fir
Amoureuze slippertjes heel normaal
In Natura
Merel is van bosvogel cultuurvolger geworden
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINCA
Wolloos schaap
Bourgondische Nederlanden opmerkelijk tolerant voor bastaarden
JOHAN LAMORAL
Schapen scheren is niet langer rendabel. foto anp
Aan de Landbouwuniversiteit in het Duitse Osnabrück wordt ge
werkt aan een wolloos schaap. De reden hiervan is dat wol bijna
niets meer oplevert. Het nieuwe schapenras kan worden ingezet
om dijken te begrazen en bij andere vormen van natuurbeheer.
„De dikke vacht van de schapen is door de lage wolprijs een pro
bleem geworden. Scheren is niet langer rendabel. Maar niet-sche-
ren is in de zomer dierenmishandeling. Daarom proberen we een
schaap te ontwikkelen met weinig haar", aldus projectleider Bernd
Lehmann. De naam van het nieuwe ras is er al: nolana, 'geen wol'
in het Latijn. Het wolloze schaap laat echter nog wel een paar jaar
op zich wachten. In fokprogramma's worden verschillende ram
men ingezet waarvan men hoopt dat die weinig haar overerven.
Met de nakomelingen wordt weer verder gekruist tot het gewenste
resultaat wordt bereikt: een bloot schaap.
Buurtjes vergiftigd
Veel landbouwers planten van
oudsher bosjes of bomen langs
of rondom akkerland. De bosjes
breken de windkracht en be
hoeden de grond voor erosie en
in sommige landen zorgt het
hout voorextra inkomen. Dit
laatste is vaak het geval in Ca
nada, in de Verenigde Staten en
in een aantal Europese landen
waar de landbouwers de afgelo
pen jaren rond hun maïs-, ha
ver- of sojavelden notenbomen
plegen te planten. Notenhout is
immers zeer gewild in de meu
belindustrie en brengt een
mooie prijs op. Dat is dus mee
genomen als bijverdienste.
Sinds enkele jaren moeten
landbouwers echter vaststellen
dat de opbrengst op hun velden
achteruitgaat, vooral op die
gronden die met notenbomen
zijn omzoomd.
Amerikaanse vorsers van de
Purdue Universiteit in West
Lafayette in de staat Indiana
hebben nu ontdekt dat noten
bomen de voor gewassen giftige
stof juglon een fenol-verbin
ding) in de bodem verspreiden.
Bij proeven in broeikassen
bleek dat reeds een zeer kleine
hoeveelheid van het juglon-fe-
nol de groei van planten en ge
wassen afremt.
Bastaarden zijn in onze wester
se samenleving altijd een be
dreigde soort geweest. Door de
eeuwen waren zij het voorwerp
van juridische en sociale discri
minatie, van spot en afwijzing.
Onze verlichte en tolerante sa
menleving maakt zich sterk dat
zij de discriminatie ten opzich
te van onechte kinderen gro
tendeels heeft opgeheven. Een
blik in de historie stemt tot be
scheidenheid. Want in de Mid
deleeuwen blijken bastaarden
met soms verregaande toleran
tie behandeld te zijn.
Zo was bisschop David van
Bourgondië van het Sticht
Utrecht een bastaardzoon van
hertog Filips de Goede. Een his
torische studie werpt een ver
rassend licht op de positie van
bastaarden in de Middeleeu
wen. Voor haar promotie aan
de universiteit Gent, vakgroep
Middeleeuwse Geschiedenis,
onderzocht historica Myriam
Carlier de plaats van onwettige
kinderen binnen de familie en
de maatschappij in de vijftien
de eeuwse Bourgondische Ne
derlanden (1382-1500).
„De houding tegenover onwet-,
tige kinderen heeft alles te ma
ken met de heersende opvattin
gen over seksualiteit, liefde en
affectie. En die zijn in de ge
schiedenis altijd plaats-, tijd- en
standgebonden geweest", zo
stelt Carlier. „Ook heden nog.
Kijk maar naar het contrast tus
sen de conservatief-geïnspi-
reerde heisa rond de affaire
Clinton-Lewinsky in de Ver
enigde Staten en het luchtig-la-
conieke antwoord 'ja, nou en'
van de Franse president Mitter
rand, toen een journalist ont
dekt had dat hij een onwettige
dochter had."
In de Middeleeuwen was het
niet anders, ondanks de leer
van de katholieke kerk. Geboor
tebeperking en gezinsplanning
waren toen nauwelijks mogelijk
en vele seksuele relaties mond
den uit in het krijgen van kin
deren, ook buiten het huwelijk.
Bij de adel hoorden amoureuze
slippertjes tot de gangbare le
venswijze en ook de door het
celibaat gebonden geestelijken
namen het niet zo nauw met de
kerkelijke moraal. Bij de stede
lijke burgerij en de politieke en
economische elite was de tole
rantie ook vrij hoog.
De doorslaggevende norm was
hierbij tot welke sociale klasse
iemand behoorde en of het hu
welijk niet in gevaar werd ge
bracht. Het huwelijk was im
mers de enige garantie voor de
Van Filips de Goede (links) en Karei de Stoute (rechts) is bekend dat ze
een groot aantal bastaardkinderen hadden. foto pr»
bescherming van het familiepa
trimonium, voor het doorgeven
van adellijke titels en ambten
en voor het behoud van de erf-
rechten. Mannen konden zich
voor en tijdens het huwelijk een
aanzienlijke seksuele vrijheid
veroorloven zolang het huwelijk
en het familiebezit maar niet op
de helling kwam te staan. Vrou
wen hadden volgens de heer
sende opvattingen deze vrijheid
niet.
Deze dubbele moraal had uit
eenlopende tolerantieniveaus
tot gevolg, ook al viel het huwe
lijk en het wettelijk statuut van
kinderen in de Middeleeuwen
onder de kerkelijke bevoegd
heid. Er blijkt een enorme kloof
te hebben bestaan tussen de ju
ridische theorie en de maat
schappelijke praktijk. Ofschoon
het natuurlijk vaderschap toen
nog niet medisch kon worden
vastgesteld, konden rechtban
ken een man verplichten tot ali
mentatie en zelfs tot het opne
men van zijn vaderschap, wan
neer er voldoende aanwijzingen
waren of wanneer hij bekende
seksuele relaties met de moeder
van het kind te hebben gehad.
Voor onwettige kinderen van
edelen, van leidende politici en
zakenlui en van sociaal hoogge
plaatste personen kon zonder
veel problemen een legitimatie
verkregen worden van de Bour
gondische hertogen. Deze legi
timatie verminderde een groot
deel van de juridische discrimi
naties en deed deze zelfs teniet.
Bastaarden werden op die ma
nier in de familiesolidariteit of
in de voor de Middeleeuwen zo
belangrijke politieke en sociale
netwerken opgenomen. Dat ge
beurde dan weliswaar meestal
in dienstverband, als bijvoor
beeld rentmeesters, klerken, ka
merheren of hofdames. En in
een tijd waarin de kindersterfte
hoog was en er vaak onvol
doende wettige kinderen waren
om de opvolging van allerlei
ambten of functies in een fami
lie veilig te stellen, konden deze
gelegitimeerde onwettige kin
deren de continuïteit van de fa
milie verzekeren.
Onzekerheid
Myriam Carlier stelt dan ook
dat er in de Bourgondische Ne
derlanden vele mogelijkheden
tot integratie binnen de familie
en de maatschappij en zelfs tot
sociale promotie bestonden. In
de Bourgondische hofcultuur
was het hebben van een onwet
tig kroost schering en inslag.
Van hertog Filips de Goede is
bekend dat hij 26 onwettige
bastaardzonen en -dochters
had. Velen van deze bastaard
zonen maakten carrière, niet
het minst in de kerkelijke hië
rarchie. In vooraanstaande fa
milies werden onwettige kinde
ren immers nogal eens naar
een klooster gestuurd, waar zij
het dan met steun en op voor
spraak van hun familie tot abt
of bisschop brachten. Een ty
pisch voorbeeld was, zoals
reeds eerder gezegd, bisschop
David van Bourgondië van het
Sticht Utrecht, die in 1496 over
leed en een van de vele bas
taardzonen van Filips de Goede
was.
Historica Carlier: „Al bij al be
leefden de Bourgondische Ne
derlanden een gunstige tijd
voor bastaarden. Een groot deel
van de geestelijkheid stond on
verschillig tegenover de kerke
lijke moraal. Dat leidde naar
het einde van de 15de eeuw tot
steeds meer kritiek binnen de
Kerk en zou tenslotte uitmon
den in de hervormingsbewegin
gen van de 16de eeuw. Maar ik
moet dit rooskleurig beeld toch
enigszins nuanceren. De situa
tie van de niet-erkende bastaar
den of van kinderen die hun
wettige afkomst niet konden
bewijzen, was weinig benij
denswaardig. Onder het mom
dat een overledene een bas
taard was, werden bezittingen
door hertogelijke ambtenaren
soms verbeurd verklaard. Er
waren in die tijd nog geen be
trouwbare bevolkingsregisters,
er waren geen snelle transport
en communicatiemiddelen. Ga
dan maar eens bewijzen dat je
overleden vader die uit Noord-
Frankrijk afkomstig is, geen
bastaard was."
„Bastaarden leefden dus dik
wijls in een grote onzekerheid
over hun afkomst, over het er
ven van bezittingen en over
hun juridische positie. Zij wa
ren afhankelijk van de goodwill
van hun vader en familie en
van ambtenaren. Wanneer zij
niet tot een van de vele netwer
ken behoorden, waren zij als
individu in de middeleeuwse
samenleving verloren. De tole
rantie was groot, maar de ma
zen in het sociale net van de
Bourgondische Nederlanden
waren minstens even groot", zo
besluit Carlier.
Wanneer de zon opkomt is de
merel al ruim een uur wakker.
Slaperig heeft hij zich uitge
breid uitgerekt en uitvoerig toi
let gemaakt. De veren werden
gepoetst en geordend, de sna
vel werd geschuurd en geboend
langs een ruwe tak. Daarna
vloog hij van de slaapplaats
naai zijn favoriete zangplekje.
Drie kwartier voor zonsopgang
heft hij zijn lied aan. Dikwijls
als eerste, want de merel opent
graag het dagelijkse ochtend
concert. Al tijdens de ouverture
vallen roodborstje, zanglijster,
grote lijster, fitis en winterko
ninkje hem bij, waarna al snel
ook de andere vogels volgen.
Vogels leven in een heel andere
wereld dan de onze en wat ons
als liefelijke en romantische
zang voorkomt, wordt door hen
slechts ten gehore gebracht om
hun territorium af te bakenen
en rivaliserende soortgenoten
er buiten te houden. Vogels
duelleren met de stem. Het is
goed te vergelijken met wat ru
ziënde Inuit-mannen plegen te
doen, die ons beter bekend zijn
als Eskimo's. Zij zingen elkaar
ter plekke verzonnen hoon- en
smaadliederen toe. Wie van de
twee hierin, volgens de omstan
ders, het best slaagt, heeft het
zangduel gewonnen. Met deze
wijze van pleitbeslechten wordt
voorkomen dat de rivalen op de
vuist gaan. met alle bloedige
gevolgen van dien.
Als waarschuwingen worden
genegeerd, vliegen natuurlijk
ook merels elkaar wel eens in
de haren, maar dergelijke ge
vechten zijn uitzonderlijk. Me
rels zijn oorspronkelijk echte
bosbewoners en de bossen van
vroeger boden een overdaad
aan broedgelegenheden, terwijl
er ook meer dan voldoende
voedsel te vinden was. Merels
voelden zich hierin uitstekend
thuis en voor elk individu was
wel een plekje. Niettemin wil
den de vogels te kennen geven
welk plaatsje het hunne was en
omdat ze elkaar in het dichte
groen moeilijk konden waarne
men, riepen ze elkaar luidkeels
toe. In deze noodzakelijke com
municatie ligt de oorsprong van
De grote oerbossen zijn ver
dwenen, maar de merel hand
haaft zijn oude gewoonten. In
plaats van in de kruin van een
woudreus, zit hij op de nok van
een dak, maar de zang heeft
nog precies dezelfde ftmctie. De
merel is slechts verhuisd. Van
bosvogel is hij cultuurvolger ge
worden. Welke veranderingen
en gebeurtenissen hiervoor de
aanleiding zijn geweest, is
moeilijk te achterhalen. Je kunt
je ook afvragen of het niet de
gestage ontbossing was die de
merel naar steden en dorpen
heeft gedreven. Of is misschien
de merel zelf veranderd? Was
het oerbos eigenlijk wel de
meest geschikte leefomgeving
van de merel? Wellicht is het
landschap dat door de mens
werd geschapen wel veel idea
ler voor deze vogel! Het is heel
goed mogelijk dat wij de merel
een beter en geschikter alterna
tiefhebben geboden.
Inmiddels is de ons zo ver
trouwde zwarte zanger een ech
te dicht-bij-de-mensen-vogel
geworden, ook al houdt hij er
nog vele bosmanieren op na,
zoals niet alleen de luide zang,
maar ook het laag boven de
grond wegvliegen, dat hem in
het snelverkeer dikwijls nood
lottig wordt. Maar er zijn ook
merels die zich aan het bos
hebben gehoudeq. In feite zijn
er stadsmerels en bosmerels en
deze twee groepen lijken zich te
gaan ontwikkelen tot verschil
lende ondersoorten, met eigen
gedragingen, kenmerken en ui
terlijk.
Allereerst zijn stadsmerels lang
niet zo schuw als bosmerels. Ze
wagen zich heel dicht bij de
mens en broeden rustig in
diens pergola of open schuur
tje. Stadsmerels zijn ook wat
kleiner: ze worden gemiddeld
vierentwintig centimeter, ter
wijl bosmerels anderhalve cen
timeter langer zijn. Bosmerels
hebben een snavel die langer is
dan de schedel, maar bij stad-
merels is dit precies het omge
keerde. Bosmerels zijn boven
dien dikker en eten veel meer
dierlijk voedsel, zodat hun
darmkanaal korter is. De eieren
die zij leggen zijn groener en
meer gevlekt dan de blauwach
tige eieren van stadsmerels. Een
belangrijk verschil is bovendien
het trekgedrag. Stadsmerels zijn
thuisblijvers, terwijl bosmerels
's winters graag in zuidelijker
streken verkeren.
Dergelijke verschijnselen doen
zich voor bij meer dieren die
vlak bij de mens gaan leven.
Engeland kent stadsvossen en
stadsdassen, die er een heel an
dere levenswandel op nahou
den dan hun soortgenoten op
het platteland. Ze slapen en wa
ken, eten en planten zich voort
naar gelang de stadsomgeving
hun mogelijkheden biedt. Ze
zijn opportunisten geworden,
die oude waarden en normen
vergeten. Het lijkt veel op wat er
in de mensenmaatschappij ge
beurt.
THEO SCHILDKAMP
S T
Ogen van biologische klok
Vrijwel alle organismen bezit
ten een biologische klok, een
ingebouwd mechanisme dat
over een periode van onge
veer 24 uur het dag-nachtrit
me, en daarmee onder meer
het ritme van eten en drinken
en het slaap-waakritme, be
paalt. Mensen worden zich
van die klok vooral bewust,
wanneer deze door ploegen
dienst of een transatlantische
vlucht is ontregeld. Licht
wordt beschouwd als de na
tuurlijke 'hand' die de biolo
gische klok in het juiste ritme
laat tikken. Zonder ogen is de
klok volledig van slag. Het is
bekend dat er, in elk geval bij
gewervelde dieren, een direc
te zenuwverbinding bestaat
tussen het netvlies in de ogen
en een bepaald gebiedje in de
hersenen, de suprachiasmati-
sche kern, waar zich het ra
derwerk van de biologische
klok bevindt.
Lange tijd werd dan ook aan
genomen dat feitelijk de
lichtgevoelige cellen in het
netvlies, de staafjes en kegel
tjes, verantwoordelijk waren
voor het goed laten lopen van
de biologische klok. Engelse
IJs zuidpool afgekalfd
en Spaanse onderzoekei
ten in Science van dezei
zien, dat die veronderst*
niet klopt. Ook in geneti
veranderde muizen waai
in het netvlies geen staal
en kegeltjes meer aanwg
waren, blijkt de biologist
klok nog zijn juiste ritme
hebben en volgden de dj
hun normale dag-nachtj
Ook de afgifte van het he
moon melatonine, datoi
invloed van de biologiscj
klok staat, bleek in dezei
zen over 24 uur niet vera
derd. Het kan dan ooknj
anders, concluderen dei
derzoekers, dat er nog e«
derde lichtgevoelige celj
zijn. Mogelijk zijn dat dej
nuwcellen in het netvlid
lichtgevoelige moleculeij
vatten. In een artikel in ij
re van deze week tonenJ
derlandse en Japanse om
zoekers aan, dat muizen
waarbij deze lichtgevoel
moleculen door genetisc
veranderingen niet (i_
functioneerden, in eenl
lange 'nacht' een gi
misch gedrag vertoonde
Het verdwijnen van 2800 vierkante kilomter ijs in een jaar tijd
wordt dramatisch genoemd. foto>i
Twee ijsplaten bij de Zuid
pool kalven af. Het ijsopper-
vlak is vorig jaar met maar
liefst 2800 vierkante kilometer
afgenomen, zo blijkt uit stu
dies van onderzoekers van de
Amerikaanse Universiteit in
Colorado en de Britse Antarc
tische Dienst. Volgens de we
tenschappers wordt het smel
ten van het ijs veroorzaakt
door de stijging van de ge
middelde temperatuur in de
afgelopen twintig jaar. De pe
riode dat het ijs smelt is daar
door namelijk twee tot drie
weken langer geworden. De
wetenschappers hebben ge
bruik gemaakt van satellietfo
to's, die laten zien dat de
geheten Larsen B-plaatb
1998 nog maar een beetje
brokkelde. Vanaf novenit
vorig jaar verdween 17O0(
vierkante kilometer ijs. t'
Wilkins-ijsplaat daarenti
kalfde vooral in maart vc
jaar af: het ging toen om
vierkante kilometer. Wed
schappers hebben bewei
dat de ijsplaten al vijftigj
lang afkalven. Maar in di
vijftig jaar smolt in totaal
7.000 kilometer ijs. Ze ni
men het verdwijnen van
vierkante kilometer in
jaar een dramatische onl
keling.
Voorouders leefden langer
Onze vroege voorouders heb
ben waarschijnlijk langer ge
leefd dan het onderzoek van
hun skeletten tot nog toe liet
vermoeden. Volgens weten
schappers van de universiteit
van Bradford zijn de tot nog
toe gehanteerde berekenings
methoden onnauwkeurig.
Gewoonlijk wordt de leeftijd
van een skelet berekend aan
de hand van het stadium van
zijn ontwikkeling en van de
veroudering van tanden en
botten. Men hanteert daarbij
waarden die worden vergele
ken met een curve die is sa
mengesteld uit algemeen
aanvaarde gegevens voor een
normale menselijke groei.
Hier loopt het echter fout,
stellen de Britse vorsers. Vol
gens hen is de statistische ba
sis voor deze berekening te
eng en niet 'zuiver' genoeg,
omdat alleen rekening wordt
gehouden met onzekere en
niet altijd bewijsbare histori
sche groeinormen en daaruit
afgeleide ouderdomscijfers.
Dat kan een verschil van
soms wel dertig en meer ja
ren opleveren.
De klassieke berekeningsme
thode om de levensduur van
een skelet te bepalen stelt we
tenschappers overal ter we
reld inderdaad voor een aan
tal problemen. Zo leek in
jaren vijftig de bestuderii
van het skelet van Maya>
ning Hanab Pakal, die ini
zevende eeuw leefde,
wijzen dat hij in de ouder
dom van ongeveer veertig
jaar was overleden. De in'
scripties op zijn graf diep
in de jaren tachtig werdo
cijferd, vermeldden, verts
in onze tijdrekening, echi
een ouderdom van tacht^
jaar. Eenzelfde probleem
geldt de gemiddelde oudf
dom van de in Groot-Brin
nië levende mensen in de
de eeuw, die volgens deg
bare skeletanalyses hoogi
55 jaar haalden. En de be
ners van de Orkney-eilam
zouden in het Jong-Steeffi
perk amper 25 jaar oud i
geworden.
Die ouderdomsbepalinge
stemmen volgens de Brits
vorsers niet meer overeen
met recent onderzoek opl
gebied van literatuur, oud
sagen en overleveringen,!
cijfering van graftekens,
scheikundige analyses va
mummificatietechnieken
dies meer. De gangbare d
ring van skeletten dient
gens de Britse wetenschap
pers dan ook op een veeli
dere basis te gebeuren.
Cryptogram
HORIZONTAAL: 1. Emotioneel aangegrepen door een aardbeving (8); 5. Waardeloze
houding? (8): 6. In de grond is de stoker niet in orde (4): 8. Het verhuizen heeft zin
(4); 10. Erg lomp binnen de kerk (5); 12. Op de gezondheid van eindeloze heiligen
(5).
HEINZ
VERTICAAL: 1. Het is bevestigd (6); 2.
Het doel is door elkaar heel stevig(6); 3.
Parademeisje (5); 4. Eén van de artistie
ke fratsen (5); 7.Grond om uit te rusten
(5); 9. Bepaal uw voorkeur op delicate-
wijze! (4); 11. Door uitputting ouder ge
worden (3).
Oplossing van dinsdag:
1. riet-trein-Intern
2. doen-anode-Nandoe
3. akte-takel-Tackle
4. oder-ronde-Ondier
5. keer-kreek-Lekker
6. pret-troep-Export
7. roef-forel-Roffel
8. taan-natal-Aantal
9. maan-manga-Nagalm
10. tael-latei-Taille
Gevraagd woord: INTOLERANT
va
h-o-s-d v-'-hl
