A;
De schuilmoskee voorbij
Vader
■J
695: De Angelsaksische monnik Willibrord wordt
benoemd tot eerste bisschop van Utrecht. Het is
het begin van de vestiging van het christendom
boven de grote rivieren en het einde van animis
me en meergodendom in deze streken.
950: Monniken van het Gentse Sint Baafskloos-
ter trekken in een nieuw gebouwde abdij te Eg-
mond, die zich ontwikkelt tot centrum van we
tenschap en cultuur in Holland.
1213: Duizenden mannen en jongens uit de La
ge Landen gaan ter kruisvaart naar Palestina.
Zelfs moeilijk lopende grijsaards - begerig naar
een volle aflaat voor hun zonden - laten zich
overhalen de reis te ondernemen.
1314: De bevolking van Tiel gooit de plaatselijke
kapittelheren van de kerktoren, uit woede over
de meedogenloze hebzucht waarmee de diena
ren Gods belastingen innen. Het priesterschap is
een lucratief ambt in deze dagen. De clerus is
niet accijnsplichtig en doet herbergiers oneerlijke
concurrentie aan door naast menige kerk een ei
gen kroeg te exploiteren.
1332: Abt Eelko probeert de tucht in zijn klooster
in Lidlum te herstellen. Maar zijn medebroeders
blijken te gehecht aan hun drinkgelagen en het
vrouwenbezoek; zij vermoorden de vrome abt in
zijn slaap.
1384: Geert Groote sierft. Zijn agitatie tegen ge
huwde priesters en rijke kloosterlingen ijlt nog
lang na. Op diverse plaatsen in de Lage Landen
ontstaan gemeenschappen van vrome mannen
en vrouwen die streven naar eenvoudig leven.
1525: Jan de Bakker, gewezen pastoor van
Woerden, komt als eerste protestant in Noord-
Nederland op de brandstapel.
1535: Wederdopers proberen van Amsterdam
een paradijs op aarde maken. Net als Adam en
Eva lopen ze naakt; zij moeten hun anarchie be
kopen met de galg en de brandstapel. De Neder
landse hervormer Menno Simonsz brengt de we
derdopers in het gareel met zijn Doopsgezinde
Broederschap.
1566: De beeldenstorm barst los; woedende cal
vinisten slopen beelden, schildenjen en alles wat
in hun ogen riekt naar afgoderij uit de kerken.
Het is een poging de kerken geschikt te maken
voor de calvinistische eredienst.
1576: Alva arriveert in de Nederlanden om een
einde te maken aan alle ketterij. De gehate
'Bloedraad' veroordeelt meer dan duizend men
sen ter dood. Het taaie verzet tegen Spanje in
het Noorden kan hij echter niet breken.
1578: De katholieke mis wordt in de meeste ste
den in de Noordelijke Nederlanden verboden.
1618: Gevluchte joden uit Portugal en Spanje
bouwen in Amsterdam de eerste synagoge in de
Nederlanden.
1619: Het conflict tussen de gereformeerde Slijk
geuzen (aanhangers van de predestinatieleer van
Calvijn) en de remonstrantse Bavianen (protes
tanten die geloven in de 'vrije wil' van de mens)
vindt een treurig einde in de onthoofding van
raadspensionaris Van Oldenbamevelt. De Slijk
geuzen maken nu de dienst uit
1637: In opdracht van de Staten Generaal rolt
een bijbelvertaling van de persen. Het is de eer
ste officiële Nederlandse vertaling uit de grond
teksten Het gezag van de 'Statenbijbel' blijft
ruim drie eeuwen onbetwist
Is we Frits Boikestein of Pim Fortuyn moe
ten geloven heeft de Nederlandse samen
leving een groeiende groep mensen bin
nen haar grenzen met uiterst bedenkelijke denkbeel
den: moslims. Met haat tegen buitenlanders hebben
hun waarschuwingen niets te maken, houden ze vol.
Want de islam, die zou gewoon vrouwonvriendelijk,
fundamentalistisch en middeleeuws zijn.
Bij ultra-rechts en extreem-links broeit de argwaan al
langer. In de jaren tachtig publiceerde de Socialistische
Partij haar eigen variant op Janmaats leuze 'vol is vol'
met de nota 'Arbeid en Kapitaal'. Daarin betoogde de
partij met zoveel woorden dat de migranten mogen
blijven, mits ze hun godsdienst afleggen. Vermoedelijk
zijn heel wat Nederlanders het daar gloeiend mee eens.
Een pabo-stagiaire die onlangs op televisie in het
VARA-programma 'Het Lagerhuis' haar recht verdedig
de om een hoofddoek te dragen voor de klas, werd bij
na publiekelijk aan de schandpaal genageld.
Bema Yilmaz, directeur van de Nederlandse Islamiti
sche Bond voor Ouderen, vindt dat de Nederlandse sa
menleving met twee maten meet. „Iedereen is het er
over eens dat je vrij moet zijn om je geloof te belijden.
Behalve als het op moskeeën aankomt, want die hou
den de integratie van allochtonen tegen. Er bestaat
vrijheid van onderwijs, behalve als het om islamitische
scholen gaat, want die zijn niet goed voor de integratie.
Het idee leeft dat ons geloof de integratie in de weg
staat."
Als gelovig moslim loopt Yilmaz dagelijks tegen voor
oordelen aan. Zo gaan veel Nederlanders er direct van
uit dat zij 'verwesterd' is omdat ze geen hoofddoek
draagt. „Terwijl ik juist als overtuigd moslim door het
leven probeer te gaan." Het tegenovergestelde maakt
ze ook mee. Een vrouw die een hoofddoek draagt,
wordt direct voor fundamentalist versleten. Yilmaz
zucht wanhopig. „Er bestaat een verkeerd beeld van de
islam, ingekleurd door de berichtgeving in de kranten
over het regime in Afghanistan dat vrouwen verbiedt
op straat te lopen, of de situatie in Iran. Maar dat zijn
extreme voorbeelden waar hier geen enkele moslim
achter staat."
De positie van de moslims in Nederland lijkt in veel
opzichten op die van de joden in de vorige eeuw,
meent hoogleraar geschiedenis en literatuur van het
rabbijnse jodendom Judith Frishman van de Katholie
ke Universiteit Utrecht. „De joden, hoewel geen immi
granten, kregen pas in 1796 burgerrechten in Neder
land. Daar rezen toen veel protesten tegen. 'Ze zijn zo
arm, als we ze toelaten tot het burgerschap, komen er
duizenden bij uit het buitenland. Dat wordt een last
voor onze maatschappij', werd er gezegd. En: 'Ze heb
ben andere zeden en gewoonten, ze behoren tot een
andere natie en kunnen dus nooit loyale burgers zijn'."
Zoals ook ooit het bouwen van synagogen, kan de
komst van een moskee tegenwoordig rekenen op te
genwerking. De islamitische gemeenschappen in Bar-
neveld en Sliedrecht kunnen daar over meepraten; met
eindeloze bezwaarprocedures slagen omwonenden er
in de start van de bouw op te houden. Frishman: „In
de zeventiende eeuw verzette onder meer de hervorm
de kerk van Middelburg zich tegen de komst van een
synagoge. Al gold die anti-stemming niet voor de hele
Republiek. In Amsterdam zijn in die tijd verschillende
grote synagogen neergezet."
De hoofddoekjesdiscussie klinkt haar eveneens be
kend in de oren. „Sommige joden zagen er anders uit.
Jodinnen droegen vaak een hoofddoek of een pruik, de
Behalve kerktorens en windmolens steken nu ook minnaretten boven de
dijken uit. Binnen amper tien jaar tijd is de islam zichtbaar geworden in
Nederland. Veel moslims hebben hun gebedsruimten in garages en
noodlokalen ingeruild voor fiere moskeeën in Noord-Afrikaanse of
Ottomaanse stijl. Hoe gewoon wordt de islam in Nederland?
mannen hadden baarden en andere hoeden op. Dat
werd een bezwaar gevonden." Maar toen de joden in
de loop van de negentiende eeuw hun aparte kleding-
gewoonten lieten varen, was het weer niet goed. „Toen
ontstond de angst dat je ze niet kon herkennen."
Frishman ziet echter ook verschillen. „De tweede ge
neratie moslims is veel bewuster en mondiger dan de
joden in de vorige eeuw, toen nog niet het principe be
stond van 'het recht op anders zijn'. Tegenwoordig
worden we opgevoed met het idee dat we het recht
hebben op anders te zijn. De moslims doen niks an
ders dan dat recht opeisen. De eerste generatie ging er
nog van uit dat ze terug naar huis zou gaan, maar de
tweede generatie niet. Opeens zijn de moslims aanwe
zig. Zichtbaar en mondig. Het is bijna naïef om daar
verbaasd over te zijn."
De islam is dus zichtbaar, maar groeit ook de accep
tatie? De Leidse hoogleraar godsdienstgeschiedenis
van de islam in Europa P. van Koningsveld, zet daar
zijn vraagtekens bij. „Een belangrijke vraag is hoe de
weerstand tegen de islam zich in de volgende eeuw
ontwikkelt. De sociaal-economische ontwikkelingen
zullen de belangrijkste factoren zijn. Als de concurren
tie op de arbeidsmarkt toeneemt, krijg je het zonde
bokverschijnsel. Dan zijn het de moslims die het heb
ben gedaan." De toenemende invloed op het lokaal be
stuur van het Vlaams Blok in België en het Front Natio
nal in Frankrijk bevallen Van Koningsveld dan ook al
lerminst.
Blijven de vooroordelen tegen moslims in Nederland
bestaan, dan zal de islamitische gemeenschap zich ze
ker gaan roeren, verwacht hij. „Ook al hebben een he
leboel moslims een lossere binding met de islam dan
wordt verondersteld. Nog geen vijftien procent gaat re
gelmatig naar de moskee, nauwelijks vijf procent be
zoekt een islamitische basisschool. Maar de emotione
le binding is er natuurlijk wel, en die zal voor de lange
re termijn van grote betekenis zijn. Het bloed der mar
telaren is het zaad der kerk, om het zo maar eens te
zeggen. Naarmate je een geloof onderdrukt, blijkt het
des te persistenter te zijn. Als het ultra-rechtse geluid
de overhand krijgt, ontstaan hier heel lelijke toestan
den."
Van Koningsveld verwacht overigens geen funda
mentalistische beweging zoals in het Nabije- of Verre
Oosten. „We hebben in Nederland slechts te maken
met enkele heel kleine fundamentalistische groeperin
gen, die zijn geïnspireerd op ontwikkelingen in het bui
tenland. Zij zijn voor de toekomst van de islam in
West-Europa niet interessant. De vraag is of er een ei
gen binnen-Europees radicalisme kan ontstaan. En dat
zal van de nieuwe generatie moeten komen. In de ge
schiedenis kennen we daarvoor geen precedent. Onder
islamitische immigranten in de VS heeft zich ook geen
radicalisering voorgedaan."
Yilmaz hoopt dat de islam in Nederland op den duur
wordt gezien als 'gewoon een van de wereldgodsdien
sten'. „Maar dat zal niet vanzelf gaan. De moslims
moeten ervoor zorgen dat de islam zoals ze werkelijk
is, beter bekend wordt. En vanuit de Nederlandse sa
menleving moet er de bereidheid zijn om de vooroor
delen opzij te schuiven." En dan nog zijn we er niet,
waarschuwt ze. „Een mooie moskee is maar één as
pect. De feitelijke behoeften van de moslims in Neder
land liggen op andere terreinen dan religie. Ze willen
werk. sociale zekerheid en een beter bestaan."
KEES VAN DERUNDEN
2000 1421
Mirjam Ates
(fractieleider
CDA-Zoeterwou-
de), bekeerd tot
de islam.
„In religieus opzicht
doet het nieuwe mil
lennium me niets.
Dat drong pas tot
me door toen ik in
de krant las hoe psy
chiaters in Israël
zich voorbereiden
op de komst van een
hoop christenen die
in halve extase de jaarwisseling gaan vieren.
Het is dan precies 2000 jaar na de geboorte
van Christus. Mij doet dat weinig. De islami
tische jaartelling zegt me trouwens ook niet
veel, we zitten - geloof ik - nu ergens in veer-
tienhonderdzoveel. Als politica ervaar ik de
komende jaarwisseling wel als een drempel.
Het inspireert je toch om je af te vragen hoe
de aarde er over pakweg dertig jaar uit ziet."
2000 5759
Rabbijn Lody van
de Kamp (Neder
lands Israëlitisch
Kerkgenootschap
Amsterdam).
„Ik kijk met span
ning uit naar het
millenniumpro
bleem, dan weet ik
hoe wij het over 250
jaar moeten doen.
Nee, dat is natuurlijk
een grap. De komen
de jaarwisseling is
voor miljoenen
mensen op de we
reld een heel bijzon
der moment: een
dag van goddelijke rechtspraak. Je wordt elk
jaar opnieuw door God beoordeeld op wat je
hebt nagelaten en wat je het komende jaar
gaat doen. Niet iets om feest bij te vieren.
Joods nieuwjaar valt trouwens op de eerst
dag van de joodse maand tisr; 1 januari bete
kent voor mij niets. Overigens valt me wel
op, dat het jaar 2000 niet het juiste jaartal is;
het is een beetje nattevingerwerk. Jezus is
helemaal niet precies 2000 jaar geleden ge
boren."
Mijn vader was de
zoon van een
gereformeerde
koster, opgegroeid in een van die
armoewoninkjes die tegen de
muur van de Oude Kerk in Am
sterdam geplakt zitten; zo on
diep dat je er dwars doorheen
kunt kijken - alsof het een etala
ge is. En de andere vensters op
dat pleintje laten ook al weinig te
raden over, want daar houden
de hoeren open huis. Misschien
was het dit contrast dat mijn va
der als jongetje op de gedachte
heeft gebracht dat er iets wrong
in de heilsboodschap op zon
dagochtend, want toen hij wat
ouder werd koos hij partij voor
de armen, voor 'het volk' van
Marx, en begon hij de kerk te ha
ten.
Pas lang na zijn dood, reali
seerde ik me dat zijn tamelijk
onwereldse vorm van anarcho-
-communisme (LeonTrotski
was zijn held) meer tegen de
kleinburgerlijke bekrompenheid
van zijn ouderlijk milieu gericht
leek dan tegen het kapitalisme.
Over de gecompliceerde maat
schappelijke ontwikkelingen in
Rusland kreeg ik bij voorbeeld
nooit iets te horen; hij volstond
met het obligate argument dat
alle stalinistische misstanden
(waarvan hij de volle omvang
niet zal hebben beseft, hoop ik
maar) verbleekten bij die in het
recente verleden, want 'in de tijd
van de tsaar hadden de boeren
geen schoenen en omwikkelden
hun voeten met boomschors'.
Gek genoeg waren het niet de
protestanten die het in zijn op
tiek moesten ontgelden, wat
meer voor de hand had gelegen,
gezien die vader, maar de katho
lieken. Alsof je het katholicisme
moest beschouwen als de 'oer
soep' waaruit alle andere wester
se vormen van religie tevoor
schijn waren gekropen, gelijk
evenzovele amoeben.
Bij ons thuis golden vooral die
passages van Marx waarin het
geloof werd ontmaskerd als de
'opium van het volk'. Als kind
was ik er dan ook van overtuigd
dat alle discriminatie verkeerd
was, behalve als die zich richtte
tegen de kerken en hun verte
genwoordigers, want dat je die
moest wantrouwen was volgens
hem - en ik nam het grif over -
gebaseerd op een oordeel, en
niet op een vooroordeel.
Zo langzamerhand begin ik te
begrijpen dat het natuurlijk juist
die streng gereformeerde opvoe
ding is geweest die hem zijn an
tipapisme heeft ingegeven. Op
den duur is hij dat kennelijk
gaan verbinden aan een bevrij
dend revolutionair ideaal, aan
socialisme en anti-kerkelijkheid
per se, zonder dat de vijand hem
nou zo heel duidelijk voor ogen
stond, wat ook geen wonder is,
want wij kénden helemaal geen
roomse mensen. Goed, toen ik
eenmaal was gaan studeren en
een abonnement had op Vrij Ne
derland (waarin het spoor van
roomse politici geduldig werd
teruggevolgd, net zo lang tot Ru-
die van Meurs uitkwam bij de
openstaande la in de kassa van
een corrupte notaris) ja, toen be
greep ik wel dat het anti-papisti-
sche sentiment in ons land geen
uitzondering was en bepaalde
historische wortels had.
De discussie daarover is in
middels verstomd, achterhaald
door de ontkerkelijking, dus ik
zou onderhand wel wat milder
gestemd kunnen zijn. En dat ben
ik ook, up to a point, want je
kunt de Limburgers niet blijven
nadragen wat de paus er alle
maal uitflapt, laat staan dat je ze
nog steeds medeverantwoorde
lijk kunt stellen voor de rijke
roomse traditie op het gebied
van intellectuele intolerantie,
seksuele hysterie, ketterjachten
en vrouwenhaat, maar daar staat
tegenover dat h?t religieuze fun
damentalisme weer overal op
duikt, ditmaal niet in Europa,
maar wel in Amerika en in een
aantal islamitische landen.
De black Muslims van Louis
Farrakhan in Amerika onder
scheiden zich niet eens gunstig
van de geestendrijvers in Iran of
Algerije, zodat hel wel lijkt of de
redelijkheid altijd meteen de
deur uitvliegt als de religie haar
intrede doet; zelfs de zwarte
emancipatiebeweging, die toch
zo beheerst en rationeel van
start ging onder leiding van Mar
tin Luther King, veranderde op
slag in een propagandamachine
voor antisemitisme en vrouwen-
discriminatie zodra er een
religieuze heils
verwachting aan
werd gekoppeld.
Ik had ook kunnen schrijven
'onder leiding van dominee Mar
tin Luther King', om mijn afkeer
van alles wat naar religieuze in
spiratie zweemt een beetje te re- i
lativeren. En inderdaad: de ker
kelijke organisaties in Amerika
zijn bij uitstek de instanties ge
bleken die voor hoop en houvast
kunnen zorgen in de zwarte get
to's. Zelfs ik moet onderhand
toegeven dat mijn verstrooide,
zachtmoedige vader niet alleen
blind was voor de semi-religieu-
ze tirannieke trekken die het
communistische 'geloof aan
kleefden, maar ook voor het feit
dat er minder gevaarlijke vor
men bestaan van religieus
'opiumgebruik'.
Wat niet wegneemt dat ik nog
steeds de invloed ervaar van het
anti-klerikale sentiment uit mijn J
jeugd. En wat alleen maar ster
ker is geworden, is het ongeloof
dat me nog altijd bekruipt als ik
bedenk dat er überhaupt zoiets
bestaat als 'geloof in een Opper
wezen. Hoe verzinnen de men
sen dat toch! Zelfs als werkhypo
these om het verbijsterende ge
geven van al het bestaande te j
verklaren, om begrijpelijk te ma- .J
ken dat er iets is en niet niets,
kom je toch niet snel op het idee
dat een 'scheppend brein' dit al
lemaal precies zó heeft bedoeld?
Laat staan dat je je een 'brein'
voorstelt dat pervers en sadis- 1
tisch genoeg is om al het 'ge
schapene' te teisteren met ver
spilling en verwoesting, en dan
toch van mensen, van die ene j;
diersoort die de Goddelijke voor-1
keur zou genieten, een blind ver- j
trouwen in Zijn Hoger Plan en
