'Een goede dood verkoopt niet'
Gezondheid
Veel mensen klagen over slaaptekort
Ben Zylicz: „Artsen denken nog te veel in
ANNE MARIE VAN DER KOLK
Terminale patiënten de kans bieden om
rustig en zo pijnloos mogelijk te sterven
te midden van hun dierbaren. Een
menswaardige dood. Dr. Ben Zylicz,
medisch directeur van hospice Rozen
heuvel in Rozendaal, bij Arnhem, heeft
er zijn levenswerk van gemaakt. Zijn vi
sie op stervensbegeleiding is door jour
nalist Jasper Enklaar neergelegd in het
onlangs verschenen boek 'Terminus, Dr.
Ben Zylicz en de kunst van het sterven'.
Artsen zijn van oudsher nog steeds ge
neigd te denken in termen van genezen.
Successtory^ over de mogelijkheden
van de medische technologie hebben de
mythe gevoed dat dood en sterven bijna
tot in het oneindige uit ons gezichtsveld
kunnen blijven. Maar is er op deze ma
nier nog sprake van 'menswaardig ster
ven'?, zoals Ben Zylicz het in zijn boek
noemt. Het omschakelen van genezen
naar het aanvaarden van de dood is vol
gens hem voor veel artsen nog moeilijk.
„Tot nu toe betekende dat tegelijk het
aanvaarden van het eigen falen." Dus
wordt er nog eens een foto gemaakt, an
tibiotica voorgeschreven of een infuus
aangebracht. „Maar op een bepaald mo
ment is dat zinloos en veroorzaakt het
alleen maar hoge kosten", oordeelt de
van oorsprong Poolse internist en onco-
loog.
De geneeskunde moet leren zorgen voor
terminale patiënten en daarvoor zijn
'creatieve oplossingen' denkbaar. Maar
zolang de zorg voor stervenden (pallia-
tieve zorg) nog in de kinderschoenen
staat, zal de vraag om euthanasie vol
gens Zylicz onnodig hoog blijven.
Een terminale patiënt met longontste
king is niet meer uitsluitend gebaat bij
antibiotica die zijn leven verlengen. Een
sputumkweek (speekselonderzoek) kan
dus achterwege blijven. Zylicz: „Als arts
kijk je meer naar de last die de ziekte
met zich meebrengt, naar de sympto
men." Een terminale patiënt is vaak be-
van genezen."
De uit Polen afkomstige Ben Zylicz
(1955) geldt in Nederland als een
van de voortrekkers van de zorg
voor stervenden (palliatieve zorg).
In een hospice in Engeland deed Zy
licz z'n eerste ervaring met de kunst
van het sterven op. Zylicz was be
trokken bij de oprichting van hospi
ce Rozenheuvel in Rozendaal bij
Arnhem. Sinds '93 is hij er medisch
directeur. Daarvoor werkte hij als
internist en oncoloog in ziekenhui
zen in Zwolle, Nijmegen en Gronin
gen. Onlangs kwam een boek uit
waarin hij zijn visie op stervensbe
geleiding uiteenzet.
nauwd, zodat een arts de benauwdheid
moet behandelen en niet de longontste
king.
Misselijkheid en braken zijn vaak voor
komende klachten bij terminale patiën
ten. Het kan betekenen dat medicijnen
niet goed worden opgenomen. „Dan ga
je niet iets in de maag brengen om dat te
verifiëren en te kijken of de tabletten
nog onopgelost in de maag blijven zit
ten", vindt Zylicz. Een andere combina
tie en hoeveelheid medicijnen is een
praktischer oplossing waar de patiënt
meer baat bij heeft.
Pijn kan volgens de medisch direGteur
van hospice Rozenheuvel bij de meeste
stervenden „beheersbaar en draaglijk"
worden gemaakt, dankzij een uitgeleen
de hoeveelheid en combinatie van me
dicijnen die telkens opnieuw worden ge-
evalueerd.
De energie die vrijkomt als de pijn niet
meer overheerst, gebruiken sommige
patiënten voor een vertrouwelijk ge
sprek met een verpleegkundige of arts.
Ook komt het voor dat zij verbroken re
laties met familie of kinderen willen her
stellen, iets wat ze tot die tijd niet durf
den. Voor anderen betekent het verblijf
thuis of in het hospice eindelijk rust, in
hoofd en lijf. Geen steriele ziekenhuiska
mer met ingewikkelde medische appa
ratuur en niet langer de onrust van wéér
een therapie.
Het grote belang van de palliatieve ge
neeskunde vindt Zylicz dat mensen hun
dood met zo min mogelijk pijn rustig
kunnen afwachten te midden van fami
lie en vrienden in een warme omgeving.
Dat dit niet in alle gevallen lukt weet hij
ook uit ervaring. Er zijn mensen voor
wie het stervensproces een ware doods
strijd betekent. Daarnaast zullen er altijd
mensen zijn die overtuigd voor euthana
sie kiezen, beseft hij.
Dat de palliatieve zorg in ons land nog
in de kinderschoenen staat, is volgens
Zylicz aan een paar factoren te wijten.
Bij de farmaceutische industrie bestaat
volgens hem geringe belangstelling voor
het ontwikkelen van nieuwe medicijnen
voor het bestrijden van pijn. De markt
van terminale patiënten is te klein want
de stervensfase is relatief meestal kort.
Zylicz: „Simpel gezegd: er valt weinig te
verkopen, dus wordt er weinig geld in
onderzoek gestoken.
Ook schort het aan de wetenschappelij
ke onderbouwing van de palliatieve ge
neeskunde. Zylicz: „De moderne weten
schap gaat uit van de meetbaarheid van
de uitkomsten. De uitkomst van pallia
tieve zorg is een goede dood. Maar het is
heel moeilijk waar te nemen of pijn ver
andert of vermindert. En een goede
dood waarbij iemand rustig overlijdt, is
al helemaal moeilijk te meten." Palliatie
ve zorg, in een gerieflijk huis, met uit
zicht op de natuur te midden van dier
baren, dat alles maakt de pijn waar
schijnlijk ook draaglijker maar bewijs
het eens. Allemaal zaken die lastig in cij
fers zijn uit te drukken. Artikelen over
palliatieve geneeskunde worden daarom
nauwelijks gepubliceerd in vooraan
staande medische tijdschriften, merkt
Zylicz spijtig op.
Hoogstaande medische apparatuur en
therapieën die volgens Zylicz weliswaar
hoop bieden op genezing „maar nauwe-
FOTO CPD HENK VAN HOLLAND
lijks een reële kans op verbetering bie
den" verslinden geld en maken de ge
zondheidszorg onbetaalbaar.
Zylicz toont zich geen voorstander van
palliatieve zorgcentra die gekoppeld zijn
aan ziekenhuizen, een plan van minister
Borst. Ziekenhuizen zijn gericht op ge
nezen en kortdurende lichamelijke zorg.
Het contact met de patiënt en de zorg
voor andere dan lichamelijke aspecten
sneeuwen noodgedwongen onder. Ook
verpleeghuizen vindt hij te grootschalig
om palliatieve zorg in onder te brengen.
Hij ziet meer in kleine centra met gespe
cialiseerde artsen die zich uitsluitend
met terminale patiënten bezighouden.
Het geld van de overheid kan dan wor
den besteed aan de opleiding van artsen
in de zorg voor stervenden. Die kunnen
hun kennis dan weer aan anderen over
dragen. Zylicz verwacht dat op deze ma
nier binnen tien jaar een netwerk van
deskundigheid zal ontstaan.
Bezorgd toont hij zich over de teneur
van de euthanasiediscussie in ons land.
„Tien jaar terug was euthanasie vooral
bedoeld als een handeling in gevallen
van echte nood. Nu bepaalt euthanasie
ons leven en dreigt het een way of life te
worden." Hij is bang voor gewenning bij
artsen en in de samenleving en vreest
dat euthanasie een steeds bredere toe
passing zal krijgen. Wat betekent het
voor onze cultuur wanneer artsen in de
toekomst in complexe situaties vaker
naar euthanasie grijpen, vraagt hij zich
af. En hoe zit het dan met de rouwver
werking van de nabestaanden? Welke
invloed gaat uit van de grote nadruk die
tegenwoordig wordt gelegd op de auto
nomie van de patiënt tegenover de pro
fessionele autonomie van de arts? Is eu
thanasie een 'goede dood' wanneer
geen behoorlijk ontwikkelde alternatie
ven voorhanden zijn?
(Terminus, dr. Ben Zylicz en de kunst
van het sterven door Jasper Enklaar. Uit
geverij Plataan, Apeldoorn, tel.: 055-
5791342. Prijs: 34,50 gulden)
MAANDAG 10 MEI 1999
Toekomst na kanker?
Hoe richt je je leven in als je
hoort dat je kanker hebt? Dat
is het centrale thema van een
informatiedag op dinsdag 18
mei in het Nederlands Kanker
Instituut/ Antoni van Leeu
wenhoek Ziekenhuis in Am
sterdam. De dag 'Toekomst na
kanker' biedt op een veelzijdi
ge manier informatie aan ie
dereen die direct of indirect
met kanker te maken heeft.
De bezoekers kunnen bij
stands van verschillende orga
nisaties terecht voor informa
tie en praktische tips. En voor
vragen, met name vragen over
de periode nè de behandeling.
Want eenmaal uit het zieken
huis komen thuis veel vragen
op. Er is bijvoorbeeld infor
matie over verzekeringen en
over zaken die spelen bij het
weer gaan werken. Maar ook
vragen over een zinvolle in
vulling van vrije tijd, over voe
ding, over vakanties en
ten. Schoonheidsspeci
geven praktische tips
terlijke en lichamelijke
ging. Ook zijn er die da
themabijeenkomsten, l
IEDER
NOS-Jou
Get the I
Kennist
Paula L
NI Net.
over voeding enkanfa, jom
nnritiirlp Inlchpirl hpeta-,
onduidelijkheid bestaa
van 11.00 uur tot 12.30
thema 'voeding en kan
centraal. En van 13.30
15.00 uur 'Kanker geha
weer aan het werk' voo
enten die graag het wei
len hervatten
tie: Rot
Alles kil
Kinder)
om 17.
17.261
life.
The nar
De informatiedag heet
in de centrale hal op di i
de etage van het Nederi
Kanker Instituut/Anton
Leeuwenhoek ziekenhi mndèk
duurt van 10.00 tot 16.1
Voor de themabijeenko
graag vooraf aanmekle
het Voorlichtingscentn
020-5122991.
belangi
paaien
voor he
Aidsvaccin in ontwikkeling
„Meet het nou niet te breed
uit," waarschuwt prof. dr.
A.D.M.E. Osterhaus, verbon
den aan de Erasmus Universi
teit Rotterdam. De viroloog
werkt met zijn team aan een
nieuw aidsvaccin, en een eer
ste proef met vier apen heeft
bemoedigende resultaten ge
had. Maar om er definitieve
conclusies aan te verbinden is
het nog veel te vroeg. „Wij
moeten altijd goed uitldjken
dat we geen valse hoop wek
ken. Binnen de kortste keren
denkt men: oh, er komt nu
toch een vaccin." Een groter
experiment met twintig apen
moet uitwijzen of de eerste re
sultaten geen toevalstreffer
zijn geweest. „Er gloort moge
lijk een lichtpuntje," zegt Os
terhaus bescheiden. Simpel
:egd is het nieuwe vaccin
erop gericht dat de zogeheten
T-cellen, een onderdeel van
het afweersysteem, worden
'geprogrammeerd' om
smette T-cellen in
in een heel vroeg stadii
vernietigen.
HlV-geïnfecteerden km
grofweg worden verdet Ai
twee groepen: de
survivors, mensen
HIV besmet zijn,
lang geen aids
mensen die al
jaren na besmetting
vallen aan aids.
de zijnen hebben bij
ven met de apen
werkstelligen dat
term-survivors werden
misschien wel het besti
we ooit met dit vaccini
bereiken", zegt
viroloog vreest dat een
beschermend vaccin,
voor pokken en mazele
licht nooit zal
den, mede omdat
anderlijk is.
gen wil
ten.Afl
hind th
Hollyoz
Engels
Alle die
Inform
gramm
renarts
Zo vadi
Spelpr
ctual
Kolff temg in Kampen
De Nederlandse uitvinder van de kunstnier, professor WJ. K
voor het voormalig ziekenhuis in Kampen.
FOTO ANP/KOEN Vt
Vernielzucht
In het computerblad PC Game-
play van december 1998 wordt
het spel 'Carmageddon 2' gere
censeerd. Het blijkt een zeer ge
welddadig spel, waarin voet
gangers worden verpletterd en
andere weggebruikers in de
prak worden gereden. De recen
sent kan zich er uren mee ver
maken, schrijft hij, en schept er
genoegen in alles naar de ver
nieling te helpen. Hij voegt er
wel aan toe, dat hij zonder pro
blemen de overstap naar de ge
wone wereld kan maken en zich
als oplettend en gehoorzaam
burger kan gedragen. 'Iedereen
die niet in staat is om het onder
scheid tussen een computerspel
en de echte wereld te maken zou
zijn hoofd eens moeten laten
nakijken', is zijn stelling en ge
lijk heeft hij. Was iedereen maar
zo.
Onlangs liep ik langs het Hilde-
brandmonument van de beeld
houwer Jan Bronner in de
Haarlemmerhout. Een van de
acht beelden, Buikje, was met
zwarte verf besmeurd en inmid
dels is het weggehaald. Een ou
dere man stond er net als ik be
teuterd naar te kijken en vroeg
zich hardop af waar die verniel
zucht goed voor was. Hij wist
het niet, ik ook niet.
Een antwoord op vraag waarom
mensen vernielingen aanrichten
zou fijn zijn, want steeds vaker
is het openbaar (kunst)bezit het
doelwit van vernielers en tref je
op straat vernielingen aan. Ver
nielde bushokjes en abri's kom
je elke dag en overal tegen.
Vernielzucht is niet alleen een
verschijnsel van deze tijd. Al in
1973 werd het hoofd van Suzette
Noiret, een van de andere acht
beelden van het monument, af
gehakt en in 1983 werd besloten
de oorspronkelijke beelden te
vervangen door kopieën, die he
laas op hun beurt ook weer het
object van vernieling zijn ge
worden.
Waarom vernielen mensen beel
den, grafzerken en andere spul
len? De man die het schilderij
Cathedra van Barnett Newman
in stukken sneed en onherstel
baar beschadigde, leed aan een
psychose en had de onbedwing
bare behoefte het schilderij ka
pot te maken, omdat hij er een
representant van het kwaad in
zag. In de meeste gevallen is de
vernieler echter niet psychotisch
en heeft hij andere beweegrede
nen om tot zijn vernielingen
over te gaan.
Onlangs hoorde ik een pro
bleemjongerezeggen dat hij het
gewoon lekker vond om iets in
elkaar te trappen, het gaf hem
een kick en een gevoel van op
luchting. Onzekerheid, afgunst
en haat zijn belangrijke drijfve
ren, denk ik. De verhalen over
de recente gebeurtenissen in
Amsterdam-Noord waar hang
groepjongeren zonder reden
bussen en auto's vernielen, be
vestigen dat idee.
Die jonge mensen komen op mij
onzeker en ontevreden over,
maken de indruk gevoelsmatig
verwaarloosd te zijn en veel te
kort te komen, en zij stralen
haat uit tegen de samenleving,
tegen hun ouders of iets of ie
mand die zij niet kennen, maar
wel verantwoordelijk houden
voor hun slechte levensomstan
digheden. Ik denk dat zij de an
dere mensen hun geluk misgun
nen en zelf ongelukkig zijn ook
al voelen zij het niet zo. Maar
misschien kunnen zij weinig
anders en is het waar dat haat
een goede vervanger is, als je
niets hebt om te beminnen of
door niemand bemind wordt.
Een gemiddeld mens brengt 25 jaar in bed door. Vrou
wen slapen langer dan mannen en vrouwen gaan ook
meestal eerder naar bed. Maar het gros van de mensen
voelt zich niet lekker uitgerust na een nachtje slapen.
Bij vrouwen is dat erger dan bij mannen. Ruim zestig
procent van de vrouwen klaagt tegen 55 procent van
de mannen. Dat blijkt uit vraaggesprekken van bed
denfabrikant Auping met ruim vijfhonderd Nederlan
ders tussen 20 en 50 jaar oud.
Per week slapen we ergens tussen 54 en 55 uur. Veel
mensen vallen het liefst op de rechterzij in slaap. De
meeste mannen slapen bij voorkeur liggend op de rug
in. Bijna zeventig procent van de jongèren tussen twin
tig en vijfentwintig jaar voelt zich niet uitgerust na het
wakker worden. Naarmate mensen ouder worden, gaat
het beter.
De logische conclusie is dat mensen vinden dat ze
slaap tekort komen. Dat geeft het onderzoek inderdaad
aan: één op de drie ondervraagden vindt dat hij te wei
nig slaapt. Ook dat gevoel leeft bij jongeren weer veel
sterker dan bij ouderen. Ruim veertig procent van de
jongeren komt in eigen beleving slaap tekort en bij de
ouderen is het een kwart.
Slapen mensen dan inderdaad te weinig? Acht uur sla
pen haalt bijna niemand. Mannen slapen doordeweeks
gemiddeld 6,9 uur en vrouwen 7,4 uur. De mannen
gaan tussen elf uur 's avonds en twaalf uur 's nachts
naar bed, de vrouwen tussen tien en elf uur. Jongeren,
die het gevoel hebben dat ze slaap te kort komen, sla
pen het langst, bijna zeven en een half uur.
Een van de meest opvallende uitkomsten van het on
derzoek is overigens dat veel mensen (bijna veertig
procent) vertellen dat ze tegenwoordig korter slapen
dan vijf jaar geleden. De oorzaak heeft niets met hun
bed of hun matras te maken, maar met werk, studie,
stress en het krijgen van kinderen. Als ze ander werk
krijgen, een andere studie beginnen, minder spannin
gen hebben of als de kinderen de deur uit zijn, dan ge
niet men weer meer nachtrust.
Hoe mensen de kwaliteit van hun slaap ervaren is een
hoofdstuk apart. Soms lijken de feiten niet met elkaar
te rijmen. Bijvoorbeeld: een ruime meerderheid voelt
zich bij het opstaan niet uitgerust, maar een even grote
groep is positief over zijn eigen slaap. Een kwart vindt
zijn slaap redelijk, een klein groepje (zeven procent)
vindt hem slecht. Weinig slechte slapers, zou je den
ken. Maar nee. Want bijna de helft van de slapers
meldt regelmatig wakker te liggen of slapeloze nachten
te hebben. Vrouwen (ruim 47 procent) slapen vaker
slecht dan mannen (ruim 37 procent). Vroeg naar bed
gaan helpt duidelijk niet. Slecht slapen komt vooral
voor bij ouderen en bij mensen die alleen wonen.
Mensen met kinderen melden minder slaapproble
men. Bij verreweg de meeste 'slachtoffers' komt wak
ker liggen pakweg een keer per maand voor. Twintig
procent slaapt twee keer per week heel slecht. Ook hier
spelen stress en spanning een rol. Verder zijn er klach
ten over geluidoverlast, een koude kamer of een snur
kende partner.
Verder levert het onderzoek nog een aantal wetens
waardigheden. Bijvoorbeeld: mannen hebben vaker
last van een ochtendhumeur dan vrouwen. Tweederde
van de ondervraagden verslaapt zich nooit. Mannen
verslapon zich vaker dan vrouwen, en jongeren versla
pen zich veel vaker dan ouderen. Niet iedereen heeft
een wekker nodig om wakker te worden. Veertig pro
cent wordt wakker, dankzij zijn biologische klok. Die
werkt beter naarmate mensen ouder worden.
En wat doe je nou in een slapeloze nacht? Het gros van
de mensen doet niets, blijft gewoon liggen en probeert
in slaap te vallen. Eén op de vijf gaat lezen en 17 pro
cent zegt tv te gaan kijken. De meeste ondervraagden
doen niets om slapeloosheid te voorkomen. Sommigen
drinken een glaasje melk. Mannen denken dat li
chaamsbeweging helpt tegen slapeloosheid. Vrouwen
nemen eerder een slaappil.
KRU IS WOORD-M IN-EEN
Niet het gevraagde woord invullen, maar een woord dat bestaat uit de let
ters van het gevraagde woord in dezelfde volgorde min 1 letter. (B.v. Om
schrijving 'dierenverblijf'. Antwoord zou zijn 'stal', maar ingevuld moet
worden 'sta' of 'tal'. Welke van die twee het moet worden, moet blijken
uit de kruisende woorden.)
Horizontaal:
1. Niemendal: 4. teelt; 7. springbron-, 9. plaaggeest; 11. schijf vis; 12.
kookgerei; 13. wijsje; 15. plattelandsgemeente; 16. soort hert; 18. ver
bouw; 19. ingewand; 20. trottoir; 22. bosgod; 25. rustig; 27. korrelig
sneeuwijs; 28. mannetjeshond; 29. zuiver; 31. zefkant; 32. insect; 34.
gewas; 35. monsterlapje.
Verticaal:
1. Vloed van woorden; 2. ogenblik; 3. schrander-, 4. windrichting; 5.
grondsoort; 6. delfstof; 8. sprakeloos; 10. betrekkelijk; 12 staatkunde;
14. drinkbakje; 15. naaldboom; 17. mooi; 18. rivier in Duitsland; 20.
kleverige voeistof; 21. deel v. h. oor-, 23. graanafval-, 24. deugniet; 26.
vogel; 29. suikerpalm; 30. oevergewas; 32. knaagdier; 33. jong schaap.
HEINZ
een patiënt te behande
een door hemzelf ontu s var
kunstmatige nier. Heti og e(
allereerste stap in het g y n€
van kunstorganen, een ze te
belangrijkste ontwikkei [et
in de geneeskunde van jerer
twintigste eeuw. jat q
Het ziekenhuis waar K( wat
uitvinding deed, werdi wet€
gesloten. Nu dreigt hei
bouw gesloopt te word: en
verpauperde, maar aut
ke complex moet plaat a
ken voor een verpleegt: jr
met 140 bedden. Het w we
pleegtehuis kost 30 mill j.se
gulden. Inpassing vanl aar
de pand in de nieuwbo 1 ^g
plannen kan wel, volgt ma
directie van initiatiefne jn zj:
zorgcentrum IJsselheei j.
maar dat kost 2,3 miljo
den extra. En dat wil he
centrum niet ophoeste
het Kamper gemeentebè/Qf
houdt vooralsnog de hi
de knip, tot groot verdr g
een groot deel van de li ,0 M
bevolking. Co,,
e lijr
Kolff onderscheidingen
Begin 1950 emigreerde Kolff naar de Verenigde Staten. H
ving in totaal twaalf eredoctoraten aan universiteiten ove JQ
hele wereld en kreeg meer dan honderd internationale o:
scheidingen. In 1990 riep het Amerikaanse tijdschrift 'Lif J1"15
Nederlandse Amerikaan uit tot één van de honderd belai J
ste personen van deze eeuw. Anno 1999 krijgen dagelijks
de hele wereld honderdduizenden mensen een medischl
handeling die zonder het werk van Kolff niet mogelijk zo
geweest. Jaarlijks worden 2,5 miljoen hartoperaties uitge 10
waarbij ruim de helft van de mensen gebruik maakt vant
hartlongmachine waarvan de eerste versie door Kolff is o1
pen.
De Nederlandse uitvinder van
de kunstnier, professor W.J.
Kolff (88), wil het voormalige
stadsziekenhuis in Kampen
van de slopershamer redden.
Het uit 1916 stammende ge
bouw van architect Willem Kr
omhout, waar Kolff in 1943 de
eerste kunstmatige nier ter
wereld ontwikkelde, moet blij
ven staan als een monument
voor de internationale medi
sche wetenschap van de twin
tigste eeuw. De hoogbejaarde
professor, die in 1950 naar de
Verenigde Staten emigreerde
en wereldwijde erkenning ver
wierf als pionier op het gebied
van kunstmatige organen, zei
dit in Kampen aan het begin
van een rondreis door Neder
land. Kolff is op verzoek van
zijn Engelse biograaf P. Hei-
ney op toernee langs belang
rijke plaatsen uit zijn leven.
Hij is deze week in Kampen,
waar hij van 1941 tot 1950
werkte als internist. In 1943
lukte het Kolff in het Kamper
stadsziekenhuis met succes
AZOV A&Z PAAX
SYAArt>£a-/C£A/£A/
Specialist Ben Zylicz over de noodzaak van stervensbegeleiding
