'Mr. Watson please come here'
Wetenschap Techniek
Einstein had naast het grote denkwerk ook tijd voor koelkasten
DONDERDAG 20 FEBRUAR11997
REDACTIE SASKIA STOELINCA 023-5150265
Graham Bell de uitvinder van de telefoon
zijn assistent in zijn telefoon:
'Mr. Watson, come here. I want
to see you'. Watson kwam di
rect.
Aanvankelijk wordt Bells tele
foon gezien als niet meer dan
een speeltje. Er is betrekkelijk
weinig belangstelling voor. Dat
verandert echter wanneer een
aantal vooraanstaande bezoe
kers, onder wie de Braziliaanse
keizer Pedro II, in de zomer van
1876 op de 'Centennial Exhibi
tion' - de reusachtige tentoon
stelling in Philadelphia waar
mee de VS hun 100-jarige onaf
hankelijkheid vierden -, zijn te
lefoon met een bezoek vereren.
Bij de demonstratie vein Bell
kunnen ze hun oren haast niet
geloven. Ze zijn zeer enthou
siast. Hun geestdrift vormt Bells
eerste erkenning. Grotere er
kenning krijgt hij in februari
1877, wanneer hij tijdens een
openbare demonstratie via zijn
telefoon een afstand van 27 ki
lometer weet te overbruggen.
Hij richt met zijn schoonvader
Hubbard de Bell Telephone
Company op.
In dat zo enerverende jaar 1877
trouwt Bell op 11 juli met Mabel
Hubbard, het begin van een
lang en gelukkig huwelijk. Drie
weken later scheept het pasge
trouwde stel zich in voor Enge
land, waar Bell als een be
roemdheid wordt ingehaald. Ze
blijven er 18 maanden. Bell
moet echter terug vanwege de
dreiging van een felle concur
rentiestrijd over de eigendoms
rechten van de telefoon. Ook
anderen beweren als eerste de
telefoon uitgevonden te heb
ben; het speeltje is inmiddels
veranderd in een zakelijk en
maatschappelijk zeer interes
sant apparaat. Om zijn eigen
octrooi veilig te stellen moet
Bell zo'n 600 processen voeren.
Wanneer hij in 1893 als winnaar
uit de octrooi-strijd komt, is hij
binnen enkele jaren miljonair.
Het geld stelt de Bells in staat
riant te wonen en veel te reizen.
Uit het huwelijk van Bell met
Mabel Hubbard worden twee
dochters geboren.
Na zijn ontdekking keert Bell te
rug naar het doofstommenon
derwijs. Inmiddels is hij ver
huisd naar Washington. Ze heb
ben er vele vrienden in de we
tenschap en wanneer dat nodig
is, steunt Bell hen financieel. Hij
kan het echter niet laten om
ook zelf weer in zijn lab naar
nieuwe uitvindingen te zoeken.
Zo ontwerpt hij een soort ijze
ren long voor patiënten met
ademhalingsproblemen, een op
magnetisme berustend appa
raat om metalen voorwerpen
(kogels) in het menselijk li
chaam op te sporen, verricht hij
studies naar de erfelijkheid van
doofheid en houdt hij zich bezig
met het bouwen van reuzen-
vliegers en vliegtuigen. In zijn
riante zomerverblijf in Cape
Breton, Nova Scotia - een
schiereiland aan de zuidoost
kust van Canada - wijdt hij zich
verder aan het fokken van scha
pen. Het is in zijn zomerhuis
dat Bell 2 augustus 1922, 74 jaar
oud, zijn laatste adem uitblaast.
Tijdens zijn begrafenis blijven
alle telefoons in Noord-Amerika
stil.
Wereldberoemd is Albert Einstein geworden door het
opstellen van de relativiteitstheorie. Hij heeft zich ech
ter ook met veel prozaïscher natuurkundige problemen
beziggehouden. Zoals met het ontwerpen van koelsys
temen voor koelkasten. Dat blijkt uit een artikel in het
Amerikaanse populair-wetenschappelijke tijdschrift
Scientific American.
Directe aanleiding voor het ontwikkelen van nieuwe
koelsystemen vormde een krantenbericht van eind
1925. Daarin las Einstein over een gezin dat door het
lekken van giftige gassen uit de pomp van hun koelkast
om het leven was gekomen. Einstein, toen hoogleraar
aan de Universiteit van Berlijn, werd gegrepen door de
ze tragedie en besprak het geval met zijn bijna twintig
jaar jongere, briljante leerling Leo Szilard. Volgens hen
was het zaak een koelkast te ontwerpen waarin geen
mechanisch bewegende delen zouden voorkomen.
Daarmee zou voorkomen kunnen worden dat in die
tijd gebruikte giftige koelgassen, als methylchloride,
ammoniak en zwaveldioxyde, naar buiten konden lek
ken.
Szilard en Einstein hebben drie ontwerpen uitgewerkt -
gebaseerd op verschillende natuurkundige principes. In
het begin van 1926 werden voor deze ontwerpen oc
trooi-aanvragen ingediend. Bij de aanvragen voor een
patent in de Verenigde Staten vroeg de octrooi-ge-
machtigde zich af 'of de genoemde Albert Einstein de
zelfde was als hij die de relativiteitstheorie had voorge
steld'. Hij kon het kennelijk niet helemaal geloven.
Eind 1927 werd het patent voor zowel een absorptie-
als een diffusie-koelkast opgekocht door de Zweedse
firma AB Electrolux. Naderhand is gebleken dat de
Zweden het patent, ondanks hun waardering voor het
daarin beschreven ontwerp, alleen uit concurrentie-
overwegingen kochten. Het was hen meer te doen om
hun eigen patent-aanvragen die in dezelfde lijn lagen,
veilig te stellen. De ontwerpen van Einstein en Szilard
zijn bij Electrolux diep in een la weggestopt en daar
blijven liggen.
Het meest vindingrijke en feitelijk meest succesvolle
ontwerp voorzag in een elektromagnetische pomp. In
dit ontwerp fungeerde een vloeibaar metaal, onder in
vloed van een elektromagnetisch veld, als een bewe
gende zuiger waaïmee koelvloeistof werd samenge
perst. Net als in andere koelkasten zorgde vervolgens
verdamping van dit samengeperste, vloeibare gas voor
de feitelijke koeling. Het patent werd in 1928 verkocht
aan AEG, al kampte het ontwerp toen nog met een aan
tal problemen.
Een probleem vormde het te gebruiken metaal. Uitein
delijk werd gekozen voor een combinatie van natrium
en kalium. In 1931 werd een prototype gebouwd. Ook
deze Einstein-Szilard koelkast is echter nooit in pro
ductie gekomen. De economische crisis van de jaren
dertig voorkwam dat.
Einstein heeft zich met veel pro
zaïscher zaken beziggehouden
dan de relativiteitstheorie. Wat te
denken van koelsystemen voor
koelkasten. foto gpd
OPGAVE
OPLOSSING
CRYPTOGRAM
Horizontaal:
IDoe het niet voor als er iets
aan mankeert! (6); 4. Verdediger
in het geel (8); 6. Werkt niet be
hoorlijk (3); 7. Hand van een dief
(3); 9. De laatste woorden geven
betekenis aan het kasteel (7);
II. Schrijfgerei in het klooster
(5).
Verticaal:
1Een klap leidt tot een hele oor
log! (4); 2. bezit 'r een gewas (5);
3. Muziek hoort bij een kleding
stuk (4); 5. Er zit bij herhaling
een vogel in deze plant (6); 6.
Paard in de gedaante van een
roofdier (3); 8. Goed af te nemen
(4); 10. In relatie tot een tengel
(3).
KRUISWOORDRAADSEL
teug-klem
hik-t-ara
e--bit--1
es-ene-as
-kastrol-
dito-molm
-neglige-
rk-nee-eb
a--ent--e
nar-s-fut
klei-sawa
S T
P S
«HMI
HEINZ
A4£/V d/VZ£~ 77,/iP a
maajz /<u/vay£a/oo/c sam£a/
/t'aa/g&y ts/t a10(/l//£a/
stbac&v. /->'£t &£-
py££*z //v zw a/£m5s£ls
TOMPOES
Tom Poes en de Niks
De professor had lange tijd beklemd
naar zijn onverwachte bezoeker
staan kijken. Hij prevelde in zijn
baard, maar door de aandoening had
hij meer last dan gewoonlijk van zijn
buitenlands accent, zodat zijn woor
den onverstaanbaar waren.
,,Maak de verfschilderij in barreltjes,
alsjeblieft!" riep de verschijning met
schelle stem..,,Ik hoor hier niet. Ik
hoor in straks."
„Ja, ja, twijfelloos", mompelde de ge
leerde. Hij wees op een stoel waar al
lerlei instrumenten aan bevestigd
waren en hernam: „Neemt u plaats.
We gaan ene onderzoeking instel
len.'
„Daar houdt de arme rap-vlugge niks
niet van!" riep de gedaante uit. „Ik
wil voor jou in de toekomst kijken.
Maar dan moet jij de verfplaat in dig-
geltjes maken. Eerlijk doen!"
„Praw!" gromde de professor. „In der
toekomst kijken is niet wetenschap
pelijk. Men heeft genoeg aan heden.
Neemt u plats. Der onderzoek doet
geen pijn."
Niks liet zich slap en ontredderd op
de stoel zakken en nu schoof de ge
leerde een electronisch raam naar
voren.
„Gans wonderbaar!" prevelde hij,
een blik op het flakkerende venster
werpend. „Allerhand atomische de
formaties in teruglopende structu
ren. Maar dit is grauwzaam!"
„Wat is er toch?" piepte niks achter
het scherm. „Laat mij gaan. Ik ben er
niet. Ik ben overal."
„Het is genoeg", gaf de heer Prlwytz-
kofsky toe. Hij schoof het raamwerk
weg en nam bevend zijn lange hoed
af. „Ik heb u geplaatst", vervolgde hij
met gesmoorde stem. „U bent ener
projectie. U bent der grote angst voor
morgen, waar der wetenschap onder
gebukt gaat. Praw! Wat kan ik nu ma
ken?"
H
W
R
DOOR JAN VISSER
Voor het eerst deze winter zijn de stormregisters opengetrokken
actieve storing aan een koufront veroorzaakte de afgelopen nacl
(vooral tussen 12 en 1 uur) aan de kust zuidwesterstorm. In de
Zeeuwse wateren bereikte de wind zelfs even kracht tien en tijdi
een bui schoot de windmeter in Vlissingen uit naar 144 kilomet
uur. Ook verder landinwaarts ging het af en toe van dik hout zaa
men planken! Schiphol registreerde tussen 12 en 2 uur windstc
tot 97 kilometer per uur.
Door de zware windstoten werden hier en daar dakpannen afger
De meest vluchtige buien die na middernacht de zachte lucht v<
ven gingen vergezeld van wat hagel en in het zuiden kwam het o
hevig onweer.
Vandaag zijn er geen buien meer en ook morgen valt er in het we
van het land geen of nauwelijks regen. Wel is er vrij veel bewolki
blijft het aan de kust krachtig tot hard waaien uit het westen tot
westen. De temperaturen lopen op tot 9 a 10 graden.
Tijdens het weekeinde blijft het aanhoudend zacht weer met zo\
zaterdag als zondag maximumtemperaturen omstreeks 10 grad<
Gunstig is dat ook zaterdag de regenkansen vrij klein zullen zijn
bovendien maken we kans op af en toe zon.
Voor zondag ziet het er minder gunstig uit. Er valt enige tijd rege
vooral later op de dag veroorzaakt een nieuwe stormdepressie bi
land weer veel wind. Op maandag bereikt de depressie het noorc
van de Noordzee. Ook dan waait het hard en vallen er buien. De
gevoerde lucht is evenwel minder zacht. De middagtemperature
ken na het weekeinde naar een niveau van omstreeks 7 graden,
ren was er na zon in de ochtend een snelle toename van de bewc
king. Tijdens de middaguren viel er al wat regen, wakkerde de zi
wind aan en daalden de barometers zeer snel.
E
u
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
donderdag.
Noorwegen:
Bewolking en van het
zuidwesten uit veel
wind, regen en
sneeuw. Bij Bergen bij
zonder veel neerslag,
bij Oslo veel minder.
Morgen ook een enkele
opklaring. Maxima in
het noorden ongeveer -
5, in het zuiden tussen
min -1 langs de
Zweedse grens en plus
7 langs de kust.
Zweden:
Bewolkt en winderig
weer met van tijd tot
tijd regen of sneeuw.
Middagtemperatuur
enkele graden boven
nul in het zuiden, in
het noorden meest matig
Denemarken:
Veel wolken, veel wind en veel re
gen. Maximumtemperatuur rond 5
graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ier
land:
Wisselend bewolkt en vooral in het
noorden en westen enkele buien.
Vrij veel wind. Middagtemperatuur
van 8 in Schotland tot 14 in de
buurt van Londen.
België en Luxemburg:
Wisselend bewolkt en een enkele
bui. Middagtemperatuur ongeveer
12 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Langzamerhand minder buiig en
meer zon. Middagtemperatuur on
geveer 12 graden.
Portugal:
Flink wat zon en droog. In het noor
den wolkenvelden of mist en moge
lijk wat regen. Maxima van 16 gra
den in het noorden tot 20 in het
zuiden.
Madeira:
Af en toe zon, ook enkele wolken
velden en kans' op een bui. Mid
dagtemperatuur ongeveer 18 gra
den.
Spanje:
Droog en overwegend zonnig, maar
in het noorden ook enkele wolken
velden en langs de Golf van Biskaje
kans op wat regen. Maxima vari
ërend van 16 graden in het noor
den tot 22 aan de Costa del Sol.
Canarische Eilanden:
Vrij zonnig en droog. Op de noord-
stranden ook wolkenvelden, maar
droog. Temperatuur meest tussen
de 20 en 25 graden.
Marokko:
Westkust: Flink wat zon en droog.
Morgen in het zuiden ook enkele
wolkenvelden. Middagtemperatuur
tussen 20 en 25 graden.
Tunesië:
Perioden met zon en droog. Mid
dagtemperatuur variërend van 18
graden in het noorden tot ruim 20
in het zuiden.
Zuid-Frankrijk:
Vandaag naar het oosten wegtrek
kende regen. Morgen steeds meer
zonnige perioden en bijna overal
droog. Wel kans op mist. Maxima
tussen 9 en 17 graden.
Mallorca en Ibiza:
Veel zon en droog. Middagtempe
ratuur iets hoger en morgen onge
veer 20 graden.
Italië:
Geregeld zon en op de meeste
plaatsen droog. Vandaag in het
noorden nog bewolkt en regenach
tig. Middagtemperatuur van onge
veer 10 graden in het noorden tot
16 op Sicilië.
Corsica en Sardinië:
Flinke zonnige perioden en droog.
Maxima rond 16 graden.
Malta:
Veel zon, maar vandaag eerst nog
kans op een bui. Middagtempera
tuur ongeveer 17 graden.
Griekenland en Kreta:
Wisselend bewolkt en vooral van
daag enkele buien mogelijk met
onweer. Morgen meer zon. Met na
me op de Egeïsche Zee een stevige
en frisse noordenwind. Middag
temperatuur van 8 graden in het
noorden tot 13 in het zuiden.
Turkije en Cyprus:
Kusten: Veranderlijk bewolkt en
een enkele regen- of onweersbui.
Langs de westkust veel wind. Maxi
ma van 5 graden in het noordoos
ten tot 18 op Cyprus.
Duitsland:
Vandaag perioden met regen en
veel wind. Morgen ook enkele op
klaringen. Maxima ongeveer 10
graden.
Zwitserland:
Veel bewolking en vooral in het
noorden en westen enige tijd re-
VRIJDAG 21 FEBRUARI 1997
Zon- en maanstanden
Zon op 07.42 Zon onder
Maan op 17.24 Maan onder
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 03.30 15.39 03.03
Laag 11.30 23.55 11.11
Weerrapporten 19 februari 19 u
Amsterdam regen
De Bilt zwaar bf
Deelen regen
Eelde zwaar t*
Eindhoven zwaar b<
Den Helder regen
Rotterdam zwaar bf
Twente regen
Vlissingen half bew
Maastricht zwaar bf
Aberdeen regen
Athene zwaar bf
Barcelona licht be\
Boedapest onbew.
Bordeaux
hall be
half bew no 6
Dublin
Frankfurt
Genève
Helsinki
Innsbruck
Istanbul
Klagenfurt
Kopenhagen
Londen
Luxemburg
Madrid
Malaga
Mallorca
Malta -
Praag onbew.
Rome onbew.
Split licht bew.
Stockholm zwaar bew.
Warschau zwaar bew.
Wenen licht bew.
Zürich licht bew
Bangkok licht bew.
Buenos Aires zwaar bew
Casablanca licht bew
Johannesburg half bew
Los Angeles onbew.
New Orleans zwaar bew.
New York zwaar bew
TelAviv
Tokyo
Vancouver
gen, boven de 1200
sneeuw. Morgen klaart het
zaam op en wordt het droog. 1
peratuur in de dalen tussen o
het noorden en 12 in het zuider
Oostenrijk:
Vandaag bewolkt en periodeni
regen, boven de 1200 m
sneeuw. Later op de morgen
ger. Temperatuur in de dalen or
veer 8 graden.
Polen:
Vandaag in het oosten eerst
wat zon. Verder overwegend
bewolking en perioden met rej
Op veel plaatsen vooraf
door sneeuw of ijzel. Maxima fi
pend naar 4 graden in hetoe
tot 9 graden in het westen op'
gen.
Tsjechië en Slowakije:
In Slowakije vandaag eerst i
en toe zon. Verder meest bi
en van tijd tot tijd regen, m<
vooraf gegaan door (natte) snee
Middagtemperaturen
naar rond 8 graden op morgen.
Hongarije:
Wolkenvelden en af en toe
Vandaag vooral in het noorden
meer wolken en kans op wat rej
Maxima eerst rond 4 graden,
gen enkele graden hoger.
HENK HELLEMA
Nog geen maand na Edison zag
Alexander Graham Bell, in Edin
burgh, het levenslicht. Op 3
maart 1847, bijna 150 jaar gele
den. Beiden, voor een groot
deel autodidact, werkten met
dezelfde vasthoudendheid op
hetzelfde terrein: de overdracht
van geluid via elektriciteit.
Edison vond in 1877 de fono
graaf uit, Bel! in 1876 de tele
foon. Bell was echter veel meer
dan uitvinder alleen. Vrijwel
zijn hele werkzame leven heeft
hij zich ingezet voor het spraak
onderwijs aan doofstomme kin
deren. Een van zijn leerlingen,
Mabel Hubbard, werd zijn
vruuw. Een andere leerlinge was
de beroemde Helen Keiler. Deze
Amerikaanse schrijfster werd
toen zij 19 maanden oud was
doofstom en blind. Zij wijdde al
haar energie aan de blindenzorg
en ontving vele onderscheidin
gen.
Alexander Graham Bell kwam
uit een familie van leraren. Zo
wel zijn vader als grootvader
waren pioniers op het gebied
van het spraakonderricht aan
doofstomme kinderen. De jon
ge Alexander volgt hun voor
beeld en wordt op z'n zestiende
spraakleraar in het Schotse
plaatsje Elgin. Gefascineerd
door het werk van onder meer
Helmholtz op het gebied van
geluid en elektriciteit, begint
Bell al in Elgin te experimente
ren met een telegraaf. Al snel
verhuist hij naar Londen, waar
hij assistent van zijn vader
wordt. Een jaar later aanvaardt
hij een baan als leraar voor
doofstommenleraren in Boston
(VS). Zijn ster begint te rijzen. In
1873, Bell is dan pas 26 jaar,
volgt zijn benoeming tot hoog
leraar in de fysiologie van de
spraakorganen aan de Universi
teit van Boston. Daarnaast geeft
hij ook nog privé-les.
Naast het geven van spraakon
derwijs houdt Bell zich bezig,
vooral 's avonds, met onderzoek
naar de elektrische overdracht
van geluid. Daarbij maakte hij
Bell bij de ingebruikname van de telefoonlijn New York-Chicago.
gebruik van in die tijd al beken
de verschijnselen als elektro
magnetische inductie. Zijn on
derzoek richt zich aanvankelijk
op het ontwerpen van een har
monische telegraaf en op het
zichtbaar maken van spraak.
Maar al vrij snel verplaatst hij
zijn aandacht naar de elektri
sche overdracht van de mense
lijke stem. Ook Bell is, net als
Edison, op het gebied van ge
luid en elektromagnetisme in
hoge mate autodidact. Met zijn
tijdgenoot heeft hij eveneens
gemeen dat hij in staat is met
weinig slaap tientallen uren
door te werken.
Eind 1874 is Bell al een aardig
eind op weg. In een brief van 23
november schrijft hij dat 'ge
luidstrillingen om te zetten zijn
in variaties in stroomsterkte'.
Dat geluid ook werkelijk via een
elektrische draad overgebracht
kan worden, ontdekt Bell een
half jaar later, op een zeer hete
junidag in 1875, bij toeval door
een storing in een toestel. Spoe
dig daarna vraagt hij voor zijn
foto gpd
vinding octrooi aan. Na maan
den van spanning wordt hem
dat op 7 maart 1876 verleend,
vóór Elisha Gray en vóór Tho
mas Alva Edison. Uit het appa
raat dat Bell dan heeft ontwik
keld, komt echter nog nauwe
lijks een gesproken woord. Dat
lukt hem enige tijd nadien wel
met een verbeterde vloeistof
microfoon en, weer later, met
de door Edison ontwikkelde
koolmicrofoon.
Op 10 maart 1876 spreekt Bell
de historische woorden tegen
Het laboratorium van Bell in Londen.
foto gpd
