Sterren in de weer met rode gasnevel
Vogels en zeldzame vogels
Slak aan de pils
In Natura
IJSDAG 7 JUL11999
Er hebben in het verleden ongeveer vijftig miljard
mensen op aarde rondgelopen. Die zijn er allemaal
niet meer. En ook wij gaan onherroepelijk dood. Als
het niet aan een ziekte of een ongeluk is, dan gaan we
op zeker moment gewoon stuk als gevolg van slijtage.
Al vlug is er daarna niet veel meer van ons over. Ons
skelet blijft nog het langst. Een mooi en stevig ding.
Wel een beetje mager, maar verder ziet de boel er goed
uit: pijpbeenderen, ribben, wervels, van alles en nog
wat.
Vanwege dit skelet worden mensen gerekend tot de ge
wervelde dieren. Het dient als een soort kapstok waar
aan bij leven en welzijn de slappe gedeeltes van ons lijf
hangen. De spieren zijn er met pezen aan bevestigd.
Die spieren zorgen er niet alleen voor dat wij ons kun
nen bewegen, dat we ademhalen en dat ons bloed
blijft stromen, maar helpen er ook aan mee dat de in
gewanden op de juiste plaats blijven zitten. Het skelet
is echter het frame. Hadden we het niet, dan zou het
binnen in ons een grote janboel zijn en waren we zo
slap als een natte dweil. Met een beetje passen en me
ten zouden we over een kleerhangertje in de kast kun
nen worden gehangen.
Vogels, zoogdieren, vissen, reptielen en amfibieën
hebben een soortgelijk skelet als het onze. Maar de
meeste dieren moeten het zonder doen. Het overgrote
gedeelte van het dierenrijk wordt gevormd door onge
wervelde soorten. Zoals insecten. Meikevers of wespen
hebben geen botten in hun lichaam. Wèl hebben ze
een harde huid, die als een soort harnas het inwendige
stevig bijeen houdt en het bovendien beschermt tegen
gevaren van buiten. Deze wezens zijn als het ware ver
pakt in een doos. Insectenverzamelaars kunnen die
doos net zo lang bewaren als skelettenverzamelaars
dat doen met botten, maar natuurlijk moet er dan wel
eerst de zachte en bederfelijke inhoud zijn uitgehaald.
Er zijn ook dieren die geen harde delen hebben. Die
zijn helemaal slap. De slak is hiervan een voorbeeld.
Hij is een weekdier. Alleen de huid is een beetje sterker
dan de rest, zodat het schepseltje niet naar alle kanten
wegzakt. Een slak is dus heel erg kwetsbaar, niet alleen
voor dieren die graag een slakje lusten, maar ook voor
weer en wind. Vooral tegen de zon kan een slak bijzon
der slecht, omdat deze zijn zachte lichaam snel uit
droogt. En aan uitdrogen heeft hij beslist het land,
aangezien hij van oorsprong een waterdier is.
•Jog altijd leven de meeste slakkensoorten in het water,
vooral in de zee. Daar hebben ze zich beschermd door
:en schelp, net als heel veel andere waterdieren, zoals
mossels en oesters. In de loop van de natuurlijke ge
schiedenis hebben zich echter sommige slakkensoor
ten aan land gewaagd. Deze waaghalzen wisten zich
van genèratie op generatie redelijk aan te passen aan
iet landleven, maar alle huidige landslakken hebben
nog altijd een uitgesproken voorkeur voor koele, voch
tige plekjes. Hun oorspronkelijke waterschelp hebben
:e meegenomen op het droge.
Zo'n slakkenhuisje is natuurlijk geen echt huis. In te-
;enstelling tot wat cartoons en Idnderboeken ons wil-
en doen geloven, kan de slak niet de deur achter zich
dichttrekken om naar het café te gaan. Hij zit vast aan
zijn schelp. Deze is opgebouwd uit allerlei stoffen van
zijn lichaam en groeit met het lichaam mee. Het huisje
seen deel van het slakkenlijf, zoals onze nagels bij ons
jehoren. Een handig ding overigens, dat huisje, want
de slak trekt er zich in terug om te schuilen tegen de
zon of tegen de winterkou, of om zich te beschermen
tegen vijanden. Meestal verschansen ze zich erin wan
neer 's ochtends de zon warm wordt en bij voorkeur
zoeken ze dan een schuilplaats onder gevallen blade
ren of in de begroeiing.
Komt u 's morgens de tuin in, dan ziet u alleen nog
hun slijmsporen. Dat moet dan wel een tuin zijn waar
van de grond kalk bevat, want kalk is absoluut noodza
kelijk voor de vorming van het slakkenhuis. Verder le
ven slakken voornamelijk van algen en afstervende
plantenresten. Hierdoor zijn ze van groot belang in de
natuurlijke kringloop. Maar er is méér dat er ingaat als
peperkoek. Slakken zijn verzot op bier. Een pilsje is wel
het lekkerste dat ze zich in hun piepkleine brein kun
nen voorstellen. Heeft men te kampen met slakken-
overlast, dan kan men potjes met bier ingraven in de
grond, 's Ochtends treft u dan de verdronken drankor
gels aan in hun favoriete drankje. Zo wordt onmatig
heid gestraft.
Het is een harde maatregel, maar slakken zijn grote vij
anden van de tuinier. Vooral naaktslakken kunnen flin-
ce schade aanrichten aan de gewassen. Deze naakt
slakken hebben geen huisje. Zij vertonen zich dan ook
alleen wanneer het koel en vochtig is, vooral 's nachts
of bij regen. Hun lichaam wordt beschermd door een
dikke slijmlaag, die overal waar ze kruipen een glinste
rend slijmspoor achterlaat. Zelfs deze viezigheid heeft
nog een functie: ze draagt bij tot de kruimelstructuur
van de grond, doordat ze gronddeeltjes aan elkaar
hindt. Bovendien kan ze verraden waar de slak zich be
vindt. Wie zich wil ontdoen van slakken hoeft het
ipoor maar te volgen naar de composthoop, het bloe
menperk, de stapel haardhout of, wie weet, naar de
kroeg.
Nevel N119 als onderdeel van de grote wolk van Magelhaen.
BEN APELDOORN
Je zou het, te midden van het
optische geweld van de in aan
bouw zijnde, Europese Very
Large Telescope (VLT) bijna
vergeten, maar er zijn nog an
dere telescopen waar de Euro
pese Zuidelijke Sterrenwacht
(ESO), op de top van de Chi
leense berg La Silla, over be
schikt. Eén daarvan is een Duit
se telescoop met een 2,2 meter
grote spiegel. De telescoop is
uitgerust met de allergrootste,
astronomische beeldchip ter
wereld, met maar liefst 67 mil
joen beeldpuntjes (pixels).
Daarmee is de bijgaande foto
gemaakt. Iets rechts van het
midden is een grillig gevormde,
rood getinte nevel te zien, die
een onderdeel is van de alleen
vanaf het Zuidelijke Halfrond
zichtbare Grote Wolk van Ma
gelhaen (Large Magellanic Cl
oud - LMC). Deze vormt, sa
men met de Kleine Wolk van
Magelhaen (SMC), twee satel
lietstelsels van ons melkweg
stelsel. De LMC staat hier
170.000 lichtjaar vandaan.
De rode nevel die de catalogus
aanduiding NI 19 heeft gekre
gen, is rood door zogeheten
geïoniseerd waterstofgas. Oor
zaak van de ionisatie (het bero
ven van atomen van één of
meerdere elektronen waardoor
het ionen worden) is een aantal
jonge hete sterren in de buurt.
Vrijwel in het midden van de
nevel is zo'n plukje van die kos
mische onverlaten te zien. Die
sterren zijn vermoedelijk ook
verantwoordelijk voor de grilli
ge, bijna bizarre vormen van
NI 19. Net als onze zon doet
(met de zogeheten zonnewind)
blazen de sterren ook een beet
je. En des te heftiger naarmate
ze zwaarder en groter zijn.
Door hun gezamenlijke adem
gaat de nevel langzaam roteren
en wordt uiteen gedreven. Ver
moedelijk is NI 19 ontstaan tij
dens de ontmoeting van twee
nevels. Door de wervelingen die
dat tot gevolg had, kwamen er
zichtbare sterren. Dezelfde ster
ren die nu bezig zijn hun wieg
uit elkaar te blazen. Hij is flink
groot, die NI 19: meet ruwweg
600 bij 400 lichtjaar en is daar
mee gemiddeld 360.000 maal
zo groot als ons hele zonnestel
sel.
De ene vogelaar is de andere
niet. Je hebt er die blij zijn met
elk vliegend dier 4at ze tegen
komen, maar je hebt er ook die
alleen voor een heuse
sperwergrasmus, Siberische
sprinkhaanzanger of Oostelijke
Blonde tapuit naar buiten ko
men. Dat zijn de soortenjagers.
De vogelaars die bijzondere vo
gels spotten. Uitgerust met
enorme telescopen staren ze
meestal in groepsverband naar
die bijzondere fluiter, pieper of
krasser. De naam in het op
schrijfboek, weer een bijzonder
exemplaar erbij.
Voor deze vogelaars, veelal aan
gesloten bij de Dutch Birding
Association (DBA), is het boek
'Zeldzame vogels van Neder
land' uitgekomen. Natuurlijk
ook de 'alles-etende -vogelaars'
kunnen er lol in hebben om te
weten wat er in Nederland
rondvliegt, al was het alleen
maar voor de prachtige namen
Noordse Nachtegaal, 14 augustus 1984, Lelystad, Felvoland.
die je erin tegenkom. De step-
penkortteenleeuwerik, Baleari-
sche roodkopklauwier of de
kortsnavelboomkruiper.
Vogels hebben bijna allemaal
een broed- en overwinterge-
bied. Ze gaan daar op vaste tij
den heen. Soms kan het gebeu
ren dat ze eerder op pad gaan,
omdat het voedsel op is. Het
kan ook zo zijn, dat ze door
slechte weer (wind en regen)
van de route worden afgebla
zen. Ze wijken dan van hun
koers af. Zulke vogels heten in-
vasiegasten of dwaalgasten.
Niet alle gasten gaan meteen
weer het land uit: er zijn erbij
die voor langere tijd blijven en
sterker nog die zich hier gaan
vestigen. Kennis van dwalers is
dus niet alleen leuk, maar ook
nuttig. In dit boek (opvolger
van de gids 'Vogels nieuw in
Nederland') zijn alle bijzondere
dwaalgasten van de laatste twee
eeuwen opgenomen.
Als vogel kom je overigens niet
FOTO C.J. BREEK
zomaar in dit boek. Alle aan
meldingen zijn bekeken en be
oordeeld door de Commissie
Dwaalgasten Nederlandse Avi
fauna. De zeldzame exempla
ren die erin mochten, worden
uitvoerig behandeld. Van alle
normale vogels is alleen de
naam vermeld. Deze exempla
ren, van merel tot buizerd, ko
men in deel twee aan bod. Ge
zien de specialistische gegevens
over waarnemingslocaties en
tijdstippen is dit eerste deel een
ideaal boek geworden voor
soortenjagers.
•Avifauna van Nederland (1);
Zeldzame vogels van Neder
land; A. van den Berg en C.
Bosman; uitgeverij KNNV, 79.90
gulden.
MÓNICA WESSELINC
REDACTIE:* MARCOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA 023-5 150 265
Absoluut record
In het Noorder Dierenpark is
binnen een maand het vierde
nijlpaardje geboren. Deze keer
was het de beurt aan Loekje,
die de kleine Lusomba ter we
reld bracht. Afgelopen vrijdag
lieten de verzorgers de hele
kudde van tien nijlpaarden in
het grote buitenbassin. De ze
ven volwassen nijlpaardvrou
wen en de drie jonkies ver
maakten zich opperbest. Rond
elf uur waarschuwde een ver
zorger dat het erop leek dat er
een nijlpaard bezig was met
bevallen. Voor de ogen van de
bezoekers had Loekie in het
water duidelijke weeën. Ze
liep het land op in een poging
daar ongestoord het jong ter
wereld te brengen. Toch was
het daar voor haar ook niet
rustig genoeg. Ze koos uitein
delijk voor het binnenverblijf.
Om half een stond het jong er
al. De vader van Lusomba.
vertoeft in Frankrijk en heeft
nu vier kinderen. Een abso
luut record voor nijlpaardhe
ren. (FOTO PR)
Ruit isoleert ongekend
Aan de universiteit van
Noord-Ierland is een glasruit
ontwikkeld met uitzonderlijke
isolatiecapaciteit. Het geheim
is een volledig vacuüm tussen
de lagen waarmee de ruit is
opgebouwd. Volgens de on
derzoekers, die patent hebben
aangevraagd, isoleert hun niit
beter dan een muur. Bij gewo
ne dubbele beglazing rijn
twee ruiten tegen elkaar gezet
en zit er nog gewoon lucht, of
soms een gas, tussen. Bij de
Ulster methode worden de
beide lagen uit elkaar gehou
den door ronde nopjes van 0,2
mm doorsnee en 0,15 mm
hoogte. De binnenkant van
elk glas is voorzien van een
flinterdunne zilverlaag, die
nauwelijks licht tegen houdt.
Deze constructie wordt ver
volgens bij ongeveer 200 gra
den Celsius vacuüm getrok
ken. (Bij hogere temperatuur
zou de zilverlaag beschadi
gen). De omtrek van de ruit
wordt luchtdicht verzegeld.
Het systeem wordt daarna af
gekoeld. Geleiding van warm-
testromen door de lucht is uit
gebannen dank zij het vacu
um. Er kan nauwelijks warmte
of koude door de ruit heen
dringen. De kosten van het
beglazingssysteem, waaraan
nu vijfjaar is gewerkt, kunnen
volgens de onderzoekers na
verdere ontwikkeling dicht in
de buurt komen van gangbaar
dubbel glas.
Vrienden voor het leven
Volgens biologe Claudia Feh is deze vriendschappelijke taakverde
ling een van de weinige voorbeelden in de dierenwereld van samen
werking die op wedekerigheid berust en waar beide partners beter
van worden.
Hechte en langdurige vriend
schappen zijn een zeldzaam
heid in de dierenwereld. Zij
veronderstellen stabiele groe
pen of families en sterk ont
wikkelde aangeboren eigen
schappen bij de leden van de
groep. Nu blijkt dat naast
sommige apen en dolfijnen
ook paarden onder bepaalde
omstandigheden tot zulke le
venslange vriendschappen in
staat zijn. De Franse biologe
Claudia Feh van het studie
centrum Tour du Valat in
Zuid-Frankrijk bestudeert
meer dan twintig jaar het soci
aal gedrag van de wilde paar
den in de Camargue. In dit
uitgestrekte moerasgebied
langs de Rhönedelta leven de
paarden in grote kudden. Bin
nen deze kudden bestaan
echter meestal kleinere groe
pen met een vaak zeer eigen
sociale organisatie die vele ja
ren kan standhouden. Zo rijn
er groepen waar slechts één
leidende hengst een groot
aantal merries voor zich op
eist. De kansloze en nog oner
varen jongere hengsten wor
den dan gedwongen zich in
een vrijgezelJenkliek terug te
trekken, tot zij mans genoeg
zijn om zelf het leiderschap
op te eisen en merries te dek
ken.
In het vaktijdschrift 'Animal
Behaviour' beschrijft Claudia
Feh het merkwaardig ver
schijnsel van groepen waar
FOTO UNITED PHOTOS DE BOER
twee hengsten in onderlinge
verstandhouding de merries
onder elkaar hebben verdeeld
en op een harmonische en
vriendschappelijke manier de
groep leiden. Dit soort vriend
schappen kan wel een leven
lang duren, zo zegt de Franse
biologe. Deze twee hengsten
bekleden bovendien niet altijd
dezelfde rangorde in de groep
en verschillen soms zelfs ge
voelig in leeftijd. Een van de
hengsten is altijd wel iets
meer dominant dan de ande
re. De minder dominante
hengst neemt de taak op zich
de groep tegen indringers te
verdedigen, terwijl de domi
nante hengst nooit van de zij
de van de merries wijkt en de
ze in veiligheid brengt wan
neer gevaar dreigt.
De verdedigende hengst loopt
tijdens gevechten met indrin
gers dikwijls breuken en ver
wondingen op, maar hij wordt
telkens liefdevol opgevangen
door zijn vriend en mag als
beloning paren met de mer
ries van zijn keuze. Beide
hengsten halen hun voordeel
uit deze samenewerking. De
dominante hengst kan zich
immers volledig en zonder ri
sico op voortijdige uitschake
ling aan zijn voortplantings-
taak wijden, terwijl zijn zwak
kere gezel ontsnapt aan een
saai en seksloos leven in een
vrijgezellengroep.
fOGRAM
fONTAAL
peg naar de kippenren? (8); 5. Ge
ldoor een dief is het niet meer be-
1(8); 6. Alleen uitgevoerd in Oslo
Ft harde hand werd de zetel ontzet
Rivier van iedereen (5); 12. Het
van de bruid (5).
CAAL:
doe je niet om er geld in te krijgen?
Wat een gedoe op het voetbalveld!
Wordt thans in een bundel uitge-
#5); 4. Voor honden die dun worden
IHeel dun in bloei (5); 9. Hele be-
K voor een hond (4); 11. Maak vlug
Oplossing van dinsdag:
1. veel - euvel -Ulevel
2. voer - roven - Invoer
3. ante - talen -Talmen
4. roet - toren - Mentor
5. rust - steur - Ulster
6. peil - plein - Nippel
7. nota - toman - Tampon
8. slee - leges - Engels
9. taan - staan - Naaste
10. amor- aroma - Daarom
Gevraagd woord: UITMUNTEND
HEINZ
