook in gezinsverband
gebezigd. Moeder wezel trekt regelmatig met haar jon
gen het veld in om samen een buit te bemachtigen.
Jonge wezels had ik in weer een ander bijgebouw dan de
houtschuur. Ik deed de deur ervan open, stapte het
schemerduister in en stond oog in oog met een klein,
dun wezeltje. Het was overduidelijk een jonkie, dat niet
alleen bleek te zijn, aangezien ik overal geritsel en ge
friemel hoorde en bovendien de korte alarmkreetjes van
de moeder. Dat het gezin het er goed van nam werd aan
getoond door een ferme portie dode muizen die achter
een tegen de wand geplaatste oude deur was bijeenge
bracht. De aanblik van deze voorraad bracht me in een
uitstekende stemming. Hulptroepen in de strijd tegen de
muizen was me immers meer dan welkom!
THEO SCHILD KAMP
NAIROBI FRANS VAN DEN HOUDT
CORRESPONDENT
In Kenya worden op grote
schaal en ongecontroleerd bos
sen gekapt. Door mensen die
zich op de opengevallen plek
ken willen vestigen en het land
gaan cultiveren en door niets
en niemand ontziende hande
laren, vaak de boswachters zelf,
die veel geld verdienen aan het
plunderen van Kenya's natuur
lijke rijkdommen. Om te voor
komen dat hierdoor op een ge
geven moment ook alle zeldza
me planten verloren gaan, heeft
het Britse Royal Botanie Gar
dens (Kew Gardens) een zaden
bank ingericht die zo veel mo
gelijk zaadjes van 's werelds
unieke flora wil verzamelen.
Behalve Kenya zijn ook Zuid-
Afrika, Egypte, Brazilië, Austra
lië en de Verenigde Staten bij
het project betrokken.
"Het is te verwachten dat de
plundering van wilde planten
gewoon doorgaat en in plaats
van daarover alleen maar te
klagen, leek het ons beter in ac
tie te komen", aldus dr. Roger
Smith van Kew Gardens. "Het
project is ook bedoeld om de
komst van het nieuwe milleni-
um op milieuvriendelijke wijze
te vieren." Rond het jaar 2050
zal volgens de conservator
twintig procent van alle plan
tensoorten zijn uitgestorven als
de huidige vernietiging onge
breideld doorgaat.
Het project dat de bio-diversi-
teit in de wereld zo veel moge
lijk wil beschermen, kost tach
tig miljoen pond en houdt in
dat zaadjes van zeldzame plan
ten in de betrokken landen
worden verzameld en naar de
zadenbank in Engeland worden
gestuurd waar ze worden ge
conserveerd.
Kenya telt volgens de deskundi
gen ongeveer 6000 planten
soorten, een aantal dat als ge
volg van een snel groeiende be
volking zwaar onder druk staat.
Officieel is 10 procent van Ke
nya beschermd gebied (wild
parken, nationale parken en
bossen)maar de overheid
geeft steeds meer land vrij voor
landbouwactiviteiten en huis
vesting. De natuurgebieden
worden daardoor steeds klei
ner.
"Daar steeds meer land wordt
gecultiveerd, worden zeldzame
plantensoorten met uitsterven
bedreigd en wordt de diversiteit
aan planten in Kenya uiteinde
lijk kleiner en kleiner", meent
Paul Muthoka van de National
Museums of Kenya. "Als we
ons niet serieus met natuurbe
houd gaan bezighouden, zullen
toekomstige generaties een
groot gedeelte van onze unieke
flora nimmer te zien krijgen."
Hoewel Kenya wel degelijk ei
gen instituten heeft om planten
zowel binnen hun eigen habitat
(in de natuur) als daarbuiten
(in de instituten) te bescher
men, zijn de lokale inspannin
gen volgens de deskundigen ui
terst marginaal. "Pas als na
tuurbehoud een essentieel on
derdeel wordt van het over
heidsbeleid, kunnen we de toe
komst met meer vertrouwen te
gemoet zien", meent Muthoka.
Een eerste stap in die richting is
Een fragment uit Lascaux. Deze rendiertekening is 17.700 jaar oud.
BEN APELDOORN
Het om zijn prehistorische
muurschilderingen wereldbe
roemde grotsysteem van Las
caux, in Zuidwest-Frankrijk,
wordt vanaf 1 oktober zeker een
jaar zelfs voor wetenschappers
gesloten. De apparatuur die het
microklimaat in de grot kunst
matig in stand houdt moet
deels worden vervangen, deels
opnieuw afgesteld.
Het grotsysteem werd in sep
tember 1940 bij toeval ontdekt
door spelende kinderen die
stuitten op een gat in de grond.
Bij inspectie ontdekte men
honderden muurschilderingen,
tussen 14.500 tot 20.500 jaar
oud. Omdat de Tweede Wereld
oorlog toen al een jaar aan de
gang was, werd de ontdekking
pas wereldkundig gemaakt in
1946.
Vanaf die tijd wilde een toene
mend aantal mensen de teke
ningen met eigen ogen zien.
Het bezoekersaantal steeg tot
bijna tweeduizend per dag.
Door hun ademhaling steeg
ook het gehalte aan kooldioxide
(C02) in de lucht. Dat bleek de
kleurstoffen in de tekeningen
en zelfs het daaronder gelegen
rotsgesteente aan te tasten. De
Franse Academie van Weten
schappen besloot daarom in
1963, tot groot verdriet van zo
wel het gemeentebestuur als
van de regionale horeca, om de
grot van Lascaux definitief voor
publiek te sluiten.
Inmiddels is door onderzoek
vastgesteld dat de tekeningen
ook vervaagden onder invloed
FOTO CPD/LASCAUX CAVES
van het klimaat. In de tijd dat ze
werden vervaardigd, heerste in
Zuid-Frankrijk een aride, een
toendra-achtig klimaat. Gemid
deld genomen was het toen
veel droger en kouder dan te
genwoordig. Begin jaren zeven
tig is geprobeerd een kunstma
tig klimaat te scheppen dat lijkt
op dat van rond 20.000 jaar ge
leden. Gekoelde lucht, waaruit
C02 was gefilterd werd de grot
ingeblazen. Kwaliteit en onder
houd van het systeem lieten te
wensen over. Vrijwilligers pro
beerden de zaak nog enigszins
te redden. Dank zij him nood
kreten heeft de Academie nu
gekozen voor renovatie. Of er
voldoende zal worden geïnves
teerd om de tekeningen defini
tief veilig te stellen, is nog niet
duidelijk.
de instelling van een groep van
deskundigen die wetten moet
opstellen voor de bescherming
van de natuur. Een van de le
den, prof. Francis Situma, vindt
dat lokale gemeenschappen
meer bij milieubescherming
betrokken moeten worden om
dat zij de meest directe bewa
kers van de zeldzame planten
zijn. Bovendien moeten burgers
kunnen profiteren van de ex
ploitatie van natuurlijke rijk
dommen door bedrijven die in
heemse planten gebruiken voor
het maken van bepaalde pro
ducten. "We moeten bio-pira-
terij stoppen, iedereen moet
kunnen delen in de opbrengst
van ons nationale erfgoed."
Collega Ben Sihanya van de
Universiteit van Nairobi bena
drukt dat "we ons niet alleen
op conservatie moeten richten,
maar ook op het verstandig ge
bruik van de natuur". Sihanya
meent dat meer milieuorgani
saties in Kenya zich daarop
moeten richten, zodat mensen
weten wat aanvaardbaar en wat
bedreigend is voor hun milieu.
Zonnecel kan
iets goedkoper
PETTEN THEO VAN DER KAAU
Een paneel met zonnecellen
voor de opwekking van elektri
citeit kan iets goedkoper wor
den geproduceerd. Het Energie
Onderzoeks Centrum Neder
land in Petten heeft octrooi
aangevraagd op een nieuwe re
kenmethode om metaalpatro
nen aan te brengen op zonne
cellen, waarbij de helft minder
materiaal nodig is.
De plaatjes silicium van een
zonnecel worden aan beide
kanten afgedekt met metaal,
dat de door zonlicht opgewekte
stroom transporteert. Tot nu
toe wordt met metaalpasta een
patroon van uiterst dunne,
evenwijdige lijntjes op het sili
cium aangebracht. Dat patroon
veroorzaakt op een zonnepa
neel een rendementsverlaging
van dertien procent
De ECN heeft ontdekt dat de
metaalpasta als visgraatpatroon
aangebracht slechts zeven pro
cent minder rendement ople
vert. „De vraag was of een an
der patroon meer licht zou
doorlaten zonder dat het me
taal slechter elektronen trans
porteert", zegt Teun Burgers
van ECN, uitvinder van de
nieuwe methode, „Om dat te
testen hebben we de computer
laten doorrekenen welk pa
troon het metaal moet hebben.
De visgraat is het gunstigst."
Volgens ECN kost deze verbete
ring de producent niets, omdat
het productieproces niet veran
dert. Of de prijs voor de consu
ment daalt is de vraag. Silicium
is veel duurder dan metaal. Een
zonnecel kost twintig gulden,
daarin is voor een dubbeltje
metaal verwerkt. Dat wordt vol
gens de ECN nu een stuiver.
tie
JjEjM.
Megatelling van trekvogels
Overvliegende trekvogels worden zaterdag 2 oktober getej
FOTO FRANS VANL van
lati
hui
c dtj
Honderden vogelaars vormen zaterdag 2 oktober een lii
sen de Noordzeekust en de Duitse grens. Ze tellen alle
gende trekvogels. De vogelaars bellen hun waarnemin
voortdurend door naar Vogelbescherming Nederland
De vereniging probeert de getelde vogelsoorten en hun
len nog dezelfde dag bekend te maken.
Het is de eerste megatelling van trekvogels sinds tien jd p
leiding is het honderdjarig bestaan van Vogelbeschermi T
derland. De vereniging rekent op honderden vrijwilliger-1
weer en duizenden vogels. Oktober is een toptijd voor
trek van het noorden naar het zuiden. De zogeheten Wi wari
Birdwatch wordt in hetzelfde weekend ook in tientallen
landen ter wereld gehouden.
ijki
(P)
jHdrr
Gevaarlijke straling via ozon] :nv.
Ier
Nieuw-Zeelandse onderzoekers hebben overtuigende a stee
zingen gevonden voor een direct verband tussen het di der
worden van de ozonlaag in de atmosfeer en een toenan ;t P
ultraviolette straling op aarde. Over een periode van tie >or
hebben ze een toename van twaalf procent gemeten. Ii elei<
tenschappelijk blad Science doen ze verslag van hun of >r k
naar ultraviolette straling, en dan met name naar de sd ïiei
uv-B straling, dat ze vanaf 1989 in Lauder, een landelijk m i
op het zuidelijke eiland van de Nieuw-Zeelandse archj[ urg
ben uitgevoerd.
Lauder kent geen luchtvervuiling en de zon wordt daaifed
weinig door wolken afgeschermd. Al sinds 1985 is beke Ider
door de invloed van vluchtige chloor- en fluorhoudend at
waterstoffen de ozonlaag, al vanaf 1978, wordt afgebrol
ze afbraak werd het eerst waargenomen boven de zuid] :n
daar dunner wordende ozonlaag kreeg de naam van 'o
Een minder uitgesproken ozongat is boven de noordpt in
vonden.
De ozonlaag in de atmosfeer houdt in belangrijke mate
levende organismen schadelijke uv-B straling tegen. Mi
ontdekking van het ozongat boven het zuidpoolgebied
stond de vrees voor een toename van de uv-B straling i
Of daar ook een direct verband tussen bestond, was nt
eerder duidelijk aangetoond. Voor de mensen ter plaat -
kent de toename van de uv-B straling een grotere kans
kanker, staar en verzwakking van het natuurlijke afwee
in het lichaam. Wereldwijd zijn er in 1987 in Montreal,
ken gemaakt om het gebruik van chloor- en fluorhoudi
koolwaterstoffen aan banden te leggen. De effecten da;
zullen naar verwachting echter niet eerder dan halveru ;tre
volgende eeuw merkbaar zijn in een geleidelijke toenai len
de ozonlaag.
Oud glas vervangt asbest
Sinds asbest in een kwaad daglicht staat, zijn bouwkut 1
driftig op zoek naar alternatieven voor warmte en gelu Z1J'
tie. Duitse onderzoekers uit Stuttgart hebben lichtgewi
ten ontwikkeld uit gerecycled glas die asbest kunnen
Dit lichte materiaal is waterproof, vuurbestendig en ze
voelig voor zuren. Bovendien is het makkelijk te zagen
doorboren.
Het vezelvrij materiaal, REAPOR gedoopt, bestaat uit
de glaskorrels die door verhitting weer aaneen zijn ge
Op de piekwaar de kleine korrels elkaar raken ontstaa
sterke verbindingen, waardoor aanvullende chemisch
middelen overbodig zijn. De gebruiker kan de dichthe "c
glasmateriaal zelf kiezen, afhankelijk van de gewenste c
sche of warmte-isolatie. Een proeffabriek in Stuttgart i
productie van panelen in de systeembouw van kanton
bedrijf. Volgend jaar wordt in het nabijgelegen Ilmena
nen met de industriële productie van REAPOR.
ZANDVOORT THEO VAN DER KAAU
Het is bijna niet voor te stellen.
Bij Zandvoort, Vogelenzang of
De Zilk, waar de wandelaar
voor twee gulden een toegangs
kaartje koopt tot beschermd
duingebied, begon in de mid
deleeuwen de wildernis. Nie
mandsland zonder gebaande
paden, waar je je niet te ver in
moest wagen, want het risico te
verdwalen was levensgroot.
Woeste zandstormen stoven
geregeld de dorpen onder. Voor
zover het oog reikte strekten
blanke duintoppen en diepe
dalen zich uit tot de zee. De ka
chels en ovens moesten bran
den, daarom struinden de om
wonenden eeuwenlang de
duinranden af om hout te
sprokkelen en bomen te kap
pen. Hoe moesten de kachels
en ovens anders branden.
Tot grote ergernis van bosbou
wers kregen struweel en bomen
nauwelijks de kans om te groei
en. Vanaf de zestiende eeuw
hadden hoogheemraadschap
pen de taak om de gevaarlijk
stuivende duinen onder con
trole te krijgen. Ambtenaren
trokken de duinen in en moch
ten boetes uitdelen. Boeren en
burgers langs de duinrand
dienden van het hout af te blij
ven en helm te planten om het
zand vast te leggen. Dat was
moeilijk voor de bevolking die
het niet breed had. Met name
het van de buitenwereld geïso
leerde Zandvoort was sterk
aangewezen op de houtop
brengst van de duinen.
Uit een beschrijving van de
moeizame controle op de hout-
roof door de Zandvoorters, die
tot in de negentiende eeuw
doorging: „Men kan de armoe
dige zeedorpelingen zonder eene
aanhoudende bewaking niet uit
de bosschen weren, alwaar zij,
niet alleen hun doode hout
sprokkelen, maar al wat hun
voor de hand komt, zonder on
derscheid hakken, met zooveel
roekeloosheid zelfs, dat zij al
leen de dikste stengen medene-
men en de dunnere takken ver
waarloosd op den grond laten
liggen; het is eerst bij groot ge
brek, of wanneer die takken ge
droogd zijn dat dezelve, in bos
sen gebonden, worden medege
nomen.
Dit staat allemaal prachtig be
schreven in een nieuw boek
over de Amsterdamse Waterlei
dingduinen 'Hiëroglyfen van
het zand'. De ecologen Mark
van Til en Joop Mourik geven
een nauwgezette beschrijving
van de geschiedenis van het
landschap en de vegetatie. Met
hiëroglyfen worden de sporen
bedoeld die de geschiedenis
van het duinlandschap vertel
len. Struwelen, bossen, bloe
men, grassen en mossen wijzen
de weg. Aan de begroeiing is
rui
bijvoorbeeld af te lei'
op sommige kurkdri
sen vroeger moerass r\
Planten verraden kal
kalkarme grond en
van de zee.
De schrijvers gaan u
op de gevolgen van
planten van bos, de
scherming, de watei
de recente ontwikke r oi
vochtige duinvallei!
weer minder water'
pen. Het boek is totleiëh
men met hulp van v »lt(
en medewerkers vai im
Waterleidingen Ams vijk.
zit een klein boekjet
uitgezette wandelini orzi
vrij onbekende gebii
Waterleidingduinen nd
Amsterdam Architect!
Amsterdam, ISBN 9071
tot 1-1-00 49,50 guldenpaai
gulden.
■Hl
Cryptogram
Horizontaal:
1. Belachelijke verlichting (4); 4. Men kan het
hebben zonder het te krijgen! (5); 7. Mysterieus
is het onderwijs daar op z'n retour (7); 8.
Uitroep zonder medeklinker (3); 9. Verlaagd
vrouwtje (3); 10. M'n maat holt snel achteruit
(7); 12. Bezorgt kijkers een depressie (7).
Verticaal:
2. Probeer te weten te komen wat er aan de
hand is! (4); 3. Dat is even een strop voor een
Romeinse godin! (6); 4. De gang van een
verbitterde babysit (8); 5. Gevleugelde aap (4);
6. Vorstenverblijf waar een knaagdier in kon (6);
9. Men moet dokken om erover te komen (4);
11Spaans water in Brazilië (3).
Oplossing van dinsdag:
1gier-grieg-Gering
2. tras-sater-Raster
3. aker-rakel-Orakel
4. sten-sante-Nantes
5. leek-kleed-Deksel
6. knal-laken-Wankel
7. gade-dagen-Agenda
8. knot-knoet-Toekan
9. maat-malta-Etmaal
10. tier-trein-Ratine
Gevraagd woord: GRONDWATER
