Wraakzucht drijfveer voor
biografie over W.F. Hermans
iet Calis legt wortels bloot
an hedendaagse literatuur
'Ja, duizendwerf vervloekt zij 't voetbalspel'
Boeken
erk debuut van Erwin Mortier
5ÉRDAG 18 MAART 1999
WIM VOGEL
rier Marcel Uitgeven) Meulen-
hoff Pnjs 29,90
r als hij met zijn groot-
door haar fraaie tuin
ergert ze zich aan 'de pa
die links en rechts, en
onverwachts, opschieten
toch zo goed bewerkte
•Ge vraagt u af, vanwaar
die smeerlappen ko-
£n dan hakt ze de knol
en vertrapt ze hem onder
thoenen zonder pardoen
ies. 'Dat is er toch weer
under.' Maar opschieten
.kö i ze, ieder jaar opnieuw,
jevi^ sde herinneringen aan en
dus frontaties met het farnili-
pvarte oorlogsverleden
broers en echtgenoot
IH|zeervoor 'de Snor', voor
kozen, maar de Vlaamse
neenden te dienen. En
lertig jaren later dient dat
|n krampachtig gesloten
ren, alleen toegankelijk
jen foute intimi,
zijn familieroman Marcel
Erwin Mortier (1965)
eerste bladzijden over
iut Vlaams gezin. Dat
laus zo treffend benoem-
(sjlriet van België is ons be-
Dat Marcel ontroert en
ert bewijst de kwaliteit
auteur want als het ver-
het thema bekend zijn,
af van de motie
inde stijl en van de corn
eal [dpersoon is een sensitief
Dter jongetje van een jaar
negen dat in een para-
'nea::-.
/s R<i
Familieroman Marcelontroert en intrigeert
dijselijke, landelijke omgeving
opgroeit bij zijn grootouders,
ergens in Vlaanderen. Twee
vrouwen en één man beheer
sen zijn leventje: zijn groot
moeder, zijn schooljuffrouw en
zijn oudoom Marcel, veertig
jaar geleden vol enthousiasme
en idealisme gesneuveld aan
het Oostfront. Zijn kleine, over
zichtelijke wereld wordt lang
zaam maar zeker opengebro
ken en ingevuld met vermoe
dens, onthullingen, met beken
tenissen en met de geschiede
nissen en de portretten van de
talloze doden die de grootmoe
der als 'averechtse baker van
haar ras' koestert.
Subtiel vermengt Mortier bij
na ongemerkt de tragische le
vens van zijn kleine klootzak
ken, die meenden iets groots te
verrichten, met het nog steeds
gefnuikte bestaan van hun na
bestaanden. Heel bijzonder
vind ik daarom de grootmoeder
die als een soort Brechtiaanse
moeder Courage, vol solidari
teit en eigenzinnigheid, haar
plan trekt en wel zorgt dat ze
overleeft ondanks het verraad
en de lafheid om haar heen.
De naamloze hoofdpersoon
wordt ook op zijn manier verra
den. Zijn raadselachtige, fasci
nerende, erotiserende school
juffrouw blijkt zo haar eigen laf
fe connecties te hebben gehad
met Marcel en met de Duitsers.
En zoals de vaardige coupeuse
vingers van de grootmoeder de
schooljuffrouw aankleden, zo
onthullend zijn de inzichten
waar het jongetje allengs ach
terkomt.
Verrassend is Mortiers the
matiek natuurlijk niet. Maar
zijn filmische, sterk scenische
roman is wel heel erg goed ge
schreven en perfect opge
bouwd. Prachtig van taal, vol
buitelende metaforen en origi
nele beelden. Tegenover de
luister van het platteland, de
ontluisterende familietragedie.
Weliswaar begraaft de hoofd
persoon in de laatste zinnen de
relikwieën daarvan, maar verle
den tijd is zij daardoor nog niet.
Daarvoor rijt ook deze kleine
maar wonderschone roman
weer veel te veel wonden open.
Gedetailleerde verslaglegging van literaire ontwikkeling
NON FICTIE RECENSIE
HANS WARREN
De vrienden van weleer Schrijvers en tijdschriften tus-
en 1948 - 420 pag./gei1lustreerd/fl 49.90 - Meulen-
hoff, Amsterdam
nlang werkt Piet Calis (geb. 1936) aan een
over een weinig belichte periode van onze
iut: de jaren vóór de vijftigers doorbraken.
66 seen tijd van grote hoop en bittere teleur-
;en, van vele verwachtingsvolle debutan-
weinig auteurs die zich wisten te handha-
laar ongetwijfeld is in deze periode het
nent gelegd door de hedendaagse letter-
Schrijvers als Hermans en Reve die des-
èzeo: un loopbaan begonnen, zijn nog altijd niet
in vooraanstaande plaats verdrongen. Ca-
telt zijn verhaal aan de hand van wat er in
idom de literaire tijdschriften voorviel,
s verstandige keuze. Weliswaar waren in die
commercieel gezien de letterkundige bla-
len marginaal als nu. Maar in artistiek op-
waren ze veel belangrijker dan tegenwoor-
Tanneer een essayist, een prozaïst of een
rvandaag iets te zeggen heeft, doet hij dat
televisie of in de krant. Indertijd gebruikte
laarvoor een literair tijdschrift.
ieg onderneming van Calis zal tot vier boeken
l In 1989 verscheen Het ondergronds ver
en, over de illegale en clandestiene tijd
en die in de bezettingsjaren werden uitge-
L Zes jaar geleden kwam deel twee uit,
dn van de titaantjes, gewijd aan de gang
te6rjc. aken tussen 1945 en 1948 bij Columbus,
ogen Podium. Nu zag het licht De vrienden
eleer, over wat er in dezelfde tijd gebeurde
iWoord, Criterium en Libertinage. In 2001
ies een halve eeuw na de geruchtmakende
„l mavond waarop de Experimentelen zich
led lieerden - hoopt Calis zijn reeks af te slui-
ssJ iet een boek over onder meer Cobra, Blurb
,6'lls aak. Stellig zal ook dat weer een omvangrijk
worden. Want de auteur die vele getuige-
brieven en documenten heeft verzameld,
ontwikkelingen in deze jaren voor de gro-
traire omwenteling liefst van dag tot dag
maakt dat zijn boeken bijzonder ge-
Van Straten voert schrijver - postuum - een koekje van eigen deeg
detailleerd zijn. Hij gaat uitgebreid in op de in
houd van de bladen, licht de doopceel van alle
betrokkenen enzovoorts. Er is Calis wel eens ver
weten dat hij te volledig wil zijn. Maar wanneer
deze dingen nu niet vastgelegd worden, kan het
waarschijnlijk nooit meer.
Voor het achterhalen van sommige feiten is
het zelfs al te laat, blijkt hier en daar uit deze
boeken. Hij is, zoals hij in De vrienden van wel
eer bewijst, wel degelijk in staat hoofdzaken van
bijzaken te scheiden. Hij werkt duidelijk naar
een doel toe. Dat is zeker te zien aan zijn relaas
over Het Woord, het tijdschrift dat uitgever De
Bezige Bij onfatsoenlijk snel weer liet vallen. Ca
lis benadrukt vooral dat dit het tijdschrift was
waarin Bert Schierbeek zijn vernieuwend proza
publiceerde, waarin Jan G. Elburg en Gerrit Kou-
wenaar associatieve poëzie lieten verschijnen, en
waarin vignetten van Lucebert werden afge
drukt.
Overigens was ook vrijwel alle andere nieuwe
literaire bladen slechts een kort leven beschoren.
Slechts twee tijdschriften hielden het wat langer
vol. Podium bestond tot 1969.Libertinage -
waarvan Calis nu de eerste jaren beschrijft - red
de het tot 1953. Criterium was in 1948 in Liberti
nage opgegaan. De interessantste en spectacu
lairste hoofdstukken van De vrienden van weleer
zijn aan Criterium gewijd. Reve maakte daarin
zijn debuut, net als Jan Hanlo. Maar vooral Wil
lem Frederik Hermans was zeer nadrukkelijk
aanwezig.' Samen met onder anderen Adriaan
Morriën had hij zitting in de redactie. Die twee
waren volgens Calis 'een gouden team', maar ze
hielden een kater aan de samenwerking over.
In dit boek is de ruzie tussen Hermans en
Morriën tot op de bodem uitgezocht. De eerste
was financieel voor een belangrijk deel van het
blad afhankelijk en zette zich volledig in. Zijn
woede over de aarzelende en soms onwaarachti
ge opstelling van de ander is daarom begrijpelijk.
De vrienden van weleer werden in elk geval le
venslange vijanden. De mooie verwachtingen
vervlogen. Maar Piet Calis heeft dus nog een vro
lijke finale in petto voor zijn indrukwekkende se
rie waarin de wortels van de hedendaagse litera
tuur worden blootgelegd.
Hans van Straten heeft een
jaar of veertig lang min of
meer vriendschappelijke
relaties onderhouden met
Willem Frederik Hermans.
Op basis van zijn herinne
ringen, enkele interviews
die hij met Hermans
maakte en een dikke knip
selmap heeft hij nu een lij
vige biografie geschreven,
met de bitse titel 'Her
mans' en de al te pretenti
euze ondertitel 'Zijn tijd,
zijn werk, zijn leven'.
BIOGRAFIE RECENSIE
NOP MAAS
Hans van Straten, Hermans. Zijn tijd, zijn
werk, zijn leven Uitgeverij Aspekt Prijs
79,90
Meestal worden biografieën ge
schreven door bewonderaars;
soms verkeert tijdens het
schrijfproces die bewondering
in afkeer. Van Straten laat zich
in zijn boek niet uit over de mo
tieven waarmee hij aan het
werk is gegaan. Maar bewonde
ring is zijn drijfveer zeker niet
geweest. In de slotbladzijden
geeft hij de lezer te verstaan dat
Hermans bepaald niet de be
langrijkste schrijver van zijn tijd
was. omdat... hij nooit enig suc
ces gehad heeft in het buiten
land (België en Zuid-Afrika
kennelijk niet meegerekend).
En in de 562 voorafgaande
bladzijden laat hij geen gele
genheid voorbijgaan om Her
mans vliegen af te vangen.
Hij schetst Hermans als een
soort literaire terrorist met pa
ranoïde trekken, als een patho
logische gelijkhebber, die met
feiten manipuleerde zoals het
hem uitkwam. Volgens Van
Straten werd Hermans agressie
ve optreden tegen collega-au
teurs geïnspireerd door afgunst.
Een veelgebruikte truc van Her
mans was volgens hem om ie
dere vergissing of 'miskleun-te-
-goeder-trouw' van zijn tegen
standers onmiddellijk als 'leu
gen' of 'laster' te brandmerken.
Het heeft er alle schijn van dat
wat dit aangaat Van Straten met
zijn boek Hermans een koekje
van eigen deeg heeft willen pre
senteren. Dat is om diverse re
denen een bedenkelijke affaire.
Want in de eerste plaats mist
Van Straten het talent waarmee
Hermans zijn geschriften aan
trekkelijk en verteerbaar maak
te. Compositorisch rammelt het
boek, stilistisch verheft het zich
niet boven redelijke journalis
tiek. De toon die de auteur zich
aanmeet is die van een oude.
brommerige kruidenier. Beden
kelijk is ook dat Van Stratens
postume polemiek de indruk
van lafheid wekt. Waarom zo
lang gewacht met het aan de
W.F. Hermans
grote klok hangen van die klei
nere en grotere leugens? Maar
het meest bedenkelijk is na
tuurlijk dat Van Straten het zo
druk heeft met zijn persoonlijke Toegegeven: Van Straten had
afrekening dat hij verzuimt de te mc&en met belangrijke be
lezer een volwaardige biografie perkingen. De erven Hermans
te bieden. werkten niet mee. Wat de mo
tieven daarvoor waren, is on
duidelijk, maar als je ziet hoe
Van Straten te werk gaat. kun je
de familie achteraf geen onge
lijk geven dat ze niet met hem
in zee is gegaan. Omdat hij de
nagelaten papieren van Her
mans niet kon - en ook niet wil
de - gebruiken, blijft Van Stra
ten voortdurend aan de buiten
kant van de beschreven gebeur
tenissen. Eigenlijk komt de
mens achter de schrijver en
openbare persoonlijkheid nau
welijks aan de orde. Behalve de
bekende affaire over zijn ver
meende plichtverzaking krijgt
zijn wetenschappelijke loop
baan nauwelijks aandacht. De
vriend- en vijandschappen krij
gen evenmin reliëf als het ge
zinsleven van Hermans. Ja, wel
insinueert Van Straten enkele
keren dat Hermans uitsluitend
om het geld getrouwd is. Op
zijn Van Stratens: het funda
ment van deze insinuatie lijkt
niet zozeer in de feiten gezocht
te moeten worden als wel in
Van Stratens wraakzucht ten
opzichte van de weigerachtige
weduwe.
Valt er dan niets positiefs
over het boek te zeggen? Voor
uit dan: Van Straten geeft op
zijn manier een overzicht van
de talrijke affaires die in Her
mans' schrijversloopbaan aan
de orde waren. Hij geeft samen
vattingen van de verhalen en
romans - gelardeerd met te
rechtwijzingen aan de schrijver.
Die beschouwingen over het
werk van Hermans worden ove
rigens niet geïntegereerd in het
levensverhaal. Vaak verworden
de schrifturen van Hermans
hier tot onleesbare operalibret-
ti. Ook geeft Van Straten wel in
lichtingen - zij het incompleet
en willekeurig - over de recep
tie van Hermans' werk. Het
boek zou dus dienst kunnen
doen als een soort naslagwerk
voor mensen die over bepaalde
gebeurtenissen ingelicht willen
worden. Een probleem daarbij
is wel, dat het boek alleen een
personenregister bevat. Er is
geen register van titels van tijd
schriften en werken, zoals trou
wens ook een bibliografie van
en over Hermans ontbreekt. Op
een aantal plaatsen sporen de
nootcijfers in de tekst niet met
de noten zoals die achterin zijn
afgedrukt.
Volgens Van Straten heeft
Hermans tegen hem gezegd dat
hij testamentair had vastgelegd
dat zijn correspondentie tot
vijftig jaar na zijn dood ontoe
gankelijk zou blijven. In Piet
Calis' recente studie De vrien
den van weleer is echter wèl van
brieven van Hermans gebruik
gemaakt. Dat embargo bestaat
kennelijk niet. Dat geeft uitzicht
op een volwaardige biografie in
de toekomst.
Anna Enquist en Ronald Giphart verdiepen zich in voetbalspon
LITERATUUR RECENSIE
HANS WARREN
1) Anna Enquist De kwetsuur. Tien ver
halen - 232 pag /f34,90/gebonden f45 -
De Arbeiderspers. Amsterdam-Antwer-
pen 2) Ronald Giphart De Voorzitter
Episodische novelle - 160 pag /f 27,50 -
Podium, Amsterdam
Anna Enquist (1945) en Ronald
Giphart (1965) horen tot de
meest gelezen Nederlandse
schrijvers van dit moment. Ze
hebben allebei belangstelling
voor voetbal. Anna Enquist ge
tuigt daarvan in vijf verhalen
uit haar pas verschenen bun
del De kwetsuur, Ronald
Giphart in zijn nieuwe novelle
De Voorzitter. Haalt voetbal het
slechtste in de mens naar bo
ven?
Al heel lang geleden schreef
de Nederlandse dichter Chari-
varius (1870-1946) een 'Voet-
bal-hymne' die zich bijna laat
lezen als een toekomstvoor
spelling. 'O Spel, dat hoofd en
hart der knapen vult,/Die da
gelijks 't gedaas der krant ver
slinden./In hartstocht, die
geen smaak voor 't hoog're
duldt,/Dat mensen beesten
maakt, en zienden blinden -II
Hoort, hoe het plebs uit rauwe
kelen brult,/Terwijl het aan 't
afzichtlijk schouwspel smul-
t,/Als daar een horde woe-
staards en ontzinden/In 't
schunnig schop-werk vuile
vreugde vinden...', begon Cha-
rivarius zijn sonnet.
Jammer genoeg heeft die
dichterlijke vermaning niet ge
holpen. Integendeel, voetbal
vult de hoofden en harten van
meer mensen dan ooit. En de
bedenkelijke kanten van het
voetbal zijn in de tijd van het
grote geld en het supportersge-
weld, de televisie en de spon
sors alleen maar toegenomen.
Desondanks is voetbal langza
merhand een onderwerp ge
worden dat ook door sommige
schrijvers serieus wordt geno
men.
We kennen tegenwoordig
zelfs een literair voetbaltijd
schrift 'Hard Gras'. Anna En
quist heeft daarin enkele ver
halen gepubliceerd die nu te
rug te vinden zijn in haar bun
del De kwetsuur. Ook Ronald
Giphart behoort tot de mede
werkers. Eerdere versies van
zijn hilarische novelle De Voor
zitter werden in het blad opge
nomen. Ondanks hun interesse
denk ik dat beide schrijvers het
op zekere hoogte eens zullen
zijn met de bezwaren van Cha-
rivarius. Gipharts novelle is een
bijtende satire over wat er in de
profvoetballerij gaande is. En
Het kwartje zonder
Piek- en Daltarief.
f 0,21 per minuut ex. BTW
al spelen Enquists verhalen
zich af in een betrekkelijk on
schuldige wereld, ook bij haar
ontaardt voetbal vaak in een
afzichtelijk schouwspel.
Op de rand
Het wordt nog altijd een beetje
raar gevonden: letterkundigen
die zich in voetbal verdiepen.
Maar deze twee auteurs hou
den zich, volgens menigeen,
dan ook op aan de rand van de
literatuur. Bij Ronald Giphart is
dat ongetwijfeld een kwestie
van berekening: hij houdt er
van te provoceren, óver de
grens te gaan van wat betame
lijk wordt geacht. Maar hij weet
wat hij doet. met vrolijke knip
ogen bewijst hij steeds weer de
regels van het literaire spel pre
cies te kennen om ze vervol
gens toch te overtreden. In het
geval van Anna Enquist krijg je
de indruk dat zulke overtredin
gen aan onhandigheid te wij
ten zijn. Ze blijft, ondanks haar
succes, in haar proza en poëzie
overkomen als een zondags
schrijver.
Het schrijven gaat Giphart
gemakkelijk af: hij jongleert vir
tuoos met de taal en spot dat
het een lust is. Enquist heeft er
duidelijk moeite mee: een
ladhje kan er nooit af en ze
probeert het in de verhalen uit
De kwetsuur allemaal zo sim
pel mogelijk te houden Waagt
zij zich toch aan beeldspraak,
dan loopt het vaak verkeerd af.
Zo is er sprake van voetballers
die 'zich als dolle hommels in
de vermeende loop van de bal'
storten. En ze schrijft dit soort
onbegrijpelijke dingen: 'Als een
bloem in een vijver is het ei
land naar de waterspiegel ge
groeid.' Vijf van de tien verha
len uit haar boek zijn voetbal
verhalen. Drie daarvan zijn het
lezen waard. Het beste verhaal
uit het boek is Grieks voetbal,
dat speelt in de tijd dat de Fle-
vo-polders werden droogge
legd. De kinderen op het werk-
eiland voetballen graag en ze
verheugen zich op een wed
strijd tegen een team van het
vasteland. Hun onderwijzer vat
het zeer ernstig op. Hij wordt
steeds fanatieker. 'Roei ze uit!
Vaag ze weg tot elke prijs. Lie
ver de dood dan de nederlaag',
moedigt hij de kinderen aan.
Dat loopt uiteraard niet goed
af.
In De Voorzitter van Giphart
gaat het niet over verdwaasde
amateurs, maar over cynische
profs. Gevoetbald wordt er ei
genlijk nauwelijks, des te meer
praat men over zaken en zaak
jes. De realiteit wordt door de
schrijver uitvergroot, er gaat
geen bladzijde voorbij of je
moet om deze grimmige ko
medie lachen. De hoofdper
soon van het verhaal is Epi
Brons, iemand die zich in het
leven redt met fraude, chanta
ge en intimidatie.
Hij is een liefhebber van
macht en van vrouwen ('God
verdomme, zoals ik hou van
kutten'). Hij verdient veel geld
met zijn bedrijf 'Intertegel' en
hij is de baas van de voetbal
club Bandstad '83, die het niet
al te best doet in wat hij de 'PT-
Teletubbiecompetitie' noemt.
Bons meent een meesterzet
te doen wanneer hij Johan
Cruijff als trainer aantrekt.
Maar de resultaten blijven po
ver, en donkere wolken begin
nen zich boven de voorzitter
samen te pakken. Z'n tegen
standers slaan terug. Zijn
vrouw verlaat hem. Van zijn
kinderen komt niets terecht:
een dochter wordt gek, een
zoon mislukt als voetballer, en
het ergste is dat een andere
zoon besluit zijn leven aan de
literatuur te wijden. De fiscale
recherche verschijnt op het to
neel. 'Intertegel' gaat failliet.
Ook wordt hij afgezet bij Band
stad '83.
Ronald Giphart geniet duide
lijk van zijn lekker gekke ver
haal, van zijn verrukkelijk
slechte hoofdpersoon en van
de ontluistering van de edele
sport. Maar na al deze boeken
wordt de neiging om de on
dubbelzinnige conclusie van
Charivarius te onderschrijven
alleen maar groter: 'Ja, dui
zendwerf vervloekt zij 't voet
balspel,/waarbij Bedrogen
wordt, gewed, gekonkeld-
/Voort! vuige voetbalbende -
vaar ter hel!'
Het kwartje dat in
heel Nederland
zakendoet.
f 0,21 per minuut ex. BTW
