r
Curieus architectonisch erfgoed
ZATERDAG 7 AUGUSTI
4'
Anderhalfjaar van zijn leven
(maart 1926-september 1927)
bracht de Haarlemse architect
Han van Loghem door in
Centraal Siberië om te helpen
de communistische heilstaat
op te bouwen. Hij zette er meer
dan duizend woningen,
fabrieken, scholen en andere
gebouwen neer. Het is een
weinig bekende episode uit het
leven van de pionier van het
'Nieuwe Bouwen'.
Onze medewerker Peter
Bruyn bezocht dit curieuze
architectonische erfgoed op
6.000 kilometer van Van
Loghems geboorteplaats.
Kemerovo. Rijtjeshuizen van Han van Loghem.
FOTO'S'PETER BRUYN
Kemerovo. Een half miljoen inwoners.
Industriestad in hartje Siberië, te
midden van andere industriesteden.
Een paar honderd kilometer naar het westen ligt
Novosibirsk met anderhalf miljoen. Een paar
honderd kilometer noordwaarts 'atoomstacT
Tomsk met een half miljoen mensen. Even ver
naar het oosten Krasnojarsk met één miljoen. En
ten zuiden Novokuzneck; ongeveer even groot als
Kemerovo en bekend om z'n metaal-industrie.
Een Russische variant op het Ruhrgebied, waar
binnen Kemerovo een sleutelrol vervult. Daar be
gon het, ruim driekwart eeuw geleden. Daar
bouwden buitenlandse socialisten mee aan de re
volutie. Letterlijk. Daar daclit Van Loghem ook
vruchtbare grond te vinden voor zijn ideeën over
het 'nieuwe bouwen'. Maar in de praktijk pakte
dat toch wat anders uit.
'Kolbassa' noemden de Russen die er destijds,
in 1926, in moesten wonen een serie rijtjeshuizen
die de Haarlemse architect neerzette. 'Worsten'.
Als een Siberiër begin deze eeuw een huis bouw
de, dan was dat altijd een vrijstaande blokhut. En
nu kwam daar zo'n rare Hollander die dunne ste
nen muurtjes optrok en ook nog eens twaalf tot
twintig huizen aaneen reeg. Dat hadden ze in Si
berië nog nooit gezien.
Wie zijn Nederlandse werk een beetje kent en
beschikt over een gezonde dosis verbeeldings
kracht, kan in het 'worsten'-complex zonder al te
veel moeite overeenkomsten zien met de befaam
de 'tuinwijken' die Van Loghem enkele jaren eer
der in de Spaarnestad gebouwd had. Tussen de
vier lange slierten, inmiddels dramatisch verkrot
te huisjes, ligt een ruime strook land, waarbij de
architect voor de toekomst ongetwijfeld smaak
volle beplanting en een sfeervolle sociale ont
moetingsplek voor ogen had. Ruim zeventig jaar
na de bouw is de realiteit anders. Er wonen hier
nog altijd mensen. Veel mensen. Maar wat 'tuin'
had moeten zijn blijkt een combinatie van auto
schroothoop en vuilstortplaats, met daartussen
een handvol afzichtelijke houten hokjes, waar
binnen een kuil in de grond en rondslingerende
oude kranten verraden dat ze tot op de dag van
vandaag als wc dienen. Bepaald geen hygiënisch
sanitair bij 35 graden Celsius. De toiletten die Van
Loghem in de huizen gepland had - want het
aanleggen van een riolering was een van de rede
nen om de 'rijtjesbouw' te introduceren - zijn er
nooit gekomen.
Twee vrouwen komen naar buiten, hoogst ver
baasd dat iemand het nodig vindt hun bouwval te
fotograferen.,.Het is een schande dat we zelfs nog
een paar roebel huur moeten betalen ook", zeg
gen ze. „We zouden eigenlijk geld toe moeten
laijgen om hier te wonen." En een van hen wijst
op een scheur in de zijmuur van het dak tot aan
de grond, die provisorisch is weggepleisterd. „En
dan hebben we het nog niet eens over de
stank...."
Slank? Ja, natuurlijk, de schijthokjes op het erf.
Maar dat blijkt nog niet eens de voornaamste
boosdoener. Joeri Zyuzkov, een Russische archi
tect en Van Loghem-kenner geeft uitleg. Het zijn
de vele verlaten mijnschachten onder de grond.
Daar ontwikkelen zich tal van kwalijke gassen die
langzaam door de bodem opstijgen, de huizen
binnen.
Aanleiding
De kolenmijnen blijken de directe aanleiding
voor de bouw-activiteiten die Van Loghem in
Centraal Siberië ontplooide. Begin jaren twintig
wilde een groep Europese en Amerikaanse socia
listen onder leiding van de Nederlandse ingeni
eur Sebald Rutgers een daadwerkelijke bijdrage
leveren aan de toen nog prille Russische revolu
tie. Tijdens een reis door Siberië had Rutgers al
zijn oog laten vallen op de streek zo'n driedui
zend kilometer ten Oosten van Moskou waar te
genwoordig Kemerovo ligt. Het gebied aan weers
zijden van de rivier de Tom was zeer rijk aan
steenkool en andere delfstoffen.
In juni 1921 deed hij zijn voorstel aan Lenin
persoonlijk, die hij kende uit de Internationale
communistische beweging. Tien dagen later gaf
de Russische leider zijn fiat aan de stichting van
de 'Autonome Industriële Kolonie Koezbas'. Kort
daarop vertrok de eerste delegatie idealistische
ingenieurs en arbeiders naar het dorpje Sjteg-
lovsk dat binnen enkele decennia zou uitgroeien
Het werk van architect Han van Loghem in Sibei
Het haaks geplaatste voormalige schoolgebouw, met in het midden een opbouw (oorspronke
lijk hoger) die ooit als watertoren diende.
Het door Van Loghem gebouwde badhuis, althans: het restant van wat ooit badhuis was.
tot het een half miljoen inwoners tellende Kemer
ovo. Het was een bont gezelschap van duizenden
kolonisten. Zo'n vijfhonderd van hen waren niet-
Russen, onder wie een vijfentwintigtal Nederlan
ders. Het plan was om binnen een tiental jaren
een handvol steden en industriële centra uit de
grond te stampen. In 1925 had Rutgers - die het
Koezbas-project leidde - behoefte aan een archi
tect die het gigantisch omvangrijke bouwpro
gramma coördineerde. Hij benaderde Han van
Loghem, een man met vooruitstrevende ideeën
over bouwen.
Van Loghem stemde toe. Uit idealisme, ver
mengd met enkele wat opportunistischer motie
ven. Het in 1922 opgeleverde Tuinwijk Zuid in
Haarlem, Van Loghems meest ambitieuze project
tot dan toe, begon wat onvolkomenheden te ver
tonen. Architect en uitvoerend bouwbedrijf we
zen beschuldigend naar elkaar. Het leverde Van
Loghem een schadeclaim en een deukje in zijn
reputatie op, zodat een klus 'van buiten' zeer wel
kom was. En de uitdaging in Siberië bleek - al
thans op papier - nog een goed betaalde klus ook.
In februari 1926 vertrok hij naar Rusland. In de
anderhalf jaar dat hij er in totaal bleef, bouwde
hij meer dan in zijn hele drie decennia omvatten
de Nederlandse bouwcarrière bij elkaar.
'De Rode Heuvel', wordt de plaats pp de hoge
Oostelijke oever van de Tom genoemd waar het
eerste steenkool gevonden werd. Daar bevond
zich oorspronkelijk het centrum van Kemerovo,
voordat Stalin het stadshart na de Tweede We
reldoorlog naar de andere, lage oever van de hon
derden meters brede rivier liet verplaatsen. Boven
op de Rode Heuvel bouwde Van Loghem na aan
komst in Siberië zijn eerste werk. Een groot zwart
houten huis, bedoeld als woning voor technici
die net als hijzelf uit Europa gekomen waren.
Verkrotting
Honderd meter verder een rijtje van vier stenen
huizen in een verregaande staat van bouwval.
Achter de tuinhekken vervaarlijk blaffende hon
den aan de ketting. De huidige bewoners zijn
vluchtelingen uit Kazachstan. Ze konden er te
recht omdat Russen hun neus optrokken voor het
pand. De gemeente wilde niks aan renovatie
doen en dus hebben ze zelf maar wat geklust. Een
Kazachstaan wijst op de vermolmde kozijnen, het
lekkende dak. In sommige scheuren zijn kranten
gepropt. Het zal ooit ongetwijfeld een goed huis
geweest zijn, zegt hij. Maar zeventig jaar zonder
enig onderhoud in de Siberische hitte van plus
vijfendertig en Siberische kou van min veertig,
daar is geen enkel huis tegen bestand.
De buurt op de hoge oever, waar de meeste
huizen van Van Loghem staan, heeft zich nadat
het stadscentrum van Kemerovo na de Tweede
Wereldoorlog naar de lage oever van de Tom ver
plaatst werd, ontwikkeld tot achterstandsgebied.
Een verpauperde wijk. Een toevluchtsoord voor
junkies, alcoholisten, allochtonen en andere
kanslozen in het nieuwe kapitalistische Rusland
waar het recht van de sterkste regeert. De over
heid steekt geen kopeke in de renovatie van dit
deel van de stad waar een asfaltweg even zeld
zaam is als een struisvogel op een Nederlands
strand. Dit is het andere Kemerovo, waar het fat
soenlijke deel van de bevolking zich liever niet
vertoont. Pas nu ook bij de Russen zelf de aan
dacht voor de Koezbas-geschiedenis groeit, be
treden de historici en cultuurbewakers, weliswaar
met enige gêne - deze verwaarloosde bakermat
van de stad.
Joeri Zyuzkov heeft het nog resterende werk
van Van Loghem in Kemerovo in kaart gebracht.
Veel hout, soms steen. En hier en daar een onver
valste Nederlandse erker. In een groot houten
huis zou binnen nog een stoel moeten staan die
destijds, vijfenzeventig jaar geleden, door kolo
nisten uit Amerika mee naar Siberië genomen is.
Die moet uiteraard bekeken worden. De huidige
bewoners blijken gastvrij. Het interieur is Spar
taans. Geen behang, geen vloerbedekking en eten
van drie dagen op het houtgestookte fornuis. De
bewoonster heeft snel een aftandse badjas over
haar ondergoed aangetrokken en klaagt aan één
stuk over de kakkerlakken. De 'kolonistenstoel' is
nergens te bekennen. Misschien gewoon het for
nuis ingegaan op een koude Siberische winter-
dag.
Tegenwerking
De 'kolbassa', of 'worsthuizen', werden destijds
bij oplevering in 1926 door de Russen al evenzeer
verafschuwd als door de huidige bewoners. Van
Loghem. voelde zich in Siberië van begin af aan
tegengewerkt. Onbegrepen en tegengewerkt.
Goed, hij was zich er terdege van bewust dat hij
zich in Rusland bevond en trachtte zich zoveel
mogelijk aan te passen aan de Russische bouw-
stijl. Maar tegelijk was hij een man met hang naar
vernieuwing en ideeën. En die ideeën wilde hij
toepassen. Dat hij bijvoorbeeld rijtjeshuizen
bouwde was niet uit 'Hollandse' gewoonte, maar
omdat dat het funderen vergemakkelijkte en om
dat dat de mogelijkheid bood om riolering en wa
ter- en elektriciteitsleidingen aan te leggen; zaken
waar men in het Siherië van de jaren twintig nog
nooit van gehoord had. Van Loghem berekende
ook al snel dat de in Siberië gebruikelijke muren
van zeventig centimeter dikte of meer, helemaal
niet noodzakelijk waren. Tot ontzetting van de
Russen liet hij spouwmuren bouwen van twee
maal vijftien centimeter dik, waarbij hij de tus
senruimte opvulde met steenkoolslakken uit de
mijn. De verbazing van de Russen sloeg al snel
om in argwaan en wantrouwen.
Tegelijk leidde de introductie van de twintigste
eeuw in Siberië - want dat was het in feite - ook
tot komische situaties. Journalist Vladimir
Suchatsky vertelt graag het verhaal van de Russi
sche kolonisten die in een huis van Van Loghem
kwamen wonen waar elektrisch licht was. De ar
chitect legde de nieuwbakken bewoners uit hoe
het knopje werkte: Aan. Uit. Aan. Uit. Toen hij
een week later nog eens terug kwam om te vragen
hoe het huis beviel, bleken alle lampen continu
gebrand te hebben. Men had niet gedurfd aan het
lichtknopje te komen, bang dat het dan wellicht
niet meer zou werken.
Uit brieven en historische documenten blijkt
dat Van Loghem bij zijn werk in Kemerovo rond
uit gedwarsboomd werd. Dat had niet alleen met
de bouwkundige nieuwlichterij van de architect
te maken. Toen de Haarlemmer in maart 1926 in
Koezbas arriveerde, was het idealistische hoogte
punt van de kolonie eigenlijk al verleden tijd. In
januari 1924 overleed Lenin. Hij had de sturende
rol van de Westeuropese en Amerikaanse idealis
ten in de kolonie altijd gesteund. Na zijn dood
trok Stalin langzaam maar zeker een grauwe po-
tentatische machtssluier over de Sovjetrepubliek.
Buitenlanders waren nu potentiële spionnen. Se
bald Rutgers en andere West-Europese en Ameri
kaanse pioniers werden van hun sleutelposities
ontheven en vervangen door Russen. De kolonis
ten van het eerste uur verlieten in steeds grotere
getale de Koezbas. Na 1928 waren zij die uit pure
liefde voor het communistische ideaal naar Sibe
rië gingen, hun leven in Rusland niet meer zeker.
Han Van Loghem bleef nog tot september 1927
in Kemerovo doorbouwen, al liet Rutgers' Russi
sche opvolger Korobkin duidelijk blijken weinig
vertouwen te hebben in de Nederlandse architect
die hij niet kundig en ongedisciplineerd zei te
vinden. Toch hadden de Russen vooralsnog te
weinig vertrouwen in hun eigen bouwmeester
schap om de Haarlemmer een enkele reis Neder
land aan te bieden. Toen dat er in september
1927 toch van kwam, liet de gedesillusioneerde
Van Loghem in Kemerovo een kleine duizend
woningen en enkele tientallen andere gebouwen
als scholen, theaters, winkels en fabrieken na.
Daarvan staan er nu nog enkele tientallen over
eind. Maar vraag niet hoe.
Bekendheid
Soms valt het echter mee. Het haaks gebouwde
voormalige schoolgebouw met in het midden een
opbouw die ooit als watertoren diende, is nog al
tijd in gebruik. Tegenwoordig als clubhuis en au
torijschool. Het pand is vooral bekend omdat het
gedurende de Koude Oorlogsjaren - die tot de
glasnost van het vorige decennium duurden -
vrijwel het enige Russische bouwwerk van de
Haarlemmer was waarvan een goede foto circu
leerde. Die ene foto vatte daarom in tal van publi
caties de heel wat omvangrijker 'Siberische perio
de' van de architect samen. Opvallend aan het
gebouw zijn de uit kleine ruiten opgebouwde ra
men. De verklaring daarvoor is van een weldadige
simpelheid. Toen van Loghem het bouwde kon
men in de Koezbas geen grotere ruiten produce
ren dan 61 bij 61 centimeter.
Niet ver van de school is het door Van Loghem
gebouwde badhuis. Althans, het restant van wat
ooit het badhuis was. Alleen het karkas van het
oorspronkelijke pand is nog over. Het doet nu
dienst als garagebedrijf. Binnen valt weinig meer
te zien dan drie met olie besmeurde Russen die
onder een Lada liggen te sleutelen. Het weer
houdt Joeri Zyuzkov niet om bijna in vervoering
naar het gewelfde dak te wijzen, dat achter de be
groeiing nog amper te zien is.
Waardering
Zeventig jaar na dato wordt de naam van de
Haarlemse architect in Kemerovo door een aantal
mensen met eerbied uitgesproken; Joeri Zyuzkov
voorop. Hij hoopt binnenkort te promoveren op
een dissertatie over Van Loghem. En de journalist
Vladimir Suchatsky, die aan zijn speurwerk naar
de historie van de kolonie een warme belangstel
ling voor Nederland heeft overgehouden. En niet
te vergeten Ludmila Platonova en Zinora Volkova,
respectievelijk directrice en conservatrice van het
Koezbas-museum ('Van kolonie naar industrie
stad') in aanbouw.
Voor Zyuzkov is het voormalige badhuis het
meest unieke Van Loghem-pand dat nog in Ke
merovo staat. Hardop dagdromend ziet hij het
uitgroeien tot een Russisch Van Loghem-muse-
um.
Waarschijnlijk zal het voorlopig ook wel bij
dagdromen blijven, want een museum open je
niet met goede bedoelingen alleen. En Rusland
balanceert voortdurend op de rand van bankroet.
Geldgebrek is ook de reden dat de opening van
het Koezbas-museum (in Rutgers' voormalige
woning) voortdurend uitgesteld wordt. Nu hoopt
men op het najaar, maar dat kan even goed vol
gende zomer worden, zegt directrice Platonova
op een toon die laat blijken dat ze zich nergens
meer illusies over maakt.
Olga Ivanova, hoofd culturele zaken van de
stad Kemerovo, lijkt iets optimistischer. Neder
land heeft er volgens haar alle belang bij om het
behoud van de Koezbas-erfenis financieel te steu
nen. Het museum dat binnenkort geopend wordt
heeft immers niet alleen een lokale waarde, maar
kan de Siberische stad een wereldwijde uitstraling
geven. Het zou de band met Nederland kunnen
versterken. Cultureel, maar vooral ook econo
misch. Eigenlijk moet het museum, benadrukt
Ivanova, een internationale ontmoetingsplaats
voor zakenlieden worden. Kortom, een financiële
injectie vanuit Nederland zou ook de gulle gever
op termijn geen windeieren leggen.
Ivanova baseert haar vertrouwen vooral op een
initiatief van van de Nederlandse architectuur
publicist Jan Molema. Hij heeft met zijn Stichting
Analyse Van Gebouwen enkele tonnen bij de Ne
derlandse overheid losgekregen voor behoud en
restauratie van het curieuze stukje Nederlandse
architectuurgeschiedenis in Siberië. Al benadrukt
Molema wel dat er - in tegenstelling tot wat de
Russen graag willen - geen gulden naar een bank
rekening in Kemerovo zal worden overgemaakt,
maar de subsidie gebruikt gaat worden voor het
zenden van deskundigen en wellicht ook bouw
materiaal naar Rusland.
Toch is niet iedereen in Kemerovo zo in de ban
van het eigen verleden en die merkwaardige
bouwkundige band met het verre Nederland. Op
het terras van het splinternieuwe 'Fried Chicken'-
restaurant zitten zes jonge Russen aan een tafel
tje, ze schreeuwen om bier en bellen elkaar op de
mobile telefoons. Mijn notitieblok wekt hun be
langstelling. Ze willen weten waar ik vandaan
kom, wat ik in Siberië doe. Het verhaal over die
Nederlandse architect die zeventig jaar geleden
bij hen om de hoek bouwde, wekt nauwelijks
meer interesse dan een betoog over Tirools bor
duurwerk had kunnen losmaken. Terwijl een van
hen de serveerster commandeert meer bier te
brengen, roept een ander: 'Holland yes! Cocaïne!
XTC!'Ik zucht.
PETER BRUYN
