Chandra onthult röntgengeheimen
In Natura
De koetjes van de
armelui
Aardschokken beetje beter te voorspellen
WOENSDAG 11 AUGUSTUS 1999
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINCA
Cryptogram
Horizontaal:
1 Werkt hij in het geheim? (4); 4 Fantastisch om te
tanken (5), 7. Desondanks is het kort en goed (7),
8 Plezierig is niet grof (3); 9 De helft van elf (3); 10. Uit
bed pakken? (7), 12. Door schering gaat een hond eraan
(7).
Verticaal:
2. Waar een aap uit kan komen (4). 3. Stoeien en roeien
(6); 4 Vervuild schilderij? (8); 5 Hij heeft geld voor het
opscheppen (4); 6. Gebruik een lepeltje voor dit gebak!
(6). 9 Zo leuk dat het niet meer voorkomt (4); 11 geen
aanstootgevend vangtuig (3).
Oplossing van dinsdag:
1. teak-raket-Aftrek
2. albe-balie-Labiel
3. tand-dante-Tandem
4. lila-villa-Vallei
5 amen-manie-lemand
6 geld-gloed-Opgeld
7. ader-adder-Ladder
8. riem-immer-lmmers
9 rein-irene-Sieren
10. ante-tanen-Tanken
Gevraagd woord ALTVIOLIST
Nu we vlak voor de drempel van het millennium
staan, zal ook ik eens een blik over de schouder wer
pen.
Uiteraard biedt zich dan de hele geschiedenis aan,
maar ook als ik slechts naar het voedsel kijk, dat men
honderd jaar geleden op tafel kreeg, blijkt er sindsdien
enorm veel veranderd te zijn. De kleine man at brood,
aardappelen en boekweit in allerlei toepassingen, zo
als pannenkoeken en pap. Spek was vrijwel het enige
vlees dat betaalbaar was en het vet ervan moest de
aardappelen en het roggebrood een beetje smaak ge
ven. Wortels, knollen en bonen waren de belangrijkste
groenten. Alleen de gelukkigen die een moestuintje
hadden, beschikten over andere groenten en over
fruit. Als het maar enigszins mogelijk was, hield men
kippen. Armelui en keuterboertjes hadden het nog
slechter.
Maar deze situatie is riant te noemen wanneer we
haar, op haar beurt, vergelijken met de omstandighe
den waarin men twee eeuwen geleden verkeerde. De
onderste laag van de bevolking werd in die dagen om
schreven als bestaande uit 'zukkelaars', die de maat
schappij tot last waren en die wat lichaam en geest be
treft gemarteld werden door de trouwe gezellen van
de armoede: zorgen en ziekten. 'Dag aan dag aardap
pelen', schrijft een bekommerde tijdgenoot, 'Boekwei-
tepannekoeken met Raapolie of oud Vet, Boekweite
Meelpappen en 's daags 4 a 5 maal slegte Thee of Cof-
fy geslorpt en braaf Genever en Bier gedronken. Hun
nen kleine huizingen en arbeid beschouwende, dan
gewis vindt men oorzaken tot klier knoestgezwellen,
die niet zelden kankerachtig worden.'
Wie bofte had een geit. Langs de bennen van de we
gen stonden overal geiten aan de 'stik': de koetjes van
de armelui. Gemakkelijke dieren. De geit vraagt im
mers weinig en geeft veel. Hij was vroeger een soort
wandelende winkel. Melk, wol en vlees in één. Hij ver
schafte de mensen kaas en leer en zuivel en nog veel
meer andere zaken, waarvan wij tegenwoordig een
flink aantal nauwelijks nog kennen. Om deze reden
werden vaak tientallen geiten meegenomen in het
ruim van de zeeschepen, die vroeger maandenlange
tochten moesten maken en vanzelfsprekend geen ijs
kast of diepvriezer aan boord hadden.
Deze dagen liggen ver achter ons. Omwille van hun
vlees en melk worden tegenwoordig niet veel geiten
meer gehouden, hoewel een ommekeer valt te be
speuren: het snel groeiende milieu- en gezondheidbe-
wustzijn doet de vraag naar puur natuurlijke en ou
derwets bereide producten sterk toenemen. Tot voor
kort werden echter vrijwel alle honderdduizend Ne
derlandse geiten gehouden voor het plezier. Vijftig jaar
geleden hadden we er nog ruim een miljoen, waarvan
verreweg de meeste louter dienden voor het nut. Het
merendeel daarvan werd gevormd door grote geiten,
in plaats van de grappige Afrikaanse dwerggeitjes die
het erf opvrolijken van de buiten wonende stadsmens.
Groot of klein, wat de geit aantrekkelijk maakt is zijn
opgeruimde en sociale karakter. Wie geniet niet van
zijn koddige bokkesprongen, zijn capriolen: een
woord dat is afgeleid van het Latijnse capra, dat geit
betekent.
Wat echter de geit nog specialer maakte en hem een
toppositie verleende te midden van het huisdieren
volkje was de bezoarsteen die in zijn ingewanden kan
worden aangetroffen. Het is een glanzend, glad bolle
tje dat in feite uit niets meer bestaat dan uit haar dat
zich heeft afgezet rond een vreemd voorwerp in de
maag, een steentje of zo. Het zal duidelijk zijn dat het
haar, dat dit voorwerpje omkleedt door de geit is op
gelikt en ingeslikt tijdens de verzorging van zijn vacht.
Aan die bezoarsteen nu werden vroeger magische
krachten toegekend. Bloedvergiftiging bijvoorbeeld
zou er prompt mee genezen kunnen worden! Het
woord bezoar houdt overigens verband met de oor
sprong van onze tamme geiten. De bezoargeit, die nog
altijd in Klein-Azië voorkomt, is zijn stamvader. Het is
een flink dier, met forse hoorns, en een bergbeklim
mer van jewelste. Onze huisgeiten hebben het klaute
ren beslist niet van een vreemde!
Dat de geschiedenis van de huisgeit in klein-Azië be
gon, is geen wonder aangezien daar de wieg van onze
beschaving stond. Veel van onze huis- en boerderij
dieren zijn dus uit dat stukje wereld afkomstig of uit
verder weg gelegen Aziatische gebieden, die directe
verbindingen hadden met Klein-Azië. De ezel, de kip,
de pauw, het paard en de kat, ze zijn allemaal Aziaten.
En het schaap natuurlijk! Al vele duizenden jaren voor
het begin van onze jaartelling zwierven herders met
hun schaapskudden over de heuvels en dorre vlakten
van Irak.
De hond heeft trouwens een nog langere historie. De
oudste resten van honden dateren van achtduizend
jaar voor Christus, waarmee ze behoren tot onze aller
eerste huisdieren. Op vele plaatsen echter was de geit
er nog eerder dan de hond.
THEO SCHILDKAMP
Ammonium uit afvalwater dei
^öNGei
y $0NGE!
B -A'-w $0NGE!
voor het doen van voorspellin
gen. „En bijna altijd is het ver
zadigd met water. Het gesteen
te langs breuklijnen staat verder
onder grote druk, zeker bij een
ophanden zijnde schok als de
druk tot maximale waarden is
opgelopen."
Crampin en zijn team bestu
deerden de wijze waarop hoog
frequente trillingsgolven door
het met water verzadigde ge
steente werden vervormd. Men
had namelijk ontdekt dat bij het
oplopen van de spanning water
uit de poriën in het gesteente
geperst wordt. Het wegvloeien
of -persen van dat water naar
elders was af te lezen uit de
aard van de trillingsgolven.
„Het oplopen van de spanning
gaat bijna altijd gepaard met
kleine, meestal niet waar te ne
men schokken en schokjes", al
dus Crampin. „Die hebben we
geregistreerd."
De nieuwe techniek wierp eind
vorig jaar vruchten af toen men
in IJsland metingen deed en
toevallig stuitte op een gebied
waar registraties van golven op
een sterk oplopende spanning
wezen. „Medio oktober waar
schuwden we de lokale autori
teiten dat er een aardbeving
met een kracht van naar schat
ting vijf op de schaal van Rich
ter stond aan te komen", legt
Crampin uit. „Op 10 november
heten we een waarschuwing
uitgaan dat een beving vrijwel
zeker binnen week stond te ge
beuren. Op 13 november trad
er inderdaad een beving van vijf
op Richters schaal op. Zij het
ruim anderhalve kilometer van
de plaats waar we hem hadden
verwacht."
„Het systeem is dus nog lang
niet sluitend. Wat we wèl heb
ben aangetoond, is dat we met
een betrekkelijk eenvoudige de-
tectiewijze redelijk betrouwbare
resultaten kunnen verkrijgen.
Dat is dus al met al bemoedi
gend genoeg om op deze inge
slagen weg voort te gaan."
Wetenschappers van de Tech
nische Universiteit Delft heb
ben een bacterie aan het werk
gezet om op een goedkope
manier ammonium uit afval
water te verwijderen. Het gaat
om de bacterie die verant
woordelijk is voor het zogehe
ten Anammox-proces, dat
ammonium samen met nitriet
omzet in stikstofgas. De inzet
van de bacterie zou 50 tot 90
procent goedkoper zijn dan
het huidige, kostbare proces.
De uitstoot van ammoniak
verzoorzaakt wereldwijd veel
milieuproblemen. Verzuring
van het regenwater isL k
de gevolgen. Het Anjje5
proces is tien jaar gel m7
toeval ontdekt in een T!l
stallatie van Gist-Bro|a
Delft. Om ammoniuiDS
wijderen wordt het n m
deerd naar nitraat. D
kost veel elektriciteit c
stof. Vervolgens won u.r°
traat omgezet naar st o' v
door middel van meta
Die stap is erg duur.
bacterie, die nog geei
heeft, voor het proces
ingezet, kan er veel w2
bespaard. fh
aarde
.jollyo;
rigels
ude k
Tropische vlinder in Zeeland E
Rolf bosboom roodbruin en okerget g^ei
kleur, met grote driel ~tua|
venstervlekken en ee^Q-Di
witte randtekening. I orse,
is bekend om de teke nopic
Van nature komt hij alleen
voor in Zuidoost-Azië en in de
Indische archipel, maar sinds
kort fladdert er ook een nacht
pauwoog - de grootste vlin
dersoort ter wereld - rond in
het Zeeuwse Kwadendamme.
Vlinderkas Berkenhof aan het
Langeweegje is erin geslaagd
de tropische nachtvlinder op
te kweken. De spanwijdte van
de vleugels van deze Attacus
atlas bedraagt maar liefst 25
centimeter.
Berkenhof is samen met zijde
museum De Schans in Ou
denbosch een project begon
nen om de atlasvlinder meer
bekendheid in Nederland te
geven. In de vlinderkas in
Kwadendamme hebben de af
gelopen drie maanden twintig
eitjes twaalf cocons opgele
verd. Twee zijn er inmiddels
uitgekomen en ook de andere
cocons zien er goed uit. „Ze
zijn heel levendig als je ze met
een plantenspuit natmaakt",
zegt C. Antes van de vlinder
kas.
De grootste bekende atlasvlin
der had een vleugelspanwijdte
van 28 centimeter. In de
Zeeuwse kas is 25 centimeter
volgens Antes wel het maxi
mum. De nachtpauwoog is
de uiteinden van de v iaw
die zoveel lijken op sl e p0'|
koppen dat de vlindee{ |jj[
gers mee op afstand Krjen
den. j
De dagpauwoog heel jg|
roltong en kan zichze
niet van voedsel voor Mon
teert op de reserves d ëet z
rups heeft opgebouw -,|c
daarom slechts enkel
De twee uitgekomen ie Wi
zijn allebei mannetje 00Cjs
hoopt dat de andere i B
ook een vrouwtje opl j,
zodat ervoor nagesla r,em,
worden gezorgd. p0r <j
Het ontpoppen van d acht
ders valt samen met ;s? p
van de Aristolochia g jn de
in de siertuin van Bei ie ar
Met een doorsnede v .deij
tig centimeter is dit fa yer d
van de Duitse pijpblo in va
van de grootste bloen^Uw.
wereld. Antes: „Het is acht
toevallig dat dit nu sa Bn>
valt-" fnde.
De reuzenschoonhe
de natuur zijn de ko
periode dagelijks, 1
maandag, te zien in
tussen 10.00 en 17.001
HEINZ
PETER POST
WAS VROE6ER
SLAGERSJONGEN!
Chandra in staat is de röntgenstraling in bestanddelen uiteen te rafelen.
FOTO CPD SRON/MPIFEP
opslorpen. Het allergrootste ge
heim in de röntgensterrenkun-
de wordt echter gevormd door
de geweldig actieve kernen van
ververwijderde melkwegstel
sels. De daar vandaan komende
röntgenstraling wijst op onme
telijk energierijke processen die
mogelijk hun oorsprong vinden
in het bestaan van 'supergaten'
met massa's, honderdenmiljoe
nen malen zo groot als die van
onze zon.
Tot dusver was het alleen maar
mogelijk röntgenstraling in zijn
algemeenheid aan te tonen. En
dat moet dan ook nog buiten
de dampkring van de aarde ge
beuren, want de stralen worden
door onze dampkring simpel
weg geabsorbeerd. Vanaf het
aardoppervlak zullen we dus
nooit een beeld in röntgenlicht
kunnen ontwerpen, laat staan
een scherp beeld.
Daarvoor moeten we dus de
ruimte in, zoals met Chandra.
In vergelijking met al zijn illus
tere voorgangers, zoals bijvoor
beeld de Europese Exosat
(f983-1986), kan Chandra echt
scherp kijken en echt scherpe
spectra ontwerpen. Dat gebeurt
met zogeheten tralie-elementen
die achter de 'spiegels' van de
telescoop zijn opgesteld, daar
het röntgenlicht opvangen en
daar vervolgens spectra van
ontwerpen.
Het zijn als het ware glaspris
ma's (waar je gewoon wit licht
mee uiteen kunt rafelen tot een
spectrum) maar dan voor rönt
gen. De Stichting Ruimteonder
zoek Nederland (SRON) neemt
in de wereld al jaren een voor
aanstaande positie in bij de
ontwikkeling en constructie van
röntgentralie-elementen. Voor
Chandra vervaardigde de
SRON, samen met het Duitse
Max-Planck-Institut für Extra-
•terrestrische Physik in Gar-
ching-bei-München, een één
meter groot röntgentralie: de
Low Energy Transmission Gra
ting (LETG). De tweede, de
even grote High Energy Trans
mission Grating (HETG) is ge
maakt op het Amerikaanse
Massachusetts Institute of
Technology (MIT). Beide tralies
zijn achter Chandra's spiegels
opgesteld.
De telescoopspiegels van Chan
dra zijn ook een verhaal apart.
Als je daar van bovenaf inkijkt
ontstaat meer de indruk van
een dik stuk, rondgevouwen
golfkarton. Anders dan bij ge
woon zichtbaar licht kan glas
röntgenstraling niet afbuigen.
Daar heeft het veel te'veel ener
gie voor. Het gaat er dwars
doorheen.
Alleen door de röntgenstraling
heel scherend op een speciaal
gekromd en gecoat metaalop
pervlak te laten invallen, kan
met straling gemanipuleerd
worden. Een nadeel van deze
techniek is dat de eigenlijke te
lescoop noodgedwongen erg
lang moet zijn. De brandpunts
afstand van Chandra's spiegels
is dan ook tien meter. De tele
scoop zelf is ruim veertien me
ter lang en weegt, inclusief de
eigen brandstof van 970 kilo
gram, ruim vijfeneenhalve ton.
Na uit het laadruim van de
Space Shuttle Columbia te zijn
losgekomen zal Chandra met
behulp van een dubbele raket-
trap en de eigen brandstof wor
den gedirigeerd naar een lang
gerekte baan om de aarde met
een kleinste afstand van 10.000
en een grootste van 140.000 ki
lometer tot de aarde. De ver
wachte levensduur van de rönt-
gentelescoop is ruim vijfjaar.
Maar al lang vóór die tijd zal
onze blik op de vele röntgenge
heimen in het heelal ingrijpend
veranderd zijn.
Honnonen uit de voortplan
tingsorganen bepalen mede
de levensduur. Althans in de
rondworm Caenorhabditis
elegans, een veel gebruikt mi
nuscuul modelproefdier. Dat
hebben Amerikaanse onder
zoekers vastgesteld.
Zij hebben gevonden, dat hor
monen uit de feitelijke voort-
plantingscellen - zaadcellen
en eicellen - de levensduur
van de rondworm bekorten en
die uit andere, ondersteunen
de cellen in de geslachtsklie-
ren juist verlengen. De duur
van het leven van de rond-
wonn wordt dus bepaald door
de hormonale balans uit de
verschillende cellen v
geslachtsorganen. Is c
lans verstoord dan is t|0
de van invloed op de
duur.
Dit wijst er volgens de v<
zoekers op dat de leve 2
niet een onveranderlij 'S-N
ven is, maar onder ini01
van hormonen kan w<
gewijzigd. Zij nemen
de verantwoordelijke
nen in de rondworme 0
gelijkenis vertonen mi
ne of insuline-achtige
in de mens. Nader on ,^t
zal moeten uitmaken 24
daadwerkelijk zo is.
Een artistieke impressie van de röntgentelescoop in de ruimte.
FOTO CPD NASA
te probleem met de dreiging
van aardbevingen. Moet je een
miljoenenstad als Tokio of Ko
be (nog maar enkele jaren gele
den door een zware aardschok
getroffen) ontruimen bij de
dreiging van een zware aardbe
ving die misschien morgen
komt, misschien pas volgend
jaar of misschien pas in de vol
gende eeuw?
Geologen en geofysici van de
universiteit van Edinburgh zijn
toch een stapje dichter bij een
mogelijke oplossing gekomen.
Zij doen al sinds begin 1998 on
derzoek naar dee manier waar
op een bepaald soort trillings
golven door een stuk aardkorst
beweegt waar een aardbeving
verwacht wordt.
„Bijna altijd is rotsgesteente in
het bovenste deel van de aard
korst poreus van aard", zegt ge
ofysicus dr. Stuart Crampin,
verbonden aan de universiteit
van Edinburgh en leider van
het team dat een speciaal soort
aardbevingsgolven gebruikt
Kou Europa door overstromit
Een grote overstroming in
Noord-Amerika heeft de tem
peratuur in Europa gedurende
enige eeuwen gedrukt. Com
binatie van een aantal gege
vens wijst erop dat de versto
ring van het evenwicht in de
oceanen de temperatuur met
3 graden Celsius heeft ver
laagd.
Volgens de geoloog D. Barber
van de Universiteit van Colo
rado is er als gevolg van de
overstroming 200.000 kubieke
kilometer water in de Atlanti
sche Oceaan terechtgekomen.
Dat is ongeveer de inhoud van
de Noordzee. Het zeeniveau
steeg hierdoor wereldwijd met
dertig centimeter, aldus Bar
ber in het wetenschappelijke
tijdschrift Nature.
De overstroming van
meren in Canada von
dan 8000 jaar geleden
De meren waren gevo
het einde van de laats
door smeltwater van
Noord-Amerikaanse i
en ijs van de Hudson
het inzetten van de d(
stroomde het water d<
sche Oceaan in.
Op grond van afzettin
het plankton daarin c p,
teerde Barber dat er ii r
riode sprake is gewee e
een sterke daling van
zoutgehalte in het wat
duurde 350 jaar voord lt® p
verhoudingen weer ni vaj
waren. md
Invloed hormonen op levensc
De röntgentelescoop Chandra,
eind juli met vertraging gelan
ceerd, zal de machtigste pro
cessen in de kosmos met veel
grotere beeldscherpte onder
zoeken dan ooit tevoren. Het
gaat om de bronnen van rönt
genstraling. Omdat wij die op
aarde niet zichtbaar kunnen
maken, is dit project met mys
terie omgeven.
Hoe komt röntgenstraling ei
genlijk vrij? Het heelal kent
naast radiobronnen vele rönt-
genbronnen. Die markeren de
plaatsen waar de natuur extre
me omstandigheden heeft ge
schapen. De voorwaarden voor
die omstandigheden en de con
dities die daar heersen worden
nog lang niet helemaal begre
pen. In een aantal gevallen zelfs
helemaal niet.
Neem bijvoorbeeld zoiets mys
terieus als een 'zwart gat'. Dat
moet volgens de theorieën van
de sterevolutie kunnen bestaan,
maar we krijgen het nooit te
zien. Hoe kun je immers iets
zien dat zo'n sterk aantrek
kingskrachtveld heeft dat zelfs
licht daar niet uit kan ontsnap
pen? We kunnen de aanwezig
heid ervan alleen langs indirec
te weg aantonen. Bijvoorbeeld
door röntgenstraling te meten.
Een zwart gat heeft een kolos
saal zwaartekrachtveld en dat
betekent dat opgevangen mate
rie (stof, gas) een enorme snel
heid krijgt. Door de versnelling
wordt de materie dermate ver
hit dat het op zeker ogenblik
spontaan röntgenstraling uit
zendt. De intensiteit daarvan -
lees de golflengte - verschilt
naar gelang de afstand tot het
middelpunt van de massa. Hoe
dichter daarbij, des te hoger de
De twee transmissietralies waarmee
versnelling zal zijn en des te in
tenser de vrijkomende straling.
Dit houdt in dat röntgenstraling
in een groot aantal golflengten
kan worden onderverdeeld, net
als bij gewoon licht het geval is.
Behalve bij zwarte gaten komt
röntgenstraling ook vrij bij kos
misch kannibalisme waarbij
zeer zware sterren (witte dwer
gen, neutronensterren en zwar
te gaten) componenten zijn van
meervoudige stersystemen en
hun metgezel(len) als het ware
Een aardbeving voorspellen
aan de hand van de manier
waarop trillingsgolven door de
vochtige aardkorst bewegen.
Het is weer een stapje verder op
de lange weg naar het ant
woord op die ene grote vraag
die mensen bezighoudt in ge
bieden waar zich aardbevingen
voordoen: waar, wanneer en
hoe zwaar precies?
Maar het voorspellen blijft een
moeilijke zaak. Zo nu en dan
komen voorspellingen welis
waar uit, maar het blijft gezien
het geringe aantal onhelder of
dat nu juist geen toevalstreffers
zijn. Bovendien gaat het om
voorspellingen in de zin van
'komend jaar' en een heel enke
le keer 'volgende maand'.
Het is nog steeds onmogelijk
om een aardbeving met een
tijdsnauwkeurigheid van bij
voorbeeld een week te voor
spellen. En ook niet waar hij
precies optreedt. Dat is het gro-
