'Ik speel geen spelletjes'
I
Politiek is niet uit op een kabinet zonder D66
Correctief
referendum
ZATERDAG 13 MAART 1999
Senator Henk Heijne Makkreel (WD) worstelt met referendum D66
Aan het einde van een bijna
geruisloze politieke loopbaan
zijn opeens alle schijnwerpers
gericht op mr. ir. Henk Heijne
Makkreel. De WD-senator uit
Aerdenhout staat symbool voor
het verzet van zijn partij tegen
de invoering van het correctief
referendum, sinds jaar en dag
troetelkind van D66. Zonder
steun van de liberale f actie
komt de noodzakelijke
wijziging van de grondwet
zeker niet door de Eerste
Kamer. En dan valt het
kabinet. Voor Henk Heijne
Makkreel zijn het spannende
weken.
et wordt een ongemakkelijk
gesprek met Henk Heijne
Makkreel, rechter-plaatsver-
iger van de Haarlemse rechtbank. De
/D-senatoren hebben zichzelf net een
ireekverbod opgelegd. De afspraak voor het
iggesprek is enkele uren daarvoor ge-
";t. Een televisie-optreden van Heijne
iakkreel wordt afgezegd, maar de krant is
ïlkom, zolang het referendum niet ter
|rake komt. „We hebben afgesproken dat
onze mond zullen houden. Er is rust in
tent nodig." In de voorafgaande dagen is
echter duidelijk genoeg geweest. Heijne
akkreel is tégen.
„Het referendum is in strijd met het wezen
ertegenwoordigende democratie",
ndt de WD'er. Een volksvertegen woordi-
dB; irmoet aan het eind van zijn zittingsperio-
verantwoording afleggen voor het gevoer-
beleid. „Als je uit dat beleid essentiële
ingen gaat wegstrepen, waartoe het refe-
indum de mogelijkheid biedt, mag je die
erantwoording niet meer vragen", zegt
leijne Makkreel. Hij staat met zijn funda-
lentele kritiek niet alleen. Bij de eerste be-
andeling van het wetsvoorstel in de Eerste
amer stemden vijf liberalen tegen, onder
id? ie ook Hans Wiegel.
Het liberale stemgedrag bleef vorig jaar
under gevolgen. Wanneer de 'bende van
jf niet van mening verandert, ligt het een
ilgende keer anders, omdat voor aanne-
ling van een voorstel een tweederde meer-
erheid nodig is. Zonder steun van de voltal-
WD-fractie komt die er zeker niet. En
zet de paarse coalitie op scherp. „Ik kan
niet voorstellen dat D66 dan in de rege-
ig blijftaldus D66-senator Eddy Schuyer.
n Democraten hebben het referendum
nog in het regeerakkoord laten opne-
om zich te verzekeren van de steun van
WD. „Mijn partij is gaan glijden", consta
nt Heijne Makkreel teleurgesteld.
'Het regeerakkoord geldt alleen voor de le-
n van de Tweede Kamer. „De Eerste Ka
lleden worden er niet over geraadpleegd
hebben geen formele binding ermee.
iar het is natuurlijk wel een feitelijk gege-
1 Het is geen cfüantité négliable. Dus zul-
we rekening ermee houden. Er is een ze-
loyaliteit". zegt Heijne Makkreel. De af
ingen die de senatoren maken zijn ech-
Henk Heijne Makkreel: „Als ik tegenstem doe ik dat, omdat ik het referendum een slechte zaak vind, niet om iemand dwars te zitten."
ter andere, dan die van hun collega's aan de
overzijde van het Binnenhof. „De Tweede
Kamer beslist vaak op politieke gronden. Wij
bekijken wetgeving vanuit een andere basis
en achtergrond. Als we dat niet meer mogen
kun je de Eerste Kamer beter afschaffen."
De liberalen hebben de volksraadpleging,
waarvoor D66 al dertig jaar strijdt, nooit zien
zitten. „In ons laatste partijprogramma is na
lange discussie toch de mogelijkheid open
gelaten. Het is er bij amendement ingeko
men, maar met een hele kleine meerder
heid", legt de senator uit. WD'er Hans Wie
gel gaf vorig jaar in de senaat aan, waarom
zijn partij water bij de wijn kon doen. De
drempel voor het houden van een referen
dum ligt zo hoog, dat het er in praktijk nau
welijks van zal komen.
Een lege huls dus, dat referendum. Paul
Rosenmöller vraagt zich dan ook af waarover
de vijf WD'ers zich zo druk maken. „Iets is
voor ons beter dan niets, maar je kunt nau
welijks nog van een krachtig voorstel spre
ken", aldus de fractievoorzitter van Groen
Links deze week in de Tweede Kamer. Heijne
Makkreel ziet dat anders. „Je kunt met het
zelfde recht zeggen, waarom je nog hieraan
moet hechten, als het zo is uitgekleed. En als
D66 zegt dat het voor hen zo belangrijk is,
kan ik daar tegenover stellen dat wij het ui
terst verwerpelijk vinden. Maar nu praat ik
toch over het referendum en dat zou ik niet
doen."
Heijne Makkreel (67) probeert zich man
haftig te houden aan de afspraak met zijn
fractie. „De commotie van de afgelopen da
gen is misschien wel een storm in een glas
water. Ik moet nog zien dat de regering tijdig
met haar antwoorden komt. Als dat niet ge
beurt, heb ik over de grondwetsherziening
niks te zeggen en komt het in de nieuwe Eer
ste Kamer." Hans Wiegel meent dat het ook
zo zou moeten, en Heijne Makkreel zegt het
wel zo 'fraai' te vinden, al hoeft het tegen
woordig wettelijk niet meer.
Het kabinet was eerst ook van plan te
wachten tot het aantreden van de nieuwe se
naat. De provinciale statenverkiezingen zou
den een ruimere meerderheid opleveren, zo
werd in Den Haag op grond van de progno
ses verwacht. De dissidente senatoren kwa
men dan buiten spel te staan, al was het al
leen al omdat bijvoorbeeld Heijne Makkreel
niet terugkeert. Wim Kok kan echter ook re
kenen. De premier weet dat het na 1 juni
door de teleurstellende verkiezingsuitslag
voor Paars nog moeilijker wordt een meer
derheid in de Eerste Kamer te halen. Hij
maande minister Peper van binnenlandse
zaken dus tot spoed. Kok wil zijn van alle
kanten bedieigde kabinet redden.
Wat gaat Henk Heijne Makkreel doen?
Buigt de voormalige ondervoorzitter van de
Eerste Kamer voor de druk van partij en ka
binet? Wordt hij opnieuw in het holst van de
nacht door zijn fractievoorzitter in het
zweetkamertje geroepen? Wordt hij platge
walst? Niemand die het durft te zeggen. Heij
ne Makkreel zelf nog het minst. Hij heeft nog
steeds een bittere smaak in de mond van de
gang van zaken rond de in zijn ogen foute
Harmonisatiewet, enkele jaren geleden. Het
spijt de rechter dat hij zwichtte onder drei
ging van een kabinetscrisis.
Maar nu ligt het anders. Bij vorige gelegen
heden, zoals bij de Harmonisatiewet, ging
het steeds om wetgeving, die later nog kon
worden gecorrigeerd. Deze wijziging van de
grondwet is echter onherroepelijk, zoals hij
eerder deze week aangaf. Is het referendum
er eenmaal, dan helpt geen enkel reparatie
wetje meer. Alleen met een referendum zou
de wijziging weer ongedaan kunnen worden
gemaakt. En dat gebeurt nooit, weet ook
Heijne Makkreel. „Wetten worden niet vaak
afgestemd. Ik schat dat slechts één op de
honderd wordt verworpen. Ik stel me zelf
ook steeds de vraag of ik het kan maken om
tegen te stemmen."
De senator, die eind deze maand 22 jaar in
de Eerste Kamer zit, laat niet in zijn kaarten
kijken. Hij houdt niet van politieke spelletjes.
„Als ik tegenstem doe ik dat, omdat ik het re
ferendum een slechte zaak vind, niet om ie
mand dwars te zitten." De suggestie van een
landelijk ochtendblad dat hij tegenstemt uit
rancune over het mislopen van het voorzit
terschap van de Eerste Kamer noemt hij 'in
faam'. „Ik vind dit een zeer kwalijke beschul
diging. Ik kan natuurlijk nooit bewijzen dat
het niet zo is, maar ik heb over mijn partij
niets te mopperen. Natuurlijk was ik graag
voorzitter geworden. Dat is bekend, maar ik
heb geen enkele rancune tegenover de WD
als zodanig."
Hij reageert verontwaardigd op de hou
ding van Paul Rosenmöller en de onafhanke
lijke senator Bierman. Beiden zijn weliswaar
vóór het referendum, maar willen ook Paars
graag weghebben. Tegenstemmen kan dat
bewerkstelligen. „De Eerste Kamer hoort zo
niet te werken", zegt Heijne Makkreel fel.
.Als we dezelfde afwegingen gaan maken als
de Tweede Kamer, zijn we overbodig. Wij
FOTO GPD ROB KEERIS
moeten een voorstel nog eens tegen het licht
houden en kijken of het wel deugt. Het opzij
zetten van de politieke afweging van de
Tweede Kamer is onvermijdelijk ook weer
een politieke afweging, maar die komt op
grond van andere overwegingen tot stand.
Wanneer de regering die afweging zou frus
treren door ons voor het blok te zetten,
wordt daarmee onze wijze van werken uitge
schakeld."
Volgens Heijne Makkreel kan dat niet. De
regering mag in de Eerste Kamer de kabi
netskwestie niet stellen. „En die stelling ver
zin ik hier nu echt niet ter plekke." Heijne
Makkreel bestrijdt ook de stelling dat de se
naat het primaat van de Tweede Kamer zou
aantasten door tegen het wetsvoorstel te
stemmen. De Tweede Kamer heeft immers
het voorstel al tweemaal aanvaard. „Onzin.
We hebben onze eigen toetsing."
Dat maakt nieuwsgierig naar zijn uiteinde
lijke stellingname. Kok weigert te zeggen of
het hoge woord ook zal volgen. De senatoren
houden hun mond. Heijne Makkreel weet bij
zijn mogelijk laatste optreden in de Kamer
alle ogen op zich gericht. Een eventuele val
van het kabinet zal hij zéker niet te boek stel
len als 'hoogtepunt' van zijn lange loopbaan.
Natuurlijk, de opwinding zorgt ervoor dat
zo'n avond iedereen nog lang heugt, maar
daar gaat het niet om. Hij haalt meer voldoe
ning uit zijn jarenlange monnikenwerk voor
de herziening van het Burgerlijk Wetboek.
„Dat ik daar invloed op heb gehad en dat het
nieuwe BW er is gekomen, dat is eerder een
hoogtepunt."
HANS JACOBS
Grote kluiten modder vlogen voor de Statenverkiezingen door de paarse coalitie. Paars is niet langer de vriendenclub die
het eens was. De inkt van het regeerakkoord was nog niet droog, of de ondertekenaars begonnen zich eraan te onttrekken.
Zeven maanden nu is het kabinet aan de gang en de nostalgie naar Paars-1 overheerst. Een evaluatie.
De invoering van een zoge
heten correctief referendum
(volksraadpleging die het te
rugdraaien van wetten mo
gelijk maakt) staat al sinds
1903 op de politieke agenda.
D66 heeft het kort na haar
oprichting hoog op het ver
langlijstje geplaatst. In 1994
kreeg het een plek in het re
geerakkoord. Om zo'n refe
rendum mogelijk te maken
moet de Grondwet worden
gewijzigd.
In 1997 heeft de Tweede Ka
mer, en in 1998 de Eerste
Kamer, de benodigde wijzi
ging van de grondwet in eer
ste lezing goedgekeurd. In
de Senaat stemden 40 leden
vóór en 27 tegen, onder wie
5 van de 23 WD'ers: Van Ee-
kelen, Van Graafeiland,
Heijne Makkreel, Verbeek
en Wiegel.
Vorige maand heeft de
(nieuwe) Tweede Kamer de
wijziging ook voor de twee
de keer goedgekeurd, met
de vereiste tweederde meer
derheid (PvdA, WD, D66,
Groen Links en SP). De Eer
ste Kamer moet er nog over
stemmen. Als iedereen aan
wezig is zijn er 50 voorstem
mers nodig. Op 23 maart
komt het voor het eerst aan
de orde in de Eerste Kamer
commissie voor binnen
landse zaken.
Een referendum kan worden
aangevraagd binnen drie
weken nadat een door het
parlement aangenomen wet
is gepubliceerd. In eerste in
stantie moeten 40.000 kies
gerechtigden een verzoek
daartoe ondertekenen. Lukt
dit, dan moeten binnen zes
weken 600.000 kiesgerech
tigden de aanvraag onder
steunen.
Een wetsvoorstel kan wor
den weggestemd door een
meerderheid van de kiezers,
mits die meerderheid min
stens dertig procent van de
kiesgerechtigden omvat Dat
zou in de praktijk betekenen
dat zo'n 3,5 miljoen mensen
tegen moeten stemmen.
Niet alle wetten kunnen aan
een referendum worden on
derworpen. Het koning
schap, het Koninklijk Huis,
en de begroting vallen er bij
voorbeeld buiten.
Ook over besluiten van pro
vinciale staten en gemeente
raden kan een referendum
worden gehouden. Over het
aantal kiesgerechtigden
moet nog een besluit wor
den genomen. Provincie en
gemeente kunnen niet zelf
beslissen of er een referen
dum wordt gehouden.
A aars-1 was een geuzenploeg,
zeggen parlementariërs die het
kunnen weten. Het team straalde
iets uit van 'zie je wel dat we het
ook zonder het CDA kunnen?' -
Maar Paars-2? De incidenten vol
gen elkaar op. fractieleiders be
schuldigen elkaar over en weer en
het regeerakkoord vertoont
scheuren en doorhalingen. Paars-
2 is een vechtkabinet.
De jongste gebeurtenissen zijn il
lustratief voor de situatie waarin
de regeringscoalitie zich bevindt.
Eerst de aanvaring tussen PvdA en
WD over het 'op transport zetten'
van vluchtelingen, waardoor de li
beralen ziclizelf over één kam ge
schoren voelden met nazi's. Ver
volgens de dreiging van een aantal
WD-senatoren om tegen het cor
rectief referendum te stemmen.
Invoering van dat referendum was
één van de voorwaarden, waaron
der D66 in dit kabinet stapte. En
dein is er het gekrakeel over de
WAO-uitkeringen, waarvoor PvdA
en WD totaal uiteenlopende op
lossingen hebben bedacht. En ook
de afgesproken invoering van re
keningrijden zorgt nog steeds voor
verdeeldheid. Paars schudt op zijn
grondvesten. Hoe kan het dat het
zo succesvolle eerste kabinet van
Wim Kok zo'n armzalig vervolg
krijgt? Gerrit Ybema, namens D66
staatssecretaris van economische
zaken, heeft wel een verklaring.
„De WD liet met Bolkestein in de
vorige periode zien dat dualisme
lonen kon", zegt Ybema. „De
PvdA wil nu laten zien dat ze dat
spelletje ook kan spelen. Allemaal
prima, maar de maatvoering is
zoek. Het lijkt soms of het kabinet
met vijf oppositiepartijen te ma
ken heeft in plaats van twee."
Een belangrijke rol in de huidige
onrust is weggelegd voor PvdA-
fractieleider Ad Melkert, meent
Ybema. „De grootste regerings
fractie heeft de verantwoordelijk
heid iets meer te investeren in de
totale ploeg. Wallage, Melkerts
voorganger, besefte dat. Melkert
doet dat minder. Als je ziet hoe
PvdA en WD nu met elkaar om
gaan: dat is niet fraai. Het is ook
niet geloofwaardig, als je acht
maanden geleden een regeerak
koord sluit en nu al zo tegenover
elkaar staat."
Clemens Comielje, de tweede
man van de WD-fractie in de
Tweede Kamer, schetst een soort
gelijk beeld. Er wordt te weinig ge
ïnvesteerd in samenwerking, in
'onze' regeringsploeg. Comielje
verwijt zijn collega's van de PvdA
te vaak de samenwerking met de
oppositiepartijen CDA en Groen-
Links te zoeken. Maar liij erkent
ook dat in de Eerste Kamer zijn
partijgenoten even vaak aan
schurken tegen het CDA. „Ik steek
ook de hand in eigen boezem als
ik zeg, dat we eerst samenwerking
met de coalitiepartners moeten
zoeken, en pas daarna met ande
ren. Misschien moet ik daarover
eens met mijn collega-vice-voor-
zitters praten. Want al zijn we drie
verschillende partijen, we moeten
elkaar niet steeds kunstjes flik
ken." Paars 1 en 2 verschillen he
melsbreed van elkaar, zo bena
drukken de gesprekspartners. Aan
het kabinet zelf ligt het niet. De
teamgeest is door geen crisis te
vernielen, zegt Ybema. „Het klinkt
obligaat, maar de sfeer is uitste
kend. Er wordt veel gelachen en
alle bewindslieden zien uit naar
de vrijdagse ministerraad. Men is
in staat de partijlijnen los te la
ten."
Maar waar zit het verschil dan
wel? Jan van Zijl, vice-fractievoor-
zitter van de PvdA, zoekt het in de
ontstaansgeschiedenis. „Paars 1
werd veroordeeld tot elkaar door
de vasthoudendheid van D66.
Daarnaast was er de gedeelde
wens eens niet afhankelijk te zijn
van het CDA. Het kabinet was
daarmee nieuw, fris, anders. En
het had de wind mee. Het eerste
regeerakkoord was heel sober,
maar oogstte door de economi
sche meewind veel succes. Paars 2
heeft vanaf de eerste dag te kam
pen gehad met tegenvallers. En
dan stelt elke partij zijn prioritei
ten, waardoor spanningen ont
staan."
Belangrijkste oorzaak voor de vaak
optredende frictie binnen Paars is
de uitslag van de kamerverkiezin
gen vorig jaar. PvdA. \AT) en CDA
stonden in 1994 nog dicht bij el
kaar, met elk meer dan dertig ze
tels. Comielje: „De PvdA verloor
toen 12 zetels en mocht deson
danks de premier leveren. Er was
het besef dat het CDA geen alter
natief was. Bij de laatste verkiezin
gen hebben zowel PvdA als WD
gewonnen en werd D66 kleiner.
Dat maakte het lastiger".
Die visie wordt gedeeld door Bert
Middel, lid van het fractiebestuur
van de PvdA. „Er bleek vorig jaar
opeens een meerderheid moge
lijk, waarbij de PvdA samen met
het CDA en Groenlinks onder
werpen kon binnenhalen. Dat be-
invloedde de onderhandelingen.
In de Tweede Kamer kwam de
WD soms in een geïsoleerde po
sitie terecht."
Waar het volgens Ybema aan ont
breekt is het besef dat dit kabinet,
meer dan het vorige, 'onderhou
den' moet worden. De vanzelf
sprekendheid waarmee de drie
fracties elkaar in het eerste kabi
net vonden, is er niet meer. „Als
dit kabinet het niet haalt, dan ligt
dat aan de fracties die dit kabinet
hadden moeten ondersteunen",
stelt hij. „Ik hoop dat de drie coa
litiepartijen eens goed met elkaar
gaan praten. Wat willen we? Het
succes van Paars-1 voortzetten of
niet? Ik zeg niet dat ze allemaal
braaf 'ja en amen' moeten knik
ken. Er blijft ruimte voor dualis
me, maar wel binnen bepaalde
grenzen. We moeten de rijen slui
ten, voordat er over de naderende
bezuinigingen wordt gesproken.
Alleen als de wil er is, los je pro
blemen op."
Hoe hoog de irritaties soms ook
oplopen, hoe moeizaam de partij
en ook met elkaar omgaan, een
voortijdig einde van deze coalitie
wordt niet voorzien. Ondanks de
hoge overbodigheidsfactor van
D66, dat steeds minder bestaans
recht aan deze coalitie kan ontle
nen. „We wilden ze er graag bij
hebben en hebben daar ook con
cessies voor gedaan, zoals het re
ferendum". aldus Comielje. „Dat
hebben we niet voor niets gedaan.
Een driepoot geeft een steviger
basis dan een tweepoot."
D66 blijft nodig voor Paars, be
aamt ook Jan van Zijl.Als D66
wegvalt is Paars mislukt, lijkt me.
Einde paarse experiment, einde
kabinet." Gerrit Ybema houdt
hoop.Als we in hoog tempo het
regeerakkoord blijven uitvoeren,
inclusief het referendum, geven
we de fracties weinig aanleiding
tot bezwaren. Mensen oordelen
nu te snel over dit kabinet. Geef
het een faire kans. Het zit er net
zeven maanden."
