Stijging aantal
korhoenders
blijft nog uit
In
Natura
Nieuwe
ruimte
vliegtuigen
De piepende vrijgezel
WOENSDAG 26 MEI 1999
Machogedrag op Sallandse Heuvelrug
Gewapend met verrekijkers tu
ren medewerkers en vrijwilli
gers van Staatsbosbeheer en de
Vereniging Natuurmonumen
ten deze weken tot drie keer toe
de uitgestrekte heidevelden van
de Sallandse Heuvelrug in
Overijssel af op zoek naar balt
sende korhanen. Met de jaar
lijkse telling wordt de omvang
van de populatie korhoenders
in beeld gebracht. Ook dit jaar
zullen de resultaten uitwijzen
dat het aantal dieren niet echt
overhoudt. Maar ze houden
moed; zo lang er leven is, is
hoop gerechtvaardigd.
Ton Klomphaar, namens dis
trict Salland van Staatsbosbe
heer belast met de inventarisa
tie van flora en faunasoorten,
wijst, tijdens een korte rond
gang langs de telposten in de
bossen. Bossen die geen bossen
meer zijn, maar werden gekapt
om meer heide te scheppen en
daarmee de korhoenpopulatie
op de Sallandse Heuvelrug de
benodigde extra ruimte te bie
den. „Het lijkt te werken", zo
verklaart hij. „Op beide terrei
nen zijn inmiddels baltsende
korhanen gesignaleerd. Een be
moedigend teken: wellicht dat
die extra ruimte zich nu vertaalt
in groei van de populatie."
Vooralsnog heeft Klomphaar
zijn medewerkers van die och
tend op pad gestuurd met de
mededeling dat bij de eerste
telling van dit seizoen 23 korha
nen zijn gesignaleerd. Gelijk
aan het maximum aantal van
vorig jaar. De boodschap mag
volgens Klomphaar best posi
tief worden opgevat. „Gezien
de twee slechte voorjaarssei
zoenen, die we achter de rug
hebben, hadden we minder ha
nen verwacht", verklaart de
boswachter. Zelf, zo laat hij we
ten, had hij al getekend voor
zestien of zeventien exempla
ren. „Als we maar niet onder de
vijftien komen, want dan komt
de populatie echt in de geva
renzone.'
Terwijl de Sallandse Heuvelrug
zich koestert in de eerste stra
len van het late aprilzonnetje
turen de tellers met hun verre
kijkers en telescopen de heide
af. Op de bekende baltsplaats
worden om half zeven vijf ha
nen gezien. „Echte macho's",
roept een vrijwilliger van de de
Met verrekijker en telescopen turen tellers van Staatsbosbeheer de bol
derplaatsen op de heidevelden af op zoek naar baltsende korhanen.
FOTO GPD/DINAND BUISMAN
De korhaan pronkt met alles wat hij tot zijn beschikking heeft. FOTO GPD
vogelwerkgroep. Een blik door
zijn telescoop leert wat hij be
doelt. De haan pronkt met alles
wat hij tot zijn beschikking
heeft; z'n vuurrode kam en
breed uitgewaaierde witte on
derstaart als meest opvallend
gereedschap. Zo nu en dan
springt hij, in al zijn statigheid,
een stukje van de grond. Een
koerend geluid duidt op de
aanwezigheid van een korhen,
waarop alle drukte is gericht.
De hennen laten zich nauwe
lijks zien, houden zich - gehol
pen door een effectieve schut
kleur - gedekt in de heide. Een
enkele keer vliegen ze op; de
mensen op de telpost hebben
geluk: daar maakt een hen van
uit een dode boomstaak de kop
van de haan gek.
Elk kwartier leggen de telposten
de aanwezige hanen in hun tel-
gebied op papier vast. Naast de
vliegbewegingen van hanen en
hennen, die ze signaleren. Een
bezigheid die de nodige con
centratie van de tellers vergt.
„En het is ook spannend", zegt
boswachter Wil Gerritse. „We
steken veel geld en energie in
het biotoopbeheer en dan hoop
je dat dat er ook een keer weer
uitkomt." Anderzijds moet de
boswachter constateren dat de
korhoenpopulatie het uiteinde
lijk wel zelf moet doen. „Je kunt
vanuit je kennis wat voorwaar
den scheppen, maar je kunt er
natuurlijk geen korhoenfoksta-
tion van maken."
Ton Klomphaar weet ook wel
dat er zo nu en dan wat scham
perend wordt gedaan over de
korhoenpopulatie van de Sal
landse Heuvelrug. Het heet
weliswaar de enige nog levens
vatbare in Nederland te zijn,
maar alle inspanningen - zowel
financiële als fysieke - ten spijt,
de lijn omhoog heeft de kor-
hoendergroep nog niet te pak
ken. "Maar aan de andere kant
heb ik ook wel eens het gevoel
dat de hele zaak wat teveel aan
de korhoenders wordt opge
hangen. Doordat het biotoop-
beheer op het korhoen is ge
richt, profiteren ook andere kri
tische soorten. En dat zie je bij
voorbeeld weer terug in de toe
name van de aantallen broed-
paren nachtzwaluwen, veld
leeuweriken, kwartels, roodbor-
sttapuiten en van het aantal
zandhagedissen. Die resultaten
mag je ook best meetellen',
vindt Klomphaar.
De getelde aantallen van die
ochtend komen in grote lijnen
overeen met de aantallen van
de eerste inventarisatie. De ko
mende week worden de telpos
ten nog een keer bemand. De
op te maken balans zal vervol
gens moeten uitwijzen of hoop
op overleven gerechtvaardigd
blijft. Een ding staat vast:
machogedrag alleen is niet ge
noeg.
Bij de jaarlijkse korhoentellin-
gen wordt alleen het aantal ha
nen officieel geregistreerd. Dat
komt doordat de korhoen-man-
netjes zich tijdens de baltspe-
riode in maart en april op de
bolderplaatsen laten zien.
Waarschijnlijk is het aantal
hennen ongeveer even groot als
het aantal hanen. Na de paar
tijd zoeken de korhennen de
ruigere heidevelden en de bos
randen op om eieren te leggen
en te broeden. Begin juni zullen
de jonge korhoenders uit het ei
kruipen. Vooral in het begin
zijn de nestvlieders kwetsbaar
voor koud en regenachtig weer.
Dat leidt namelijk tot een ge
brek aan insecten waardoor er
onvoldoende aanbod is van ei
witrijk voedsel. Over de invloed
van verstoring door andere
diersoorten - waaronder vos,
marter, zwarte kraaien, haviken
en buizerds - lopen de menin
gen uiteen.
BEN APELDOORN
Het duurt niet meer lang voor
dat we ze zien vliegen: ruimte
vliegtuigen die als echte vlieg
tuigen vanaf de aarde opstijgen
om de ruimte buiten de aardse
dampkring te betreden. In au
gustus zal een eerste exemplaar
al testvluchten uitvoeren. X-34
is zijn naam. Het is een kleintje
en ook nog onbemand, maar er
wordt reikhalzend uitgekeken
naar zijn automatische verrich
tingen.
Zo hadden de Space Shuttles
eigenlijk ook moeten worden:
als een vliegtuig op eigen kracht
opstijgend en ook weer terug
komend als een gewoon vlieg
tuig. Dat was het beeld dat ve
len een jaar of twintig geleden
van de Shuttles hadden, vlak
voordat de eerste de lucht in
ging. Toen pas werd duidelijk
dat het helemaal geen gewoon
vliegtuig was, laat staan dat het
op eigen kracht vanaf een vlieg
veld opsteeg. In plaats daarvan
zag men een bijna 75 meter
hoog bouwwerk op een nog
twee maal zo grote vlam van
kracht en verzenging van het
aardoppervlak los komen met
een gebrul dat op minder dan
vijftien kilometer afstand desa
streus voor je gehoorvliezen
was.
De nieuwe generatie ruimte
vliegtuigen luisteren naar mys
terieuze aanduidingen als X-33
en X-34 en VentureStar. De eer
ste twee zijn de tekentafels al
ontstegen. Ze vormen als het
ware de springplanken naar de
goedkopere opvolger: de Ven
tureStar. Qua vorm lijken deze
twee X'n enigszins op vliegtui
gen en de X-33 moet straks ook
op eigen kracht vanaf een vlieg
veld op kunnen stijgen, maar
daarmee houdt de gelijkenis
met modale vliegtuigen dan
ook op.
Ze hebben weliswaar vleugels,
maar hun krachtbron is niet
een straal- of een rotormotor
maar een raketmotor. Je hebt
buiten de dampkring immers
niets aan draaiende rotoren die
lucht naar achteren duwen. De
ruimte binnen de bijna twintig
meter lange X-34 bestaat voor
85 procent uit brandstoftanks
voor de raketmotor. Met het
geld van een enkele shuttle-
vlucht kan de X-34 meer dan
600 trips maken. Goed voor
zo'n 300 ton nuttige lading;
tienmaal zoveel als met een
shuttle in één keer mogelijk is."
Op z'n vroegst wordt aan het
eind van dit jaar de raketmotor
geïnstalleerd. Dan beginnen de
tochten naar de rand van de
dampkring.
Maïs funest voor vlinders
rigens niet. Van de tien eitjes
die jaarlijks door een vinken-
paartje worden geproduceerd,
zullen er maar twee de kiem
zijn van uiteindelijk volwassen
vogels. De natuur is spijker
hard, maar de soort blijft in
stand.
Zo gauw de kinderen op eigen
benen staan, zoeken de man
nen elkaar weer op en scharen
de vrouwtjes zich bijeen tot
hechte groepen. Dan ontwaakt
de reislust. Noordelijke gezel
schappen begeven zich zuid
waarts. Een gevaarlijke tocht,
niet alleen vanwege storm en
ontij, roofvogels en voedselge
brek, maar ook door toedoen
van de mens. Er zijn nog altijd
vinkenvangers, ofschoon geluk
kig lang niet meer zo talrijk als
vroeger. In het verleden was het
vinkeniersbedrijf zeer in zwang
en niet minder lucratief. De vo
geltjes werden gevangen voor
kooi of pan. De mooiste man
netjes dienden altijd als kooivo-
gels. Om hun zang melancho
lisch te maken werden hun de
ogen uitgebrand. Zo'n blinde
vink schikte zich bovendien be
ter in het leven in een kooitje.
Dan had je pas echt een Fringil-
la coelebs: een van ellende pie
pende vrijgezel!
THEO SCHILDKAMP
Een genetisch veranderd
maïsras is funest voor rupsen
van de monarchvlinder. Dat
schrijven onderzoekers van de
Cornell universiteit in Ithaca,
New York in wetenschapsblad
Nature van deze week. Boos
doener is maïs dat is verrijkt
met genen van de bodembac
terie Bacillus thuriniensis. De
ze zogenoemde Bt-maïsrassen
rekenen af met de maïsboor-
der, een plaaginsect dat de
plant van binnen uitholt
waardoor de maïsopbrengst
keldert. Het veranderd gewas
is onschadelijk voor menselij
ke consumptie. Ook is bewe
zen dat er geen nadelig effect
is op bestuivers zoals bijen en
lieveheersbeestjes. Maar naar
nu blijkt is de veranderde
maïsplant wel schadelijk voor
de monarchvlinder die een
eindje verderop huist. De
stuifmeelkorrels die zich over
tientallen meters kunnen ver
spreiden bevatten namelijk
een endotoxine, een gif af
komstig van de bacteriële ge
nen. Als dit stuifmeel landt op
melkdistels rond het perceel,
de enige plant waar de mo
narchvlinder op teert, dan
krijgen de rupsen last. De rup
sen vreten ongelukkigerwijs
net van de bladeren als de
Smaakvollere tomaat
Pad luistert naar man
CRYPTOGRAM
HORIZONTAAL:
1. Element van naaigoed (8);
5. Mensen aan de top in de
familie (4); 6. Gooi 'm vol voor
de strijd! (4); 8. Die lekkernij is
tamelijk eindeloos (4); 10. Wat
men van een marionet rede
lijkerwijs kan verwachten (5);
12. Uitgevoerd door een leeg
loper (5).
VERTICAAL:
1Gaf verlichting aan het
been (6); 2. De binnenvaart
komt erdoor (6); 3. Schoon
heid op het groene laken (5);
4. Dicht tegen elkaar boven
aan de hitlijst (5); 7. Aandeel
in beweging (5); 9. Palm met
halmen (4); 11. Gewicht met
zelfkennis (3).
Oplossing van dinsdag:
1. noot - toorn - Notoir2. na
ga - graan - Ongaar3. even -
neven - Novene4. keel - en
kel - VenkeI5. rome - morel -
Lommer6. reet - rente - In
tree?. toen - notie - Noviet8.
druk - kruid - Duiker9. veer -
lever - Eervol 10. kern - koren
- Ronken
Gevraagd woord:
NONVLINDER
HEINZ
FOTO UNITED PHOTOS Dl B |jet
Vrouwelijke vroedineester-
padden vormen alleen rijpe
eieren als ze continu een be
reidwillig mannetje horen
kwaken. Zonder een man in
de buurt verspillen ze geen
energie aan de eiproductie.
Dat schrijft bioloog Jerry Lea
van de universiteit van Milton
Keynes in wetenschapsblad
New Scientist. De onderzoe
ker bekeek drie vrouwelijke
groepen van de Majorcaanse
vroedmeesterpad (Alytes mu-
letensis). Alle padden hadden
eitjes in de baarmoeder. Een
groep kreeg een maand lang
via een geluidsband de roep
van een mannetje te horen.
De andere groep hoorde de
lokroep van een andere pad-
densoort en de derde groep
kreeg helemaal niets te horen.
De vrouwtjes in de eerste
groep hadden binnen vier we
ken rijpe eieren die klaar wa
ren om te bevruchten, de
vrouwtjespadden in de4efj£
twee groepen hadden ni
lijks rijpe eieren.
Lea denkt dat door de pi TOrcj
ling van het gehoorzinti en
hormonen in de hersene
Ams
vrijkomen die van belan [et
voor de voortplanting. z
zeer aannemelijk", mee;
„Want de mannetjes ziji
korte tijd beschikbaar. l/o
bevruchting van de eiei
trekt het mannetje zich :u^tui
maand lang terug om zi j
over het broedsel te onl |0S.|
men totdat dat verandei /oor w
kikkervisjes." EenmaalI nse
vrucht krakelen de vrou 03.02
over de resterende manfOCo
om opnieuw te paren,
mige vrouwtjes blijven
heel broedseizoen versl ihuis
van een partner. „Waar >egoi
zouden zij moeite doen van
eren te produceren alsiake 11
hoop is op bevruchting jn
dus Lea.
ÏOS
1.041
maïs zijn stuifmeel laat wai
en. Uit labproeven blijkt dl 06
blootgestelde rupsen veel 31
minder groeien en de helft
van de larven sterft. Het gif 06
breekt de beschermende
maagwand af, zodat kvvalij 1
stoffen zich over het helel
chaam kunnen verspreidei
Genetische verandering van
een hormoon in tomatenplan
ten kan een smakelijkere
vrucht opleveren, die boven
dien langer houdbaar is. Zo'n
tomaat is al binnen drie jaar
op de markt, verwacht Jerry
Cohen van het onderzoeksin
stituut van het Amerikaanse
ministerie van landbouw in
Beltsville, Maryland. Auxine is
een van de vijf belangrijkste
plantenhormonen. Van dit
groeihormoon, dat naast de
groei ook de rijping regelt, is
het meeste bekend over de
exacte opbouw en werkin|
Wetenschappers bestudei jg
al 120 jaar dit hormoon zf t
zijn al tientallen jaren in
om de auxine niveaus in
ten te veranderen,
via kruisingen, maar
greep heeft effect op all
derdelen van de plant,
om de hormoonprodiu tii |g j
dusdanig te sturen dat die
leen tot expressie komt injg
paalde weefsels, zoals dë
vnicht, zonder de rest
groeiproces te verstoren.
riode wordt volop superbrand
stof getankt: eiwitrijk spul zoals
rupsen en kevers, in plaats van
het zadendieet waaraan ze zich
de rest van hun leven zullen
houden. Lang is dat leven ove
De befaamde natuurgeleerde
Carolus Linnaeus had geen
goed woord over voor de
vrouwtjesvink. In de herfst, zo
beweerde hij, gaat zij vrolijk op
vakantie terwijl zij haar man
thuis op de boel laat passen.
Dat zij zes maanden lang de
beest uithing onder de subtro
pische zon was voor Linnaeus
een even voldongen feit als dat
meneer vink al die tijd een vrij
gezellenbestaan moest leiden.
I lij vond het dan ook heel toe
passelijk om de vink de welen-
schappelijke benaming Fringil-
la coelebs te geven, wat bete
kent: de ongehuwde pieper.
Linnaeus heeft beslist zijn spo
ren verdiend met het invoeren
van een wetenschappelijke
naamgeving aan planten en
dieren en met het brengen van
orde in de veelheid van levende
wezens, maar in het geval van
de vink zat hij er natuurlijk he
lemaal naast. Gedurende de
winter kan immers iedereen
vinkenvrouwtjes zien rond
scharrelen in de struiken en bij
de voedertafels. Wellicht maak
te de geleerde Zweed dezelfde
fout als diegenen onder ons, die
vrouwelijke vinken aanzien
voor mussen. Want het zijn on
opvallende vogeltjes: bruingrijs,
schuchter en stil. Pas wanneer
ze opvliegen valt het wit van de
vleugeltjes op: het karakteristie
ke van de vinkenvlucht. Maar
ook op de grond kunnen ze
ogenblikkelijk van mussen wor
den onderscheiden: mussen
hippen, vinken trippelen.
In tegenstelling tot mensen zijn
in de dierenwereld de manne
tjes meestal mooier dan de
vrouwtjes. Dat is ook bij de vink
het geval. Prachtige vogels, die
vinkenmannetjes! Hun borst
heeft de kleur van een opper
beste Franse wijn en in het
roodbruin van het verdere
verenpakje, dat gebiesd en af-
gezoomd is met wit, schemeren
kanariegeel en blauwgrijs door.
's Winters kunnen we hele
troepjes van deze mooie jon
gens bijeen zien, want in zover
re had Linnaeus gelijk: vinken
vertoeven het liefst bij seksege
noten en keren gedurende het
grootste gedeelte van het jaar
het andere geslacht de rug toe.
In het voorjaar is het echter ge
daan met het onbezorgde vrij
gezellenbestaan: liefde kan niet
van één kant komen en voor
voortplanting zijn er al hele
maal twee nodig. Al in de laat
ste wintermaand schalt de vin
kenslag door bos en tuin. I Iet is
een korte riedel van toontjes,
maar heel melodieus. De man
nelijke vink bakent hiermee zijn
territorium af. Een eindje ver
derop doet een ander mannetje
het op dezelfde manier: het
stramien van de vinkenslag is
overal eender, maar binnen dit
compositorische schema be
staan er net zoveel variaties als
er vinken zijn. De invulling van
het muzikale patroon is altijd
heel persoonlijk. Een Utrechtse
vink klinkt anders dan een
Drentse, een Duitse vink
spreekt een andere taal dan een
Nederlandse.
Met z'n stuiterende, uitbundige
klankenreeks houdt de vink niet
alleen rivaliserende mannetjes
buiten de deur van zijn territo
rium, maar fluit hij ook naar de
vrouwtjes, zoals in de mensen
wereld vrolijke bouwvakkers
wel doen. Bij vinken wordt ech
ter het 'bouwvakken' zelf alleen
door de vrouwtjes gedaan. Dit
mag dan wel geëmancipeerd
klinken, maar is natuurlijk pre
cies het tegengestelde. Vader
zingt een lustig lied en moeder
kan zo aardig handwerken.
Want zij is het die het nestje
bouwt. Een fijn en kunstig
weefwerkje van draadjes en ha
ren, van mosjes en grasjes, van
pluisjes, spinrag en veertjes.
In april zit mevrouw al op de ei
eren. Haar echtgenoot brengt
haar weliswaar voedsel, maar
besteedt de rest van de tijd aan
haar ontrouw te zijn. Meestal
heeft hij elders nog een vrouw
tje. In beide nesten aanschou
wen twee weken later de jongen
het levenslicht en nog eens
veertien dagen nadien gaat het
kroost op de vleugels. In die pe
