Gedrag en gezondheid onlosmakelijk met elkaar verbondei
Zonnepaneel energiebron van de toekomst
'Verbondenheid met gehandicapten moet hoeksteen verzorging zijn'
Binnenland
VRIJDAG 25 JUNI 1999
ANP Algemeen Nederlar
GPD Geassocieerde Pt
Hoogleraar Maes: 'Ik bestudeer geen ziekten, maar gezond gedrag
LEIDEN HANS SONDERS
Gedrag is van grote invloed op de gezondheid: de helft van de
mensen sterft door slechte leefgewoonten en stress kan een nega
tieve uitwerking hebben op het immuunsysteem. Ook een verkeer
de manier van omgaan met je ziekte kan die verergeren. „Ik bestu
deer daarom ook geen ziekten, maar gezond gedrag", zegt profes
sor Stan Maes, hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Univer
siteit Leiden. „Want daaraan wordt veel te weinig aandacht be
steed."
heeft in die jaren flink aan be
lang gewonnen, want intussen
heeft hij drie collega-hooglera
ren. Maes was pionier op zijn
vakgebied en nog steeds (onder
veel meer) voorzitter van diver
se internationale organisatie op
dit terrein.
„Er zijn drie grote gebieden
in de gezondheidspsycholo
gie.", legt hij uit in zijn werkka
mer aan de Leidse universiteit.
„Psychologische processen,
stress bijvoorbeeld, hebben fy
siologische effecten die op hun
beurt het afweermechanisme
„Er zijn mensen die menen dat
het veranderen van menselijk
gedrag net zo gemakkelijk gaat
als het toedienen van een injec
tie. Maar zo eenvoudig is dat
niet. Daarom werken al die an
tirookmethodes ook niet, die
richten zich te veel op opper
vlaktefactoren. Je moet dieper
kijken, want gedrag komt voort
uit emoties."
Maes was twintig jaar gele
den de eerste gezondheidspsy
choloog in Nederland. Het vak
kunnen aantasten. Stress kan
bijvoorbeeld de activiteit van
'natural killercellen' verminde
ren en zou ook het kankerpro
ces kunnen beïnvloeden. Dan
zijn er de leefgewoonten. Nega
tieve, zoals roken en te veel
drinken, maar ook het niet dra
gen van veiligheidsgordels val
len daaronder. Maar ook de
goede leefgewoonten zoals op
tijd ontspanning zoeken en vol
doende aan lichaamsbeweging
doen. Ten slotte is de manier
waarop je met een eventuele
ziekte omgaat erg belangrijk.
Als je die overdrijft en aan je
arts de verschijnselen erger
doet voorkomen dan ze zijn,
kan die laatste bijvoorbeeld de
medicatie verhogen of zieken
huisopname voorstellen. Aan
de andere kant, als je de ver
schijnselen ontkent en kleineert
en vervolgens je medicijnen
niet inneemt, kan dit eveneens
de ziekte verergeren."
De houding die vrouwen in
nemen nadat bij hen borstkan
ker is geconstateerd, kan vol
gens sommige onderzoekers de
levensduur beïnvloeden. Deze
onderzoeken tonen aan dat zij
die er passief of - nog erger -
depressief onder zijn, een min
der lange levensverwachting
hebben dan de vrouwen die
desondanks hoopvol en positief
tegen het leven blijven aankij
ken. Volgens Maes heeft ook dit
verschijnsel direct te maken
met de invloed van stress op
het afweermechanisme.
Maar het ligt niet alleen aan
de houding die de patiënt bij
een ziekte inneemt. Het blijkt
ook heel slecht uit te pakken als
een arts bij een patiënt bijvoor
beeld hoge bloeddruk consta
teert maar er vervolgens niets
aan doet of kan doen. Soms
zelfs leidt alleen al de bood
schap dat iemand lijdt aan een
ernstige ziekte tot de dood. „Er
zijn gevallen bekend van aids-
patiënten die zelfmoord pleeg
den na die mededeling", aldus
Maes, „ondanks het feit dat
angst voor de dood minder re-
eel is geworden omdat de be
handeling van aids steeds suc
cesvoller wordt."
Als de gezondheidspsycholo
gie zich de laatste decennia op
iets heeft gericht dan is het wel
op het rookgedrag. En daarin
zijn flinke successen geboekt.
Rookte kort na de Tweede We
reldoorlog nog zo'n negentig
procent van de Nederlandse
mannen, nu geldt dat slechts
voor ongeveer 35 procent van
de gehele bevolking. „Die laat
ste groep bestaat uit de 'die
hards', de koppige volhou
ders", zegt Maes, „en die zijn
het moeilijkst te bereiken. Nico
tine heeft een positief stimule
rend effect in de hersenen en
verhoogt daardoor het welbe
vinden. Net zoals de roes na al
coholgebruik je welbevinden
beïnvloedt. Tenzij je voor dit
verlies aan welbevinden iets in
de plaats kunt stellen, heb je
een probleem."
Er bestaan heel veel redenen
waarom mensen gezond of on
gezond gedrag vertonen. „Veel
mensen handelen bijvoorbeeld
naar gelang hun eigen opvat
ting. Zij zijn ervan overtuigd dat
zij geen kanker of een hartin
farct zullen krijgen: de waar
schuwing op het pakje sigaret
ten of shag is voor anderen be
doeld. In tegenstelling tot de
werkelijkheid menen velen dat
de meeste andere mensen ook
roken en ook die misvatting
houdt het gedrag in stand."
Zo lang mensen geen verve
lende gevolgen van hun gedrag
ervaren, zijn ze vaak niet bereid
dit snel te veranderen .Maar na
een hartinfarct is zeventig pro
cent alsnog bereid - en in staat
- met roken te stoppen. 'Ik ben
aan de dood ontsnapt', luidt
dan het argument. Sociale con
trole is eveneens van grote in
vloed op (rook) gedrag. De om
geving kan roken absoluut af
wijzen, maai- het ook stimule
ren. De meeste kinderen begin
nen met roken als gevolg van
de druk van leeftijdsgenoten.
Het effect van de houding van
ouders tegenover hun kinderen
('ik ben verslaafd, begin er als
jeblieft niet aan!') moetd
niet worden overschat,
zelfcontrole blijft toch i
langrijkste factor bij hei
len wat wel of wat
doen", zegt Maes. „Een
neemt uiteindelijk toch
beslissing hoe te handel
invloed van buitenaf is
betrekkelijk gering."
Waar het 't rookgedi
treft, bepleit Maes wel ei
sequentere houding
overheid. Die houdt de
king aan de ene kant vo
roken slecht is voor de
heid, maar staat tegel
levensgrote tabaksreclaiD
„Een reclameverbod is
ver dan hogere accijna
overheid is daarin hi
niet consequent, zelfs on
waardig."
De verzorging van verstandelijk gehandi
capten heeft de afgelopen decennia een
omwenteling ondergaan. Van de totale
afhankelijkheid van \vij weten wel wat
goed voor ze is' tot de gedachte van 'au
tonomie', waarbij de gehandicapte zijn
eigen leven en verzorgingsbehoeften be
paalt. „Maar in d? autonomie voor ver
standelijk gehandicapten zijn we te ver
doorgeschoten", zegt orthopedagoog dr.
Joop Stolk. Hij pleit in plaats daarvan
voor een nieuwe houding: 'verbonden
heid'.
Joop Stolk, universitair hoofddocent or-
thopedagogie aan de Vrije Universiteit in
Amsterdam, vindt dat er een belangrijke
nieuwe stap moet worden gezet in de ver
zorging van verstandelijk gehandicapten.
„Want veel verstandelijk gehandicapten
wéten eenvoudigweg zelf niet wat goed
voor hen is, als ze het al kunnen zeggen.
En ze blijven hoe dan ook volkomen af
hankelijk van anderen om de eventuele
persoonlijke wensen in hun leven ook te
kunnen realiseren."
Om die reden wordt donderdag en vrij
dag in Ede het internationale congres 'Ver
bondenheid als kwaliteitscriterium in de
zorg voor mensen met een verstandelijke
handicap' gehouden. Stolk: „Hierbij gaat
het om het spanningsveld tussen aan de
ene kant de autonomie, respect voor de ei
genheid van de gehandicapte, en daarte
genover zijn of haar volstrekte afhankelijk
heid."
.Autonomie, ook wel zelfbeschikking
genoemd, is echt niet het allerbelangrijk
ste", vervolgt Stolk gedreven. Hij wil daar
om dat de negatieve zijde van het tegen
overgestelde hiervan, namelijk 'afhanke
lijkheid'. verdwijnt. „Daarvan moet het ta
boe af. Afhankelijkheid is iets heel moois",
zegt hij. „Het toppunt van volwassenheid
is dat je afhankelijk van anderen durft te
zijn."
Stolk .pleit voor een gevoel van verbon
denheid met de gehandicapte in de zorg
verlening. De zorgverlener zou de gehan
dicapte als volkomen gelijkwaardig mens
moeten gaan zien en er een echte relatie
mee moeten aangaan. Hij of zij moet daar
om ook eens over zijn of haar eigen leven
met de gehandicapte praten. Je zou als
hulp- en zorgverlener moeten vertellen
hoe je zelf met verlies of verliefdheid om
gaat. Niet alleen afstandelijke adviezen ge
ven, maar uit een gevoel van verbonden
heid. „Verstandelijk gehandicapten waren
altijd het voorwerp van neerbuigende
zorg. Het vraagt een hele omwenteling om
ze als gelijkwaardige medemensen te gaan
zien. Er zijn natuurlijk verschillen, maar
bovenal zijn ze medemens. Om die erken
ning, daar gaat het om."
„Je kunt een gezinsvervangend tehuis
met bijvoorbeeld vijftien bewoners prima
organiseren, en dat moet ook", legt hij uit.
„Voor het opstellen van behandelings
plannen, het regelen van werk, recreatie
en het verbeteren van de communicatie
van de gehandicapten heb je nu eenmaal
professionals nodig. Maar is dat het dan?
Sommigen menen van wel, maar het ver
loop in de gezondheidszorg is groot en wat
zijn dan de mogelijkheden voor de gehan
dicapte om zich aan een ander te gaan
hechten? Is er bijvoorbeeld voldoende in
teresse in de levensgeschiedenis van de
patiënt? Kun je zijn klachten zien tegen de
achtergrond van zijn leven? Misschien is-
ie altijd wel heel klein gehouden en ver
klaart dat veel van zijn gedrag. Maar naar
die levensachtergrond kijken is in de ge
zondheidszorg heel ongebruikelijk."
Volgens de orthopedagoog kun je geen
verbondenheid met iemand voelen als je
het totale plaatje van zijn leven niet een
beetje kent. „Gewoon, de algemeen men
selijke aspecten. Dat vraagt respect en
meeleven in vreugde en verdriet Niet de
houding van: ik heb alleen maar te geven.
Nee, ook iets willen ontvangen en de ge
handicapte niet alleen maar zien als voor
werp van zorg. Verstandelijk gehandicap
ten hebben namelijk ook iets te bieden. En
dat is geen romantische gedachte. Hoe
meer ik met hen werk, hoe meer ik ervan
overtuigd raak. Ik leer veel van hen, bij
voorbeeld onbegrensde trouw en onbe
vangenheid. Nooit zijn ze berekenend,
nooit is er een verborgen agenda. Ze ne
men elkaar ook zo in beschenning, zorgen
voor een medebewoner in een rolstot
voorbeeld. Moet-ie niet naar de wc?
ie niet worden geholpen met eten? Ze!
ben bijna een natuurtalent om dit a
voelen."
Volgens Stolk moeten we leren bes
wat verbondenheid met verstandelijk
handicapten aan de samenleving kan
voegen. Ook over vragen als 'heeft een
standelijk gehandicapte er recht op on
boren te worden?', kunnen we vo:
hem alleen maar goed nadenken
een gevoel van verbondenheid. „De
woorden op de vragen 'wat voegt een
handicapte toe aan de samenleving'
'moest-ie wel geboren worden?' ontdi
dan ook pas als je het gevoel hebt nu
verbonden te zijn."
Door de zonnepanelen van Siemens Solar Industries kan een groep
monniken in New Mexico meedraaien in de moderne wereld.
FOTO GPD
Dagelijks verspillen we ener
gie: zonne-energje. Nederland
telt maar de helft minder zon-
uren dan bijvoorbeeld de Sa
hara. Dat is echter genoeg om
met zonne-energie water te
verwarmen of de computer te
laten draaien. Toch wordt het
nauwelijks gebruikt, omdat
het rendement van zonnecel
len nog te laag is en de kosten
hoog. Nederland heeft welge
teld tien woningen die volledig
draaien op de zon. Dat kun
nen er meer worden als in het
Amerikaanse California, waar
de zon hoog aan de hemel
staat, Siemens Solar Industries
goedkopere en betere zonne
cellen weet te fabriceren.
Bij Siemens Solar zijn ze ervan
overtuigd: zonnecellen zijn de
energiebronnen van de toe
komst. Hoewel er nog geen
winst wordt gemaakt, investeert
het van oorsprong Duitse be
drijf jaarlijks miljoenen guldens
in de ontwikkeling van de cel
len. Omdat de kosten elk jaar
dalen verwacht het bedrijf in ,de
volgende eeuw een enqrfne
toename in het gebruik van
zonne-energie. Volgens een van
de directieleden van Siemens
Solar groeit de markt voor zon
necellen jaarlijks met vijftien
procent.
Een van de belangrijkste
voordelen van zonne-energie is
dat het een milieuvriendelijke
energiebron is. De panelen die
onder een bepaalde hoek op
het dak worden geplaatst, zet
ten het licht van de zon direct
om in elektriciteit. Als de zon
midden op de dag schijnt, le
vert dat duizend watt per vier
kante meter op.
Toch zijn er nog maar weinig
huishoudens in Nederland die
hun energie aan de zon ont
trekken. De panelen zijn duur.
Wie niet afhankelijk wil zijn van
het bestaande energienet, moet
grofweg anderhalve ton inves
teren in zonnepanelen. Met de
ze investering draaien alle ap
paraten in huis op zonne-ener
gie: van de lampen tot en met
de fax. Voor een zonneboiler,
die zorgt voor warm water,
wordt ongeveer 50.000 gulden
neergeteld.
Deze investeringen zijn
enorm hoog. De kosten voor
zo'n 'zelfvoorzienend' huis
worden volgens de Novem,
voorlichtings- en onderzoeksin
stituut voor duurzame energie,
na ongeveer dertig jaar terug
verdiend. Bij een zonneboiler is
dit vijftien jaar. Dat is vaak even
lang als een hypotheek, legt
Emil ter Horst van Novem uit.
Maar in die periode moeten de
zonnepanelen vaak al worden
vervangen, terwijl de meeste
mensen gemiddeld niet langer
dan negen jaar in hetzelfde huis
wonen. Zonnestroom is dus
nog steeds veel duurder dan
stroom uit het stopcontact.
Volgens Ter Horst is deson
danks een kleine groep mensen
geïnteresseerd in zonnepane
len. Deze voorlopers dragen
volgens hem bij aan de toe-
Deze woningen in Amersfoort draaien volledig op zonne-energie.
komst van de zonnecellen. Hij
wijst erop dat de prijs voor zon
necellen om de zeven jaar hal
veert Deze mensen zijn bereid
fors te investeren. „Over vijftig
jaar is een zonnepaneel net zo
goedkoop als een glasplaat met
een stekker", verwacht Ter
Horst. „Zodra meer mensen
zonnepanelen aanschaffen, zal
de prijs ook dalen."
Toch zijn het nu vooral pro
jectontwikkelaars, gemeenten
of de organisatie Greenpeace
die investeren in projecten met
zonne-energie. Onlangs werd
de gemeente Etten-Leur be
kroond voor een energiezuinige
nieuwbouwwijk. In de wijk
wordt geen gas en olie meer ge
bruikt. Dergelijke projecten ko
men in aanmerking voor subsi
dies van Novem. De particulier
valt volgens Ter Horst ten dele
tussen wal en schip. „Slechts in
een enkel geval kunnen ze sub
sidies aanvragen."
Om de kosten van zonnepa
nelen te verminderen is Sie
mens al jaren bezig de produc
tiemethoden te vernieuwen.
Zonnecellen worden gemaakt
van silicium, gewonnen uit zui
ver zand. Uit pure silicium wor
den staven gemaakt, die later
gezaagde plakken opleveren.
Een samenstel van deze plak
ken vormt de zonnepanelen zo
als die op het dak liggen. Om
dat de fabricage van pure silici
um erg kostbaar is, gebruikt
Siemens overblijfselen uit de
chipindustrie.
Hier zit ten dele de flessen
hals van de moderne zonnecel
industrie. De materiaalkosten
bedragen ongeveer dertig pro
cent van de totale kosten van
een zonnecel. Om de panelen
goedkoper te maken, moeten
deze kosten dus omlaag. Door
de concurrentiestrijd in de chi
pindustrie gebruiken steeds
meer chipfabrikanten het silici
um opnieuw. Door recycling
houden ze de prijzen voor
chips laag. Voor Siemens is het
maken van zuivere silicium niet
rendabel. Dit betekent dat er
iets anders moet worden be
dacht.
Sinds acht jaar is het ontwik
kelingscentrum in het Califor-
nische Camarillo bezig met het
ontwikkelen en onderzoeken
van de nieuwe technologie: 'CIS
thin film technology'. CIS staat
voor 'copper indium diselen-
ide' en is een halfgeleider. Bij
deze methode wordt de zonne
cel niet van silicium gemaakt,
maar van CIS. De cellen zijn
minder dik en vergen minder
materiaal, wat tevens een kos
tenbesparing oplevert, terwijl
de nieuwe techniek zich beter
leent voor automatische pro
ductie.
De zonnecellen die volgens
de nieuwe CIS-technologie
worden gemaakt, hebben een
rendement van elf procent. Een
doorbraak volgens Siemens So
lar, die het product dit jaar op
de markt brengt. Vergelijkbare
CIS productiemethoden lever
den tot nu toe een rendement
op van acht procent. Het ren
dement is het percentage van
de zonne-energie dat in bruik
bare elektriciteit wordt omge
zet. Volgens Novem ligt het
maximale rendement van de
duurdere siliciumcel onder de
huidige productieomstandighe
den op hooguit zestien procent.
Het gebruik van zonnecellen
is oorspronkelijk afkomstig uit
de ruimtevaarttechnologie,
waar zonnepanelen zorgen
voor een groot deel van de
energie voor satellieten. Met
name door de oliecrisis ont
stond in de jaren zeventig grote
belangstelling voor zonnepane
len. Tegenwoordig worden de
panelen overal ter wereld ge
bruikt. Vaak worden ze ingezet
op plaatsen zonder elektriciteit,
zoals de boeien in de Noordzee
of zendmasten op afj
plekken. Maar ook zonu
len op menig zomerhuis]
de televisie een half uui
en.
Ter Horst is er van om
dat de markt voor zonni
gie de komende jaren fi
groeien. De afgelopen
werden zonnepanelen i
derland vooral gebruik!
systemen langs de weg (fi
ten en ANWB-palen), aul
sche drinkbakken voor
en boeien op zee.
dig is het aandeel zonfl
len dat op woningen \vo
zet groter, denkt Ter Hot!
een paar jaar en de zont
in de toekomst rendab
noeg om de bewoonde
te veroveren.
