'De getuigen
zijn
de echte
helden'
11
S"
ZATERDAG 21 NOVEMBER 1998
President Joegoslavië-Tribunaal
strijdt tegen mythes
Als rechter paart zij humor
en mededogen aan ijzeren
discipline. Gabrielle Kirlc
McDonald leidde het eerste,
als historisch aangemerkte,
proces van hetJoegoslavië-
tribunaal in Den Haag. Een
jaar geleden werd de
Amerikaanse tot haar grote
eer benoemd tot president
van het tribunaal. Maar
buiten de rechtszaal blijkt
haar wil minder wet.
Gabrielle Kirk McDonald is
een even gejfustreerde als
bevlogen workaholic.
Dusko Tadic tijdens zijn proces. Gabrielle Kirk McDonald: „Ik vroeg Ta-
dic: Waarom? Ik denk niet dat ik ooit een antwoord zal krijgen. Waarom
doen mensen elkaar dit aan?" foto archief anp. jerry lampe
Gabrielle Kirk McDonald, president van het Joegoslavië-tribunaal: „Ik geloof in dit instituut en ik geloof dat dit de beste manier is om een einde te maken aan de vicieuze cirkel van wraak. We willen
dat de mensen in voormalig Joegoslavië elkaar als individuen zien en niet als leden van een bepaalde groep." foto cpd harmen de jong
Met een slok cola-light slaat ze
twee aspirientjes achterover.
Haar werkkamer staat blauw
van de rook. „U treft me op een slechte dag",
zegt Gabrielle Kirk McDonald. Ze puft onge
geneerd uit. Ze heeft haar afspraken in een
moordend tempo moeten afwerken. Als pre
sident van het Joegoslavië-tribunaal is ze
baas aller rechters, woordvoerder, onderhan
delaar, personeelsfunctionaris, fondsenwer
ver en vliegende keep tegelijk. Ze moet haar
aandacht en schaarse tijd verdelen tussen
zulke uiteenlopende zaken als het toespreken
van de VN-Veiligheidsraad, de werkkamers
van drie nieuwe rechters en het broodbeleg
van de verdachten.
„Verschrikkelijk, verschrikkelijk, ver-schrik-
ke-lijk", mist ze het dagelijks werk in de
rechtszaal. „Ik zou liever processen leiden. Ik
houd van de interactie en het gevoel een di
recte bijdrage te leveren." Maar na vier jaar
in Den Haag te hebben meegedraaid, voelde
McDonald de noodzaak 'de mythes en mis
verstanden' over het tribunaal te bestrijden
en de rol van pleitbezorger op zich te nemen.
Zij heeft op dat punt vooral veel zendings
werk te doen in voormalig Joegoslavië, waar
weerstand tegen het tribunaal vaak wordt in
gegeven door desinformatie.
Waar Kroatië en Bosnië relatief buigzaam
zijn, stuit Kirk McDonald in Belgrado keer op
keer op botte tegenwerking. Het regime van
Slobodan Milosevic weigert verdachten te ar
resteren en voor berechting aan het tribunaal
over te dragen. Na de zoveelste weigering om
onderzoekers van het tribunaal toe te laten
tot de provincie Kosovo bestempelde Kirk
McDonald Klein-Joegoslavië (Servië en Mon
tenegro) als een 'schurkenstaat'. „Wat is ster
ke taal?", zegt ze onderkoeld. „Ik vind het
niet zó sterk. Ik beoordeel een staat op zijn
gedrag, en dit gedrag is illegaal."
Machteloos
Het tribunaal staat machteloos, want het
heeft niet de beschikking over een eigen
(militair) apparaat om medewerking af te
dwingen. Kirk McDonald kan hoogstens ho
pen op een 'krachtige' resolutie van de VN-
Veiligheidsraad, het orgaan dat in 1993 het
tribunaal in het leven riep. Die totale afhan
kelijkheid van de Veiligheidsraad ligt haar
zwaar op de maag. Als rechter is ze gewend
dat haar wil wet is - het presidentschap heeft
beperkingen. „Het is frustrerend en teleur
stellend als je er niet zelf voor kunt zorgen
dat je bevelen worden opgevolgd", zegt ze.
Hoe gaat ze die frustraties te lijf? „Ik heb zo
juist twee aspirientjes genomen - en dat mag
u opschrijven."
De 56-jarige Kirk McDonald kwam in 1993
vanuit Texas naar Den Haag, niet gehinderd
door veel kennis over of betrokkenheid bij de
oorlog in voormalig Joegoslavië. Na een car
rière van meer dan dertig jaar als advocaat en
rechter, lag de uitdaging voor haar in eerste
instantie in het opzetten van een nieuw insti
tuut met nieuwe rechtsregels. Hoe 'verrij
kend' ze deze ervaring ook vond, niets be
reidde haar voor op de slapeloze nachten van
haar eerste proces. „Ik las veel detectives om
maar niet te hoeven denken", herinnert ze
zich.
De zoveelste ronde in het gevecht tegen
het roken verloor ze tijdens de maandenlan
ge getuigenverhoren tegen de Bosnische Ser
viër Dusko Tadic. Helaas, zegt ze, herinnert
ze zich alles. Ze noemt het relaas van een ou
de moslim die zijn zoon aan zijn beulen
moest uitleveren. „De zoon zei tegen hem:
'Vader, zorg voor mijn kinderen'. Ik nam
maar een slok water. Ik heb ook twee kinde
ren. Sommige dagen waren erger dan andere.
Je kunt je niet alles aantrekken, maar het bui
tensluiten kan ook niet. Want je moet toch
heel zorgvuldig luisteren.
Schouderophalen
Soms vatte ze het als een persoonlijke beledi
ging op als, vooral in haar thuisland Amerika,
het proces met een schouderophalen werd
afgedaan. „Mensen zeiden: Wat hoop je te
bereiken? Dit is maar een kleine vis. Terwijl ik
er letterlijk mijn hart en mijn ziel én mijn
hersens in legde. Ze zeiden: Wat heeft het
met ons te maken? Maar het heeft ëlles met
ons te maken. We zijn allemaal mensen.
Waarom zou je een Joegoslaaf moeten zijn
om je druk te maken over wat Joegoslaven
overkomt?"
Omdat de zaak-Tadic sinds de tribunalen
van Neurenberg en Tokyo het eerste proces
was wegens oorlogsmisdaden, werd het op
voorhand tot historisch gebombardeerd. De
last daarvan heeft ze soms gevoeld, zoals
toen ze op de eerste procesdag in mei 1996
op twee volgepakte media-tenten stuitte.
„Natuurlijk ben je je ervan bewust. Ik had
nog nooit een proces achter kogelvrij glas ge
voerd, na een tijdje voelde ik me alsof ik in
een vissenkom zat. Maar uiteindelijk vergeet
je dat en zie je de camera's niet meer, omdat
er aan jouw kant van het glas zoveel ge
beurt." De tenten liepen al snel leeg. En ook
de rijen geluidswagens, die Kirk McDonald in
haar naïveteit nog even had aangezien voor
souvenirstandjes, verdwenen.
Emotioneel
Met trillende stem sprak Kirk McDonald na
een proces van ruim een jaar het vonnis van
twintig jaar gevangenisstraf uit over Tadic. Ze
is 'geen dramatisch type', maar dit was een
aangrijpend moment. „Ik riep iemand ter
verantwoording voor gruwelijke misdrijven.
Ik realiseerde me pas hoe emotioneel mijn
tekst was toen ik die voorlas. Ik sprak Tadic
rechtstreeks aan, omdat het over hém ging.
Als je me vraagt of er een hand tussen ons
was, dan was die connectie er toen. Het was
bijna alsof je met een van je familieleden aan
tafel zit en hem ter verantwoording roept. Ik
vroeg Tadic: Waarom? Niet dat ik een ant
woord van hem verwachtte, maar het was de
vraag die ik mezelf tijdens het proces steeds
stelde. En nog steeds stel. Ik denk niet dat ik
ooit een antwoord zal krijgen. Waarom doen
mensen elkaar dit aan?"
Middenin het Tadic-proces ontplofte, ach
ter gesloten deuren, wat de geschiedenis in
zou gaan als de 'affaire-L'. De Bosnisch-Ser-
vische getuige Dragan Opacic, die zei dat hij
kampbewaker was geweest, legde onder de
codenaam 'L' een in potentie vernietigende
verklaring af over een reeks van moorden en
verkrachtingen door Tadic. Toen 'L' als leu
genaar werd ontmaskerd, zei hij dat hij door
het Bosnische leger maandenlang was geïn
strueerd. Kirk McDonald, zo vertelt ze, vond
'L' al direct niet geloofwaardig. „Het was de
manier waarop hij de ene misdaad na de an
dere opdreunde. Hij keek ons strak aan en
Op de eerste procesdag in mei 1996 stuitte Kirk McDonald op twee volgepakte media-tenten. In de zaal was kogelvrij
glas: „Maar uiteindelijk vergeet je dat en zie je de camera's niet meer, omdat er aan jouw kant van het glas zoveel ge
beurt." foto archief anp ed oudenaard! ii
zegde zijn lesje op, als een robot. Ik was ver
bijsterd dat iemand zo kon getuigen."
Wat de zaak-Tadic voor Kirk McDonald tot
'meer dan een doorsnee moord-proces'
maakte, was dat in zijn vonnis ook de visie
van de rechters over het ontstaan van de oor
log in ex-Joegoslavië is vastgelegd. „De ge
schiedenis, de rol van de media, de politici.
We erkenden dat propaganda de etnische
haat voedde, al kan dat geen excuus zijn voor
het gedrag van meneer Tadic." De drie rech
ters in de zaak waren op vrijwel alle punten
eensgezind, maar Kirk McDonald was als
enige overtuigd van de rechtstreekse betrok
kenheid van Belgrado bij de strijd in Bosnië.
Toch heeft ze niet het gevoel dat ze op dit
punt een nederlaag heeft geleden. „Want ik
ben er van overtuigd dat ik gelijk heb. Ik heb
het alleen niet gewonnen."
Grieven
Kirk McDonald werd afgelopen jaar gecon
fronteerd met twee doden onder de in Sche-
veningen vastzittende verdachten en media
berichten over een nakende opstand onder
de resterende 26 gevangenen. De verdachten
bestreden die in een opmerkelijke, door allen
ondertekende brief, maar vroegen wel een
gesprek met de president om hun grieven te
spuien. Inmiddels heeft Kirk McDonald hen
drie keer bezocht. „Zo worden ze meer dan
een naam op een stuk papier. Er ontstaat een
soon relatie, iets dat niet 'the American way'
zou zijn. Maar er is eigenlijk niets mis mee in
deze omstandigheden. De verdachten komen
uit andere culturen en worden honderden ki
lometers van huis in Nederland vastgehou
den. Ik vond het niet ongepast."
Veel wil zij over haar ervaringen niet kwijt,
maar ze bevestigt het beeld dat de gevange
nen schetsen dat 'Scheveningen' de enige
plek is waar het Dayton-vredesakkoord
werkt. „Dat kon ik ook zien. De verdachten
zitten bij elkaar, moslim naast Kroaat." Aan
sommige eisen van de gevangenen is gehoor
gegeven. Hun medische en psychische ver
zorging is uitgebreid, ze kunnen Engelse les
krijgen en er komen nieuwe cellen. Sommige
klachten vindt Kirk McDonald evenwel ge
zeur. Zodat de verdachten maar genoegen
moeten nemen met hun rantsoen salami.
Of ze opgaat voor een tweede termijn van
twee jaar durft ze niet te zeggen. „Het is een
slechte dag om me dat te vragen", zegt Kirk
McDonald. Ze somt op: „Ik heb nauwelijks
een sociaal leven meer. Het is zo bescha
mend de ene afspraak na de andere te moe
ten afzeggen. Ik ben vijf kilo afgevallen sinds
ik president ben. Ik heb niet één film meer in
de bioscoop gezien, alleen nog in het vlieg
tuig. Gisteren had ik koekjes met melk als
avondeten. En dit is het voor vanavond." Ze
wijst op een uitgedroogd cakeje. Haar kennis
van het Nederlands beperkt zich door gebrek
aan' tijd (en aanleg, zo geeft ze grif toe) tot
enkele woordjes: „Alsjeblieft, dank u wel,
vlees en doei."
Haar getergdheid is deels gespeeld, want
Kirk McDonald staat bekend als een onver
beterlijke workaholic, vol zendingsdrang en
verantwoordelijkheidsgevoel. „Ik werk erg,
erg hard. Maar ik geloof in dit instituut en ik
geloof dat dit de beste manier is om een ein
de te maken aan de vicieuze cirkel van
wraak. We willen dat de mensen in voormalig
Joegoslavië elkaar als individuen zien en niet
als leden van een bepaalde groep."
In de rechtszaal onderscheidde Kirk Mc
Donald zich door haar respectvolle benade
ring van de getuigen. Enkelen van hen kon
den door hun verklaringen niet meer terug
naar eigen land, anderen kwamen zonder be
schermende maatregelen. „Niet alleen waren
ze bereid te komen, in die ontzagwekkende
rechtszaal moesten zij hun ervaringen op
nieuw doormaken en dat was voor sommi
gen traumatisch. Ik wilde hen bedanken, om
dat zij de echte helden en heldinnen zijn."
MARJOLIJN DE COCQ en SIMONE VAN DRIEL
rechtszaal onderscheidde Kirk McDonald zich door haar respectvolle benadering van de getuigen.
foto archief anp peter de jong
iegon
