Weimar en de
schaduw van
Buchenwald
jy
Afstemmen
136
ZATERDAG 6 FEBRUARI 1999
19 februari is het zover. Dan roept president
Herzog Weimar officieel uit tot de 'Europese
turele hoofdstad' van 1999. Weimar, ooit hét
mtrum van de klassieke Duitse cultuur, is de
ste stad uit het voormalige Oostblok die deze
eer te beurt valt. Erg vereerd was men
mvankelijk niet. Want sinds de nazi-tijd ligt
Weimar in de schaduw van het
centratiekamp Buchenwald. En hoe kunnen
tivee onverzoenlijke tegenstellingen in een
cultureel programma verzoend worden?
Het probleem ligt ongeveer vijf
tien kilometer buiten de stad.
Het bestaat uit een door bos
omsingelde kaalslag en een paar barakachti
ge gebouwen. Zelfs of misschien wel juist op
deze stralende winterdag bekruipt de bezoe
ker een rillerig onbehagen. In de stad was
het windstil geweest, maar hier heeft een kil
le noordoosten wind vrij spel. Op weg naar
het hoofdgebouw, dat nu als museum is in
gericht, stuit hij op een verweerde boom
stronk. Dat was tot het voorlaatste oorlogs
jaar een eeuwenoude eik, in welks schaduw
de dichtervorst Johann Wolfgang Goethe
(1749-1832) zijn geliefde Charlotte von Stein
zou hebben voorgelezen uit eigen werk en
haar daarna met andere, minder bevlogen
activiteiten hebben proberen te verleiden.
De eik is in 1944 bij een bombardement ge
sneuveld en door de toenmalige bewoners
van de barakken omgehakt. Die bewoners
hebben nooit in de schaduw van de eik kun
nen uitrusten, want de boom stond in het
concentratiekamp Buchenwald.
Buchenwald is de schaduw van Weimar.
De kleine stad in Thüringen was tot 1933 de
trots van Duitsland, bakermat van het Duitse
classicisme, woonplaats van Goethe en
Schiller, sterfplaats van de fiTósoof Nietzsche,
naamgever van het eerste mislukte experi
ment met de democratie in Duitsland, de
Republiek van Weimar, en bedevaartsoord
voor iedereen die in de Duitse Kultur geloof
de. Hier stond ook het 'Bauhaus' in de stei
gers, de verzameling kunstenaars die archi
tectuur, kunst en vormgeving in een 'demo
cratische beweging' wüden verenigen. Op
het Bauhaus waren de burgerlijke Kultur-
aanbidders overigens minder trots en toen
de beweging door de nazi's als 'ontaard' in
de bruine ban werd gedaan, klonken er nau
welijks protesten.
In Weimar/Buchenwald zou ook de we
reldpremière hebben plaatsgevonden van
een zin, die de Duitsers tot op heden achter
volgt. In april 1945 werd Buchenwald door
de Amerikanen bevrijd. Een paar dagen later
werden inwoners van Weimar naar Buchen
wald gebracht om met eigen ogen te aan
schouwen van wat 'in hun naam' was aange
richt. De meesten konden daarna niet veel
meer uitbrengen dan de gestamelde bezwe
ring: 'Wir haben es nicht gewusst'. Dat kon
ook toen al niet geloofd worden. 'Leugens',
riepen de ex-gevangenen die de stoet voorbij
zagen trekken. 'We hebben samen in dezelf
de fabrieken gewerkt. We hebben het jullie
verteld en daardoor onze levens geriskeerd.
Maar jullie hebben niets gedaan'.
Toen Weimar in 1993 werd uitverkoren
om dit jaar als eerste stad uit het voormalige
Oostblok 'Culturele hoofdstad van Europa'
te worden hebben burgemeester en wethou
ders overwogen om voor de eer te bedanken.
Het belangrijkste motief schijnt de vrees te
zijn geweest, dat de stad de organisatie van
zoveel festiviteiten niet aankon. Weimar zou
met zijn 62.000 inwoners te klein zijn, te wei
nig ruimte hebben voor de eruptie van to
neel, muziek en dans die bijna een jaar lang
duurt en over te weinig accommodatie be
schikken voor de deelnemers en bezoekers.
Dat waren praktische bezwaren die zoals la
ter bleek, te overwinnen waren, hoeveel
moeite het ook heeft gekost. Maar wat doe je
met Buchenwald, die eeuwige schandvlek
waarvan iedereen in Weimar weet dat de
stad er nooit meer vanaf komt? Gewoon
feestvieren en het verleden negeren? Dat was
Eerste 'Europese culturele
hoofdstad' van voormalig
Oostblok kampt met de
erfenis van het verleden
onmogelijk. Bij het programma betrekken?
Makkelijker gezegd dan gedaan. Want hoe
kan je de verschrikkingen van de nazi-tijd
combineren met de rap-uitvoering van een
gedicht van Goethe? En dan was er, nooit te
onderschatten, de vraag 'wie zal dat betalen'.
De sponsors zouden vermoedelijk niet in de
rij staan om met 'Buchenwald' goede sier te
maken voor hun producten.
Fractie
Het dilemma werd, met vrijwel alle andere
problemen, gedeponeerd bij Bemd Kauff-
mann (54). Kauffmann heeft de leiding van
het project-'Culturele hoofdstad'. Hij staat
aan het hoofd van een team van 30 man, dat
met een paar telefoons en pc's het grootste
en meest prestigieuze evenement van de
grond moet tillen dat de stad sinds de oorlog
heeft gekend. Met een budget, 28 miljoen
mark (ruim 30 miljoen gulden), dat een frac
tie is van wat de voorgangers Kopenhagen
(251 miljoen) en Stockholm (160 miljoen)
konden besteden. Ter vergelijking nog een
ander bedrag: voor het culturele programma
van de wereldtentoonstelling EXPO-2000 in
Hannover is 200 miljoen uitgetrokken. Kauff-
Onze Taal
Veel mensen poetsen geregeld hun
tanden, ze knippen hun nagels,
zorgen voor proper ondergoed en
schone kleren, 't Is niet enkel een
kwestie van hygiëne en ook niet al
leen maar mode. Minstens zo be
langrijk is dat we op die manier de
mensen om ons heen voor ons in
nemen. Of althans niet al te zeer af
stoten. Wie stinkt, is niet in trek. En
wie er haveloos en onverzorgd bij
loopt, evenmin. Dat weten we, be
wust of onbewust. En we doen er
iets aan.
Met onze taal is het ook zo. We passen
een beetje op onze woorden, we ver
mijden in een brief grote taalfouten te ma
ken of slordig te spellen, want we willen
graag een goeie indruk maken. Of in ieder
geval voorkomen dat men meteen begrijpt
dat we lui zijn, slordig en ongemanierd.
Met een goed geschreven brief bereik je
meer dan met een vod vol taal- en spelfou
ten.
De een gaat hierin wat verder dan de an
der. Er zijn er die van hun uiterlijk en
hun kleren een kunstwerk maken. Elke dag
zijn ze daar uren mee bezig, en ze geven er
veel geld aan uit. Ook in de taalverzorging
leggen sommigen de lat hoger dan ande
ren. Daar zijn boekjes voor, waarin uitge
legd wordt wat je wel en wat je niet moet
doen. De dingen die je beter niet doet. om
dat anderen zich eraan storen, of omdat ze
al te onnozel klinken, die noemen we 'fou
ten'. Het is zoiets als de verkeerde make
up, of kleding die niet past bij de gelegen
heid. De meest geraffmeerden halen hun
kennis niet uit een boekje, maar kijken
goed om zich heen. Ook dat is bij de taal
precies zo. Maar als je niet zo handig bent,
kan een boekje goede diensten bewijzen.
Daar is niks mis mee. Tientallen van zulke
boekjes zijn er. Tegenwoordig ook zelfs op
cd-rom.
Ik heb er hier een bij de hand, een nieuwe.
Nee, ik zal geen namen noemen, want
daar krijg je later alleen maar narigheid
mee. En voor wat ik zeggen wil, is 't ook
van geen belang. Het gaat me om de vol
gende kwestie. Ln dit werk kim je handig
opzoeken dat het beter is om 'groter dan' te
zeggen in plaats van 'groter als'; dat 'ik doe
dat meteen' algemener Nederlands is dan
'ik doe dat gelijk'; hoe je 'hen' en 'hun'
moet gebruiken, en zelfs wordt er uitgelegd
of je een antwoordapparaat 'beluistert', 'af
luistert' of 'ernaar luistert'. En ook dat 'ge
luidhinder' en 'geluidshinder' even goed
zijn. Prachtig, als je daar behoefte aan hebt.
Maar het zijn geen halszaken. Ik stoor me
niet aan wie het anders doet. Er is ook een
inleiding in dit werkje. In die inleiding le
zen we iets over een 'overlegforum van
taaladviseurs', en: 'in dat forum kon wor
den afgestemd over lastige taalkwesties'.
Kijk, daar stoor ik mij nou geweldig aan,
aan dat 'afstemmen'. Het is geen vergissin-
kje, want even verder lezen we: 'dat advi
seurs met elkaar inhoudelijk over taalkwes
ties kunnen afstemmen', en kwesties 'waar
over de Nederlandse en Vlaamse taalad
viesdiensten hadden afgestemd'.
Is het een fout? De vraag is interessant. Ik
spreek niet graag van fouten, maar bin
nen het denkkader van de heren samen
stellers is het beslist een fout (onovergan
kelijk 'afstemmen'). Voor mij is het mana
gers-Nederlands, het soort taal waarbij ik
het boekje meteen dichtklap en wegwerp.
De fouten die zij behandelen, daar kan ik
eigenlijk best tegen; iedereen vergist zich
wel eens, en het is helemaal niet erg om het
niet precies te weten. Maar niet in de gaten
hebben wat de gevoelswaarde of de sociale
kleur van een woord is, dan ben je wat we
in Vlaanderen noemen: een onnozelaar, of
in Holland: een klojo. Ja ja, en jezelf dan
ook nog taaladviseur noemen. Alsof je ge
weldig veel zorg besteedt aan het strikken
van een chique das of heel duur sjaaltje, en
niet beseft datje zo'n onaangename geur
verspreidt. Zoiets.
Vorige week las ik in de krant een stukje
over de nieuwjaarsreceptie van een or
ganisatie van management consultants en
interim-managers. Het was een vermakelijk
verslag. Belangrijke mensen gebruiken zo'n
receptie natuurlijk voor belangrijke zaken.
De verslaggever mocht ter plekke de men
sen interviewen. Dikke sigaar, glaasje wijn,
onberispelijk maatpak. „Waarover hebt u
allemaal gesproken?" „Ach, wat zal ik u
zeggen? Even een paar afstemminkjes met
elkaar doorgenomen."
JOOP VAN DER HORST
universitair docent Nederlands
Hitler collectie
In een ander project worden te
keningen van Goethe tentoon
gesteld in Buchenwald en de
kopieën van Schillers meubels
die de KZ-gevangenen moes
ten maken in het Schillermu
seum. Ook dat moet de twee
eenheid Weimar-Buchenwald
symboliseren.
Maar de 'klapper' moet de
tentoonstelling van de 'Hitier-
collectie' worden. Dit idee is
pas bij Kauffmann opgeborreld
en staat niet in de program
mabijbel. Dat komt hem, ge
zien de weerstand die het plan
kan oproepen, vermoedelijk
niet slecht uit. Kauffmann wil
tussen de 170 en 200 schilde
rijen en tekeningen, die de
Führer destijds heeft gekocht
en/of uitgezocht en nu in de
kelders van het Historisch
Museum in Berlijn zijn opge
slagen, in hun volle glorie in
Weimar laten ophangen.
Want niemand mag vergeten
dat Weimar een van de eerste
'bruine' steden van Duitsland
was en dat Hitier zich graag
liet zien op de 'Olympus van de
Duitse cultuur'. En dat zo'n
tentoonstelling de kassabei
stevig zal laten rinkelen, is
mooi meegenomen. Dat
wil Kauffmann wel toe
geven.
Weimar en Bu
chenwald vormen één
paar onlosmakelijk met
elkaar verstrengelde te
genstellingen. De ander,
op een heel wat onschuldi
ger niveau, is die tussen
Oost- en Westduitsers. Bij
na 10 jaar na de Val van de
Muur zijn de antipathieën
tussen ossi's en wessi's ook
in Weimar nog steeds
merkbaar. De betrekkingen
worden nog steeds be
heerst door de vooroorde
len, dat wessi's arrogant en
de ossi's onbenullen zijn.
Kauffmann, die afkomstig
is uit Hannover, is inmid
dels redelijk, maar ook niet
Concentratiekamp Buchenwald, dichtbij Weimap trekt dagelijks bezoekers die de
Joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog op eigen wijze herdenken.
FOTO EPA/RALF HIRSCHBERCER
kunstenaars. 'Niet één schilderij van ons,
maar wel veel puin uit het westen'; de kunst
redacteur van de plaatselijke krant kan er
nog steeds woest om worden.
Het is trouwens de vraag of 'Weimar'
warm wil lopen voor de 'grote eer' die de
stad te beurt is gevallen. Niets in de stad
wijst er op dat over een paar weken hét eve
nement van het jaar begint. Er hangen nau
welijks posters, aanplakbiljetten en span
doeken in het prachtige oude centrum. Al
leen Goethe, bijna 170 jaar na zijn dood nog
steeds de belangrijkste inwoner, is alom te
genwoordig. De meeste andere Weimaria-
nen zien vooral dat dank zij het cultuurfes
tijn de stad op ongekende schaal wordt op
geknapt. „Maar Weimar heeft twee seizoe
nen", zegt Kauffmann hoopvol. „Nu zitten
we nog in de donkere periode. Wacht maar
tot het zomer wordt, dan is het een heel an
dere stad."
mann is ook betrokken bij dit programma,
waarvoor het bedrijfsleven wel in de buidel
wil tasten. Hij 'kan niet uitsluiten' dat het
Buchenwald-effect debet is aan de onwil van
veel potentiële sponsors om met 'Weimar' in
zee te gaan. Voor de vorige regering schijnt
het inderdaad een reden te zijn geweest om
de hand op de knip te houden. Zij vreesde de
'buchenwaldisering' van het festijn en had
'graag nog meer met Goethe gedaan'. De
nieuwe minister van cultuur, de sociaal-de
mocraat Naumann, heeft minder last van
deze eigentijdse variant van het KZ-syn-
droom en extra geld in het vooruitzicht ge
steld.
„Natuurlijk was het een probleem om 'Bu
chenwald' op verantwoorde wijze in het pro
gramma in te passen. Maar volgens mij zijn
we daar in geslaagd", zegt Kauffmann. En
somt een aantal projecten op die 'Wei-
mar en Buchenwald op zinvolle wij
ze verbinden'. Een van de belang
rijkste is het opnieuw bloot leggen
van een bijna 1,5 km lang over
woekerd jagerspad dat van het
kasteel Etterberg naar Buchen
wald voert. Op de Ettersberg, in
een tijd dat de adel nog de
kunst beschermde en niet flirtte
met het IOC, waren Goethe en
andere kunstenaars en denkers
tussen 1776 en '80 regelmatig te <V
gast bij hertogin Anna Amalia. j
Het jagerspad moet de relatie
'tussen Ettersberg en Buchen
wald; tussen cultuur en vernieti
ging' verbeelden. Het zijn de 'twee
kanten van dezelfde medaille', zegt
een overlevende van Buchenwald,
die vorige week met een aantal lot
genoten en VIPS deelnam aan de
inwijdingswandeling, ietwat pro
zaïscher.
PETER VAN NUIJSENBURG
meer, geaccepteerd. Andere westerlingen
worden met argwaan bekeken. Toen begin
januari het nieuw ingerichte museum voor
moderne kunst werd geopend en het publiek
kon kennismaken met de grootmoedig be
schikbaar gestelde collectie hedendaagse
kunst van de westerse verzamelaar Paul
Maenz, hebben bezoekers geprotesteerd te
gen het ont- breken van Oostduitse
