Ammonieten en veel zand onder de loep
Hese vrouwenstemmen door lekke stembanden
Wetenschap Techniek
Elke koe
heeft zijn
eigen loei
DONDERDAG 24 OKTOBER 1996
PETER DE JAEGER.
Er is een loeicomputer
ontwikkeld, waarmee een
boer zijn koeien kan her
kennen aan hun geluid.
Het systeem is ontwikkeld
door de Pool Wojciech Ko-
walczyck van de Vrije Uni
versiteit in Amsterdam.
Het computersysteem ver
taalt de frequentie van het
geloei in vijfenzestig cij
fers. Aan de hand van die
getallenreeks is vast te
stellen om welke koe het
gaat. Het systeem wordt
samen met Duitse onder
zoekers voor de praktijk
gemaakt. Als het zover is,
kan de boer in zijn stal mi
crofoons ophangen en
aansluiten op het meetap
paraat. Op de computer
uitdraai kan hij dan in een
oogopslag zien of een koe
bijvoorbeeld honger heeft
of verkouden is.
BEN APELDOORN GPD
De Stichting Geologische Activi
teiten (SGEA) organiseert zon
dag weer een geologisch evene
ment met als thema ammonie
ten. Deze belangrijke diersoort
stierf 65 miljoen jaar geleden
uit, samen met die roemruchte,
andere kanjers: de dinosauriërs.
Waren de meeste dinosauriërs
op het land te vinden, de am
monieten behoorden tot de ty
pische zeefauna. Het waren
weekdieren (dieren zonder ske
let): ze behoren bovendien tot
de oudste zogeheten 'koppoti-
gen'. Dit door hun vorm: een
'kop' met daaraan verbonden
een serie op poten lijkende ten
takels. Ze waren vaak gehuis
vest in holle, spiraalsgewijs op
gewonden of gewoon rechte,
buisvormige 'schelpen' die
soms enorme afmetingen kon
den bereiken.
De eerste fossielen van ammo
nieten zijn gevonden in meer
dan vierhonderd miljoen jaar
oude aardlagen. Dat betekent
dat de ammonieten al leefden
in het begin van het geologische
tijdperk, dat bekend staat als
het Devoon. Hun heerschappij
duurde dus bijna 350 miljoen
jaar, ongeveer honderd miljoen
jaar langer dan die van de dino
sauriërs. Aangenomen wordt
dat ze door dezelfde oorzaak
uitstierven: de inslag van één of
meerdere reuzenmeteorieten
op aarde aan het eind van het
Krijttijdperk, 65 miljoen jaar ge
leden.
Tijdens het evenement wordt
door een aantal deskundigen
aandacht besteed aan de hon
derden miljoenen jaren lange
evolutie van de ammonieten
waarvan een groot aantal fos
sielen is te bezichtigen. Die zijn
voornamelijk afkomstig uit het
Zuid-Franse Wissant.
,,Er wordt uitvoerig ingegaan op
de wijze waarop die fossielen
tot stand kwamen", zegt pro
ject-coördinator Van Denne-
broek van de SGEA. „En om dat
te verduidelijken kunnen men
sen, tegen een geringe vergoe
ding, een afdruk laten maken
van een echt fossiel. Daar wordt
een snel drogend en uithardend
kunststof voor gebruikt. Dat
kunnen ze dan mee naar huis
nemen."
Behalve de ammonieten wordt
de aandacht van bezoekers ook
het Zandvoortse strand. We le
ren de mensen de vele soorten
zand met behulp van microsco
pen te determineren door frac
ties te onderscheiden."
Volgens Van Dennebroek is er
een levendige handel in de ver
schillende soorten zand. „Er
zijn mensen die voor hun va
kantie in de meest afgelegen ge
bieden komen en daar bakjes of
potjes zand van meenemen. Die
worden dan weer gekocht of ge
ruild door andere geologie-
amateurs. Het is een leuke,
steeds omvangrijker hobby aan
het worden."
Behalve over ammonieten en
zand is er ook informatie te ver
krijgen over boeken en gidsen
over geologie. Daarnaast is er
een beurs te bezichtigen waar
mineralen, echte fossielen (niet
alleen ammonieten) en edelste
nen te zien én te koop zijn.
Fossiele afdrukken v
oud zijn.
n ammonieten die op z'n minst 65 miljoen jaar
gevestigd op gewoon zand. Nou broek uit. „Aan de hand daar-
ja, gewoon. „Onder de micro- van kun je de verschillende
scoop kun je bepaalde mine- soorten zand onderscheiden,
raalkorreltjes in het zand onder- Zand, afkomstig van Ameland is
scheiden", legt Van Denne- toch echt anders dan dat van
HENK HELLEMA GPD
„Bij sommige mensen houden
stembanden wanneer ze bij het
praten tegen elkaar komen te
liggen, een opening, een 'lek'.
Bij vrouwen komt dat veel vaker
voor dan bij mannen. Een
vrouw met een relatief groot lek
heeft een hese, omfloerste stem.
Een prima stem voor een 06-
Drs. Arend Sulter,
opleiding bij de afdeling KNO
van het Academisch Ziekenhuis
in Groningen, promoveerde gis
teren op een onderzoek naar de
manier waarop stemgeluid in
het strottenhoofd wordt ge
maakt.
En daar wordt volgens hem nog
te weinig naar gekeken. „In on
ze moderne maatschappij waar
steeds meer de nadruk op infor
meren en communiceren komt
te liggen, neemt het belang van
een goede stem alleen maar
toe."
Studie naar hoe stemgeluid ont
staat. vereist kennis van de
aërodynamica. Sulter heeft
daarvoor grote belangstelling.
Van jongsaf aan was hij geïnte
resseerd in de luchtvaart en dat
bracht hem aanvankelijk in
Delft om lucht- en ruimtevaart
techniek te studeren. Die studie
kon hem echter maar een jaar
bekoren. Hij zwaaide over naar
medicijnen, maar bleek toch
blijvend behept met een tik
voor aërodynamica. „Bij stern-
onderzoek draait het toch ook
om luchtbewegingen en lucht
druk."
Hoe het stemgeluid in het strot
tenhoofd precies wordt ge
maakt, heeft Sulter bij een aan
tal personen zorgvuldig beke
ken. Voor dat doel zette hij hen
een soort masker op, waarmee
heel kleine verschillen in lucht
druk kunnen worden gemeten.
„De lucht die uit de longen
komt, maakt eerst halt voor de
gesloten stembanden in het
strottenhoofd. Door de toene
mende luchtdruk worden de
stembanden als het ware ge
dwongen van elkaar te gaan.
Meer dan honderd maal per se
conde worden zo via de wijken
de stembanden luchtpropjes de
keelholte ingeschoten.
Bij mannen gebeurt dat openen
en sluiten ongeveer 120 maal
per seconde, bij vrouwen zo'n
200 maal. „De frequentie waar
mee deze luchtpropjes de stem
banden passeren, bepaalt de
hoogte van de stem. Die van de
man is dan ook lager dan die
van de vrouw. Een kwestie van
een aangeboren, anatomisch
verschil tussen man en vrouw."
Overigens spreekt de promo
vendus liever over stemplooien
dan over stembanden. „Ze be
staan niet alleen uit pezen,
maar zijn ook opgebouwd uit
spier- en bindweefsel en zijn
bedekt met slijmvlies en huid."
Trillingen van de stemplooien
samen met spierbewegingen in
keel- en mondholte bepalen
uiteindelijk wat er met het
stemgeluid wordt gedaan: pra
ten of zingen.
OPGAVE
OPLOSSING
CRYPTOGRAM
Horizontaal:
1. Het aannemen van een consti
tutie (6); 7. Echt een dans voor
haar (5); 8. Bijgenaamd het eer
ste brievensnoer (5); 9. Stonden
niet op elkaar (5): 10. Sappige
kerel (4); 11Net voor het op
stootje erop genomen (6); 12.
Vreemde boer die maling heeft
aan een rund (6).
Verticaal:
2. Verbonden met het hoekje om
(5); 3. Bevindt zich in thee (6);
4. Vrijer in Overijssel (6); 5.
Geen serieuze muziek (4); 6.
Oorlogsonderscheiding? (8): 10.
Aanslag waar men onder kan zit
ten (4); 11. Honger is de beste
(3).
KRUISWOORDRAADSEL
-ondanks -
v-io-ui-s
ris-r-fit
en-mei-ta
knol-klam
-edal-
amen-stil
me-lei-eo
ent-g-oke
n-om-nb-t
-primair-
Een schorre, ruwe
stem zoals die
van Joe Cocker
heeft een andere
oorzaak dan een
hese stem. „Een
schorre stem
heeft te maken
met een onregel
matigheid in tril
lingen van de
stemplooien", al
dus Arend Sulter,
KNO-arts in op
leiding.
FOTO GPD
Het vaker open- en dichtgaan
van de stemplooien bij vrouwen
heeft z'n nadelen, zegt de aan
komende KNO-arts. „Er ont
staat meer wrijving tussen beide
stemplooien, waardoor de kans
groter is dat er op de stemplooi
en (eelt)knobbeltjes ontstaan.
Niet ernstig, maar de stem van
een vrouw wordt er wat heser
door."
Waarom mensen die veel pra
ten een hese stem krijgen? „Dat
heeft te maken met de stem
plooien die vermoeid raken, wat
dikker worden en niet meer,
zoals zou moeten, abrupt slui
ten."
Overigens is een schorre, ruwe
stem - als die van Joe Cocker -
iets anders dan een hese stem.
„Een schorre stem heeft meer te
maken met een onregelmatig
heid in trillingen van de stem
plooien."
Sulter heeft niet alleen onder
zoek gedaan naar de manier
waarop stemgeluid wordt ge
maakt, maar ook naar de wijze
waarop deze door luisteraars
wordt ervaren en gewaardeerd.
Daartoe heeft hij 27 derdejaars
studentes logopedie uit Nijme
gen de stem van verschillende
mannen en vrouwen laten be
oordelen. „Een mooie stem
moet melodieus zijn, moet le
vendig zijn, moet helder zijn.
Vrijwel alle studentes bleken
een mannenstem prettiger te
vinden dan die van een vrouw."
Volgens hem zouden deze uit
komsten als basis kunnen die
nen voor het maken van een
mooie computerstem.
Sulter heeft proefpersonen niet
alleen laten praten, maar ook
laten zingen. In dat laatste geval
moesten bepaalde tonen wor
den nagemaakt. Een groot aan
tal leden van Groninger zangko
ren heeft aan zijn onderzoek
medewerking verleend. Tussen
de manier waarop geoefende
(amateur) zangers en ongeoe
fende zangers hun stem gebrui
ken, bleek niet zo erg veel ver
schil te bestaan.
„Geoefende zangers weten hun
stemmogelijkheden alleen opti
maal te benutten. Dat geldt
vooral de omvorming van het
stemgeluid in de keel- en
mondholte. Ze weten deze zo te
gebruiken dat het stemgeluid
gaat resoneren. Daarmee berei
ken ze een versterking van het
stemsignaal."
Door het onderzoek van de nor
male stemvorming is het nu ook
mogelijk afwijkingen aan te to
nen, zegt Sulter. „Er komen
vrouwelijke leerkrachten bij ons
op de poli die zich voor de klas
nauwelijks meer verstaanbaar
kunnen maken. Onderzoek kan
aangeven in hoeverre en in wel
ke mate dat te maken heeft met
een onvolledige sluiting van
hun stemplooien."
In feite is daaraan weinig te
doen. Volgens Sulter zouden
mensen die in hun werk veel
van hun stem gebruik moeten
maken - als leerkrachten, zan
gers en zangeressen - al voor
hun eigenlijke carrière bij ons
voor advies moeten komen. Ste-
monderzoek zou uit kunnen
maken of ze daar in feite wel ge
schikt voor zijn. Het zou later
leed kunnen besparen.
■HMB
wmêmêm
s
T R I
TOMPOES
Tom Poes en het boze oog
De zwarte figuur deed enige passen
voorwaarts en nam heer Bommel
met een vlammende blik op. „Mijn
naam", sprak hij met zware stem, „is
Moen. En ik kijk, Heb je daar iets op
tegen?" „J-ja!" stamelde heer Ollie.
„N-niet doen! U hebt het boze oog!"
„Niet één, maar twee!" donderde de
ander. „Ach wat vreselijk", hernam
heer Bommel handenwringend. „Is
het al niet genoeg, dat de Oude
'Schicht een heidekruier heeft aange
reden? Mijn maaltijd is bedorven,
men heeft een balk op mijn bed ge..-
eh..gekeken en mijn auto ligt onder
een boom geklemd. En nog steeds
kijkt u, als u begrijpt wat ik bedoel. Ik
heb u toch geen kwaad gedaan? Ik
ben een vreedzame witte heer..."
„Wat doe je hier dan in het bos van
de zwarten?" riep Moen dreigend uit.
„Er is geen plaats hier voor lieden
van jouw slag. Scheer je weg!." Met
deze woorden strekte hij gebiedend
een arm uit en zijn ogen fonkelden
zó onheilspellend, dat heer Ollie het
angstzweet uitbrak. Met een zwakke
kreet zette de ongelukkige het op een
lopen. „Ik ben getroffen!' jammerde
hij. „Ik voel het; het boze oog heeft
toegeslagen!" Nu, daar zag het wel
naar uit. Want verblind door nare
voorgevoelens schonk de beklagens
waardige heer geen aandacht aan
zijn omgeving en daardoor struikelde
hij over een boomwortel die over het
pad groeide. Hij verloor het even
wicht en sloeg voorover in een rivier
tje dat zich kabbelend door het woud
bewoog. „Pas op, heer Ollie!" riep
Tom Poes, die het ongeluk had zien
aankomen. „Een eindje verderop is
een waterval!" Doch het was reeds te
laat. Het water sloeg hoog op en sloot
zich toen over het hoofd van heer
Bommel.
H
W
DOOR JAN VISSER
Het is dezer dagen fraai weer maar de hooggespan
nen temperatuurverwachtmgen komen niet uit.
Woensdagmiddag werd het slechts op een enkele
plek in het zuiden van het land ruim 16 graden; bij
ons in westelijk Nederland rapporteerde Bloemen-
daal aan Zee maximaal 15.0. Oorzaak van de
enigszins achterblijvende temperaturen is de posi
tie van het hogedrukgebied. Het systeem is name
lijk doorgeschoven naar het Oostzeegebied. Daar
door is de wind meer oost dan zuidoost geworden
met als gevolg aanvoer van lucht die met name door
de nachtelijke afkoeling boven het Europese vaste
land sterk is afgekoeld. Buiten kijf blijft echter dat
het natuurlijk bijzonder mooi weer is. Van morgen
af takelt oktober evenwel langzaam af. Met een
naar zuidelijke richtingen ruimende stroming wordt
nog wel zachte lucht aangevoerd (het kan vrijdag
middag 15 graden worden) maar er trekken meer
en dikkere wolkenvelden over ons land en later zou
daar enige regen uit kunnen vallen. Bewolking eri
regen hangen samen met een oceaanfront. Op za
terdag waait de wind uit het zuidwesten en wordt
het een graad of 14. Verder is het die dag wel droog
met af en toe zon. Van zondag af zet het aftake
lingsproces zich voort. Een diepe depressie boven
Ierland, die deels door tropische energie van de or
kaan Lili wordt gestimuleerd, veroorzaakt later op
de dag regen en wind. Ook maandag en dinsdag is
het wisselvallig bij een verder dalende temperatuur.
De voormalige orkaan Lili trekt zelf overigens naar
het zuidwesten van Europa en zou daar flink wat re
gen kunnen gaan veroorzaken. De gemiddelde okto-
bertemperatuur schommelt momenteel rond nor
maal. Van de overige maanden dit jaar, januari tot
en met september, waren er maar liefst zes te koud
of te koel en drie te warm. Voor het eerst in jaren
zijn koudere maanden dus in de meerderheid.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
donderdag.
Noorwegen:
Perioden met zon. Vooral
aan de kust, vandaag al
leen in het noorden, vrij
veel bewolking en van tijd
tot tijd regen. Veel wind.
Maxima rond 11 graden,
in het noorden enkele gra-
lager.
het noorden ook wolken
velden, maar vrijwel overal
Denemarken:
Flinke perioden met zon.
In de nacht en vroege och
tend kans op mistbanken.
Morgen later meer bewol
king, maar tot de avond
droog. Middagtempeia-
tuur op beide dagen rond
16 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Overwegend bewolkt, van tijd tot tijd re
gen en vooral vandaag winderig. Van
daag in het oosten van Engeland nog pe
rioden met zon en droog. Geleidelijk la
gere temperaturen; maxima vandaag
rond 17, morgen ongeveer 15 graden.
België en Luxemburg:
Vandaag droog en zonnig. Morgen meer
bewolking en kleine kans op regen.
Maxima vandaag rond 19, morgen onge
veer 17 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Droog en veel zon. Morgen in de weste
lijke departementen meer bewolking en
toenemende kans op regen. Langs het
Kanaal aantrekkende zuiden- tot zuid
westenwind. Middagtemperatuur van
daag ongeveer 20 graden, maar langs
kust f'
Wolkenvelden en een enkele bui, moge
lijk ook onweer. Naar het zuiden toe
meer zon en droger. Lagere temperatu
ren; middagtemperatuur morgen uiteen
lopend van 18 graden aan de Costa Ver-
de tot 24 in de Algarve.
Madeira:
Wolkenvelden, ook wat zon en een klei
ne kans op een regen- of onweersbui.
Middagtemperatuur ongeveer 23 gra-
Droog en overwegend zonnig. In het
noordwesten, morgen ook in het westen,
wolkenvelden en een enkele bui. Kans
op onweer. Minder warm; maxima mor
gen van 18 graden langs de Golf van
Biskaje tot rond 25 in het zuiden.
Canarische Eilanden:
Vrij zonnig en droog. Middagtempera
tuur rond 28 graden.
Marokko:
Westkust: Zonnig en droog. Aan zee
kans op mist. Middagtemperatuur
meest tussen de 25 en 30 graden.
Tunesië:
Droog en vrij zonnig. Middagtempera
tuur aan zee tussen 22 en 27 graden.
Zuid-Frankrijk:
In de nacht en ochtend kans op mist.
Verder veel zon en droog. Morgen vooral
in het westen meer bewolking en toene
mende kans op een bui, misschien ook
onweer. Maxima vandaag uiteenlopend
van 22 graden bij Lyon tot 27 aan de
voet van de Pyreneeën. Morgen van het
westen uit lagere temperaturen
Mallorca en Ibiza:
Flinke zonnige perioden en droog. Mid
dagtemperatuur rond 22 graden.
mist. Verder flink wat 2
Maxima rond 18 graden.
Oostenrijk:
Flinke zonnige perioden e
tussen 13 i
18
Polen:
Droog en flinke perioden met zon. In het
oosten vandaag eerst ook wolkenvelden,
maar vrijwel overal droog. In de nachten
ochtend mistbanken. Middagtempera
tuur rond 10 graden, morgen in het wes-
TsjechiVerf Slowakije:
Droog en veel zon. Vandaag in het uiter
ste oosten nog v
mist. Middagtemperatuur uiteenlopend
van 10 graden in Slowakije tot 14 in
Hongarije:
Flink wat zon, maar in het oosten van
daag eerst ook wolkenvelden. Droog. In
de ochtend hier en daar mist. Middag
temperatuur ongeveer 12 graden.
VRIJDAG 25 OKTOBER 1996
Zon- en maanstanden
Zon op 08.23 Zon onder 18.23
Maan op 18:04 Maan onder06.41
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 03.06 15.31 02.39 15.04
Laag 11.14 23.24 10.55 23.05
Weerrapporten 23 oktober 20 u
stapelwolken. K|agenfurt
Italië:
Afwisselend zon en
Droog. Middagtempera
sen 17 en 22 graden.
Corsica en Sardinië:
Tamelijk zonnig en droog. Middagtem
peratuur rond 22 graden.
Malta:
een enkele regen- of onweersbui. In het
westen van Griekenland droog en over
wegend zonnig. Op de Egeïsche Zee
waait een frisse noordenwind. Vooral
rond Thessaloniki fris met maxima van
14 graden. Elders middagtemperaturen
rond 18 graden.
Turkije en Cyprus:
dan zon en vooral in het noorden en
zuidoosten en op Cyprus enkele pittige
regen- of onweersbuien. Middagtempe-
17 graden,
en op Cyprus warmer.
Duitsland:
Overwegend zonnig en droog. In de och
tend kans op mist. Pas morgen later op
de dag vanuit het westen meer bewol
king, maar tot de avond droog. Maxima
uiteenlopend van 15 graden rond Berlijn
tot 20 in he
Zwitserland:
Buenos Aires i
Casablanca c
Johannesburg c
AUE0/AAJ)JK
Z/M VAM PE
JOMEM &VA/T-'
PAT /SA/TOP A/S
MET MEXEST /S, MAM.
/MPE/EM7E 6AOE/-
EM ZE WEE# AAM.
