ZATE
RDAG
BIJVOEGSEL
Samen de weg kwijt
7
930
ZATERDAG 20 MAART
1999
FOTO S UNITED PHOTOS DE BOER RON PICHEL
oals zovelen van zijn generatie,
heeft de veertiger Icke gebroken
met het geloof van zijn ouders.
Niet dat hij de religie ooit als een last heeft
ervaren, maar op weg naar zijn volwassen
wording kwam het hem eenvoudig te onlo
gisch voor. Zo kon hij het niet verkroppen
dat zijn vader levenslang tobde met een psy
chosomatische kwaal. Hoe de kleine Vincent
ook bad, zijn vader bleef ziek. „Later begon
mij méér op te vallen, zoals het feit dat wij
hier op aarde mensen hebben opgeknoopt
voor vergrijpen die vele malen minder ern
stig zijn dan wat God klaarblijkelijk doet. Een
chirurg die een kind laat sterven op de ope
ratietafel, kan uit zijn vak worden gezet,
maar als God mensen afschuwelijk laat lij
den, dan mag het ineens. Ik zou wel eens
willen weten waarom."
Zo'n houding tegenover het opperwezen
past de mens niet, meent Van Deursen. Niet
dat hij de behoefte heeft om zijn persoonlij
ke geloof breed uit te meten - dat is tenslotte
ook het doel niet van de bijeenkomst - maar
hij wil er wel wat over zeggen. „Ik heb nooit
een moment gehad dat ik God aan kritiek
onderwierp. Je kunt God niet beoordelen als
ware Hij een mens als wij. God is de Andere
en moet niet naar onze maatstaven gemeten
worden. Als ik zeg: in Zijn plaats had ik het
anders gedaan, dus doet Hij het fout, dan'
grijp ik boven mijn macht en kennis." Van
Tillo sluit zich bij hem aan. „Het Godsbegrip
wordt immers ook ingevuld met een begrip
als oneindigheid en dat kun je niet toetsen.
Mensen zijn gebonden aan hun eigen beper
kingen."
Als het over de oorzaak van de kerkverla
ting gaat, zijn de sprekers het meer met el
kaar eens. De laat-twintigste-eeuwse Neder
lander neemt het heft liever zelf in handen;
nog maar weinig mensen zijn bereid te luis
teren naar de moraliserende preken van
mijnheer pastoor of dominee. De groeiende
welvaart is ook al niet bevorderlijk voor de
kerkgang. De gemakken van deze wereld oe
fenen nu eenmaal een grotere aantrekkings
kracht uit dan de beloften van een veronder
stelde andere wereld. Bovendien zijn de
vorm en inhoud van de kerkdiensten uit de
tijd. „Een kerkdienst was vroeger een vorm
van amusement, een welkome onderbreking
van de dagelijkse sleur", beweert Ter Borg.
- Vergeleken met de televisie en allerlei andere
vormen van moderne vrijetijdsbesteding is
de kerkgang nu een saaie bedoening gewor
den. Tot slot is de 'rationalisering van onze
cultuur' debet aan het afkalvende religieus
besef, denkt hij. Voor veel verschijnselen die
vroeger nog onbegrijpelijk of angstaanjagend
waren, bestaan nu wetenschappelijke verkla
ringen. „Veel praktische zaken worden nu
door de wetenschap opgelost. De kunstmest
is de pest voor de kerk."
Icke, die tot nu toe instemmend heeft zit
ten luisteren, veert op. „Ik merk helemaal
niets van die rationalisering. Het grootste
landelijke dagblad heeft geen wetenschaps
bijlage, maar wel een astrologiepagina, élke
dag. En hoeveel mensen lopen niet met kris
talletjes om hun nek, vanwege die hele New
Age toestand?" De kerken mogen dan leeglo
pen, de behoefte om ergens in te geloven is
volgens Icke onverminderd. Simpelweg om
dat er geen tegenstelling bestaat tussen ge
loof en wetenschap, legt hij uit. „Ik kan exact
beschrijven hoe het gaat met de planeten
rondom de zon en de draaiing van de melk
weg en de uitdijing van het heelal. Ik kan
zelfs redelijk beschrijven waar ons gebrek
Een goddeloze samenleving op drift
Kunnen we zonder God? Of zinkt de samenleving weg in egoïsme en zinloos geweld als er niet
langer predikanten en pastoors aan het roer staan? Bij aanvang van het volgende millennium
zullen er op zondag meer zitplaatsen onder de kansels leeg blijven dan ooit tevoren. Volgens het
Sociaal Cultureel Planbureau is in 2020 driekwart van de Nederlandse bevolking onkerkelijk. Een
gesprek met vier deskundigen, onder leiding van Ton van Brussel, adjunct-hoofdredacteur van
deze krant. Locatie: het hervormde kerkje van Bloemendaal, waar de leegloop ook onmiskenbaar
is, zo weet koster Van Houten vooraf te vertellen. Tijdens de eredienst kruipen hier nog maar zestig
gelovigen bij elkaar. Uiteindelijk kan dat fout aflopen, vrezen de gesprekspartners. Sterrenkundige
prof. dr. Vincent Icke, historicus Arie Th. van Deursen, rooms-katholiek priester en
godsdienstsocioloog Gérard van Tillo en de ongelovige godsdienstsocioloog Meerten ter Borg
houden de Tien Geboden gi'aag in ere. Is het niet voor henzelf, dan toch in elk geval voor de rest
van de samenleving. Want wie bepaalt straks wat wel en wat niet mag als God het niet meer doet?
zit, maar omdat ze heel willen blijven, omdat
ze de volgende dag willen halen."
De rol van het opperwezen raakt uitge
speeld, voorziet Ter Borg. „Het verdwijnen
van de religie is een maatschappelijke evolu
tie." Op zich is die ontwikkeling niet zorge
lijk, vindt de godsdienstsocioloog. „Als er
vreselijke dingen gebeuren, zinloos geweld
bijvoorbeeld, wordt er door sommige prela
ten al snel geroepen, dat dat komt omdat we
van God los zijn. Daar geloof ik niks van. Ik
denk niet dat mensen minder aan waarden
en normen gaan hangen."
„Waardoor komt het dan wèl?wil Icke
weten. „Je kunt toch constateren dat gewoon
fatsoen en kerkgang tegelijkertijd aan het
verdwijnen zijn? Als ik op straat per ongeluk
tegen iemand opbots, begint die persoon
meteen te schelden." Van Deursen valt hem
bij. „Het geloof in het hiernamaals houdt
mensen binnen de perken, omdat ze weten
dat ze eenmaal rekenschap moeten afleggen.
Dat besef leefde in de zeventiende eeuw heel
sterk, maar is er nu nauwelijks meer."
Het ene kwaad is het andere niet, vindt Ter
Borg, die de zaken graag in de juiste propor
ties blijft zien. „Als iemand je op straat een
grote mond geeft, is dat gewoon normver
schuiving. Door de democratisering zijn de
normen en waarden van de lagere klassen,
die minder verfijnd zijn, boven komen drij
ven. Maar kijk nou eens naar het gemak
waarmee ministers in de Eerste Wereldoor
log honderdduizenden jongens naar het
front stuurden, terwijl ze wisten dat die daar
zouden sneuvelen. Als je dat vergelijkt met
hoe er nu wordt gereageerd als er in Sebreni-
ca één soldaat wordt gedood... De minister
van defensie nam zelfs de moeite om naar de
begrafenis te gaan. Op sommige punten is
de gewelddadigheid erger geworden, vooral
bij mensen die op vrijdag en zaterdag gaan
stappen. Maar aan de andere kant is men
ongelooflijk voorzichtig met geweld. En in
hoeverre dat nu te maken heeft met het van
God losraken van de samenleving... nou, dat
is een heel ingewikkeld proces, daar is niet
zo gemakkelijk een uitspraak over te doen.
Als er een relatie zou liggen, wat ik betwijfel,
zou je met evenveel recht kunnen verdedi
gen dat het maar goed is dat we van God los
zijn."
De anderen zijn niet overtuigd. Van Tillo:
Priester en godsdienstsocioloog prof. dr. Gé
rard P.P. van Tillo (UVA) is afkomstig uit een
traditioneel katholiek Brabants gezin, maar
omschrijft zich tegenwoordig als kritisch ka
tholiek.
Kosmoloog prof. dr. Vincent Icke (UVA en
Universiteit Leiden) is sinds zijn puberteit niet
meer godsdienstig. Zijn ouders waren her
vormd.
Godsdienstsocioloog dr. Meerten B. ter Borg
(Universiteit Leiden) is niet religieus. Je kunt
ook dokter zijn zonder ziek te zijn."
aan kennis ligt, maar de eerste de beste die
langs komt en vraagt waarom dat zo is... en
mijn verhaal houdt op. En dat is altijd al zo
geweest."
„Toch raakt de behoefte aan een God die
eventueel ingrijpt steeds meer naar de ach
tergrond", houdt Ter Borg vol. „Al is Hij er
natuurlijk nog wel." Als voorbeeld beschrijft
Historicus en emeritus-hoogleraar prof. dr.
Arie Th. van Deursen (VU) heeft de steeds
vrijzinniger wordende Gereformeerde Kerken
in Nederland verruild voor de orthodoxe Ne
derlandse Gereformeerde Kerk.
hij het inconsequente gedrag van een goede
vriendin van hem, een overtuigd atheïste.
„Toen haar zoon een hersenoperatie moest
ondergaan, bad ze tot God. Toen de operatie
was geslaagd, hadden de chirurgen dat ge
daan." Volkomen begrijpelijk gedrag, vindt
Ter Borg. „Mensen geloven niet omdat ze
geïnteresseerd zijn in hoe de wereld in elkaar
„Ik denk toch dat de maatschappij harder
wordt naarmate het christendom zijn greep
op de normen en waarden verliest. Dat hoeft
niet onmiddellijk te gebeuren als mensen
niet meer naar de kerk gaan, want ze maken
evengoed deel uit van een christelijke cul
tuur die eeuwen oud is, maar als je naar lan
den kijkt waar de kerkgang al langere tijd af
genomen is, dan vallen je toch dingen op. In
de Scandinavische landen en de Oostblok
landen is een andere maatschappij ontstaan.
Normen en waarden moeten als het ware
worden afgedwongen door wettelijke rege
lingen, terwijl ze vroeger ook deels van bin
nenuit kwamen."
Van Deursen ontpopt zich nu als de som
berste van het gezelschap. „Waar halen we
straks de regels vandaan waar we ons gedrag
aan meten? En wie houdt ons daaraan?" Een
ethiek zonder God voert naar de afgrond,
vreest hij. „Volgens mij wordt de ethiek
straks gewoon bij meerderheid van stemmen
vastgelegd. In dit licht is historisch gezien de
abortusdiscussie heel interessant. De mens
heid heeft een paar duizend jaar lang abor
tus gezien als een crimineel delict. Fatsoen
lijke mensen kijken daar nu totaal anders te
genaan. Mensen maken dus hun eigen nor
men, ze besluiten bij meerderheid van stem
men. Als dat niet door bepaalde beginselen
wordt geleid, kan er van alles uitkomen." Op
den duur ontspoort de samenleving zonder
God, vreest Van Deursen. „Er zit geen rem
meer op."
Ter Borg is minder pessimistisch dan Van
Deursen, toch kijkt ook hij met zorg naar de
toekomst. „De teloorgang van het christelij
ke geloof betreur ik vaak, omdat het geloof
dat er voor in de plaats komt ons niet veel
brengt, integendeel. Het geloof in economi
sche groei - bijvoorbeeld - veroorzaakt op
den duur allerlei natuurrampen." Ook Icke
sombert. „Als diersoort dragen we bepaalde
normen en waarden met ons mee, of we nu
expliciet gelovig zijn of niet. Dat je iemand
niet zomaar een klap op zijn kanis kan ver
kopen, lijkt mij universeel. Op zich vind ik
dat bemoedigend, maar wat mij beangstigt is
dat er wereldwijd een toenemende mate van
fundamentalisme is. Wij zitten hier over re
delijk-controversiële zaken te praten zonder
elkaar naar het leven te staan. Maar dat is
niet algemeen gebruikelijk op deze wereld.
De godsdienstrellen op Ambon hebben tot
dusverre aan vijfhonderd mensen het leven
gekost."
Als enige is Van Tillo - toch - gematigd op
timistisch. „Ik vind het sowieso een goede
zaak dat je niet meer van die grote volksker
ken hebt. Door de verzwakking van de gele
deren en de organisatie is er weinig power
voor fundamentalisme, dat geldt wat mij be
treft zowel voor het christendom als voor de
islam. Maar aan de andere kant vind ik dat
de kerken niet helemaal weg moeten, omdat
mensen dan minder weerbaar worden. Ze
hebben toch een verankering nodig. Gods
dienst is volgens mij nooit bedoeld geweest
zoals het nu vaak wordt bedreven, als een
continubedrijf waar je altijd aanwezig moet
zijn. Op sommige momenten in het leven
hebben mensen een houvast nodig. Een ge
doceerde religie dus, daar pleit ik voor, en
niet een enorm systeem dat mensen kan
gaan bedreigen. De situatie zoals die zich nu
aan het aftekenen is, lijkt me ideaal."
KEES VAN DER LINDEN
Zie ook verder in deze bijlage
