Zonder nummer is
de Tsjech een nummer
D
Geloof in Geloof
ZATERDAG 16 DECEMBER 1995
Ook in Tsjechië isAhold met
zijn Mana-supermarkten
uitgegroeid tot 's lands grootste
kruidenier. Vooral in het
oostelijke landsdeel Moravië, in
Brno en omgeving, is het
concern met negentig Albert
Heijn-achtige winkels
prominent aanwezig. De
meeste Nederlandse
consumenten kijken niet op een
dubbeltje, maar in het
voormalige Oostblokland zijn
de klanten wel verplicht om op
de kleintjes te letten.
Lubos Rumian, zijn
zijn twee zoontjes Thomas en Lucas: „Wij weten precies wat we moeten hebben.'
FOTO'S £0 BLAAUW
Boodschappen doen in Brno of in Nederland - een wereld van verschil
uiten, in een asgrauwe buitenwijk
1 van het mistroostige Brno begint
het te schemeren. Het is vries-
koud en er valt natte bruine sneeuw op de
steentjes in visgraatligging. Binnen, in de
westers moderne en zeer heldere supermarkt
duwen Tsjechen met bleke gezichten en ge
huld in armoedige winterjassen hun win
kelkarretjes voort. Ze sluiten zwijgend aan in
de strakke rij voor de afdeling vlees. Het ap
paraat met nummertjes laten ze ongemoeid.
Plotseling, een opstootje. Een lange jonge
man, met de ogen van een verdwaald dier
onder borstelige wenkbrauwen, trekt wel een
nummertje. Hij wordt meteen geholpen. Dat
zint de wachtenden niet. Ze vloeken hem
stijf, maar volgen zijn voorbeeld niet. Keurig
blijven ze op hun beurt wachten.
„De helft van de Tsjechen trekt eenvoudig
weg geen nummertje", zegt Svatoslava Dvo-
rakova, die de scepter zwaait in de overzich
telijke ruime 1000 m2 grote Mana-super-
markt. „Wij zijn niet in staat om ze dat aan te
leren. Aansluiten in een rij, dat zijn ze van
oudsher gewend, 't Blijkt in de praktijk moei
lijk om dat gedrag te veranderen. Met als ge
volg dat er op de drukke dagen steeds twee
rijen staan. Eén rij met en één zonder num-
De Tsjech is nog volgzaam. Lange rijen
voor winkels geven hem iets vertrouwds.
Want daar valt blijkbaar wat te halen voor
een billijke prijs. Dus sluit hij uit gewoonte in
de file aan, terwijl hij nauwelijks weet wat de
aanbiedingen zijn. Noviteiten, daar heeft de
Tsjech zichtbaar moeite mee. Laatst werd in
de winkel van Svatoslova een gratis kopje
koffie aangeboden. „In Nederland heel ge
woon, maar de mensen in Brno wisten niet
wat hen overkwam. Gratis koffie? Ze gingen
snel naar huis en kwamen terug met ther-
moskannen. We zijn er meteen mee ge
stopt."
Overblijfsel
Svatoslava Dvorakóva denkt dat het hamster
gedrag een overblijfsel is uit de tijd dat de
communisten nog met harde hand regeer
den. Maar die leiders zijn in 1989 van het to
neel verdwenen. Het land, bestaande uit de
delen Moravië, met Brno als hoofdstad en
Bohemen, met Praag als centrumplaats,
wordt sindsdien in hoog tempo op westerse
leest geschoeid. Buitenlandse investeerders,
overvolle supermarkten en Amerikaanse Mc
Donalds zijn het gevolg. Het ontluikende ka
pitalisme heeft de kloof tussen rijk en arm
danig vergroot. Bejaarden die het vroeger re
delijk hadden, kunnen anno 1995 net aan in
leven blijven met een wel zeer karige uitke
ring van 2500 kronen per maand, net 150
gulden.
Een vetpot is het ook niet voor een door
snee gezin; man, vrouw en twee kinderen.
Ondanks de omwenteling leiden vele
Tsjechen een sober, bijna armoedig bestaan.
Gemiddeld verdient de vader zo'n zevendui
zend kronen (420 gulden) en alleen aan de
huur van zijn driekamerflat is hij al snel dui
zend kronen (zestig gulden) kwijt. Plus nog
zo'n duizend kronen aan gas, licht en water.
Hij heeft het geluk dat zijn vrouw meewerkt.
Circa eenderde van zijn inkomen besteedt
de Tsjech aan zijn boodschappen. En voor de
kerst zelfs meer. Want dan koopt hij de dure
karper, de nationale lekkernij bij uitstek, op
gediend met aardappelsalade tijdens de
kerstmaaltijd. „Maar hij haalt ook gevogelte
in huis. Gans, eend of kalkoen", weet Irena
Karlickova. Zij is trainster bij Euronova, de
Tsjechische houdstermaatschappij van
Ahold, waaronder naast de Mana-super-
markten, ook discountwinkels, cash and car-
ry-zaken en drie distributiecentra vallen. Bij
Euronova werken 3000 mensen.
Rond de jaarwisseling laat de Tsjech alles
wat vleugels heeft in de schappen liggen. „Er
is", zegt Irena, „in ons land een legende die
zegt datje geen dieren moet eten die kunnen
vliegen. Want anders vliegt je geluk weg in
het nieuwe jaar."
Muisjes
De Tsjech laat sommige artikelen ook liggen
omdat hij er op voorhand van gruwt. Zoals
van gestampte muisjes. „We hebben in Brno
pindakaas geprobeerd, maar dat liep ook
zeer matig", zegt Magda Babeliowsky. De
Bl&emendaalse, opgegroeid in Tsjechië en
ex-lerares wiskunde van het Kennemer Lyce
um, is voor Ahold een van de schakels tussen
Nederland en het voormalige Oostblokland.
Als rechterhand van Frits Ahlqvist, lid van
de raad van bestuur van Ahold, pendelt zij
heen en weer tussen Tsjechië en Nederland.
Vijf jaar geleden, toen het kruideniersbedrijf
al voorzichtig zijn vleugels in (toen nog)
Tsjecho-Slowakije had uitgeslagen, werd ze
gepolst voor een baan. „In mijn klas had ik
kinderen van Ahold-medewerkers. Zo is het
contact met het bedrijf gekomen. Ze vroegen
of ik een handje wilde helpen. Waarom? Om
dat ze me kenden, ik beide talen spreek en
beide culturen ken. In die volgorde."
In het begin was haar taak een „brug te
bouwen tussen twee -culturen, tussen twee
belevingswerelden." In een hotel in Brno ver
telt ze hoe ze namens Ahold onderhandelt
met Tsjechische overheden. „Ik ondersteun
onze raad van bestuur eigenlijk op vele fron
ten. En ik probeer nu om twee bedrijfscultu
ren te laten samensmelten. Ahold had erva
ring met het kopen van supermarktketens in
de Verenigde Staten, maar in een voormalig
Oostblokland gaan de zaken anders, trager,
meer onvoorspelbaar, wilder. Ja, een beetje
wildwest-achtig."
Bestedingspatroon
Magda had het al eerder voorgesteld. Om het
verschil tussen Nederland en Tsjechië goed te
leren kennen, zou het zinvol zijn een door
snee gezin uit Bmo („daar zitten de meeste
Mana-winkels") en een gemiddeld gezin uit
Nederland te volgen bij het inslaan van de
wekelijkse boodschappen. „Juist dan krijg je
een scherp beeld van het gedrag en het be
stedingspatroonvan mensen."
Gerard van Dijk (48) en zijn (van oorsprong
Tsjechische) vrouw Dagmar van Dijk-Vyslou-
zilova (45) halen die donderdag bij AH de we
kelijkse boodschappen in huis. „Gemiddeld
besteden we toch zo'n 250 gulden per week.
En tussendoor halen we ook nog wel voor
zo'n vijftig gulden per week", zegt Gerard, va
der van twee jongens van 17 en 10. Hij werkt
als verkeersleider bij de Nederlandse Spoor
wegen. Hij Vangt 3100 gulden netto in de
maand. Zij verdient een paar ochtenden bij
als interieurverzorgster.
Het echtpaar houdt er van gezellig langs de
schappen te kuieren. Ze letten op de prijzen,
„maar niet overdreven", zegt Dagmar. Hun
karretje is tot aan de nok toe gevuld met
boodschappen. Chips, frisdrank, bier, closet
rollen, brood, vlees. Het kan niet op. „We
hebben het redelijk", zegt Gerard, „voor ons
koophuis betalen we maandelijks nog maar
400 gulden aan hypotheek. Dat scheelt. Maar
we moeten natuurlijk wel voorzichtig zijn."
Mana
Een dag later, voor de winkel van Mana (he
mels brood) in de naargeestige buitenwijk
van Brno. In de verte, weggedoken in de
duisternis of schamel verlicht, grauwzwarte
huizenblokken. Op het parkeerplaatsje voor
de supermarkt pruttelende Skoda's, op zoek
naar een plek. Af en toe schuift een dure auto
makelij over het kiezel. Zwijgza-
vrouwen met sombere ge
zichten en kleine boodschappentassen banen
zich een weg door de drukte voor de etalage
waarboven blauwgele Mana-vlaggen wappe
ren. Mana, boodschappen doen met een glim
lach, met die slogan lokt de'winkel klanten.
Klokslag vier uur. Een uitgestrekte hand
van een lange en magere man als teken van
begroeting. Lubos Rumian (29), zijn vrouw
Anna (28) en zijn twee zoontjes Thomas (4)
en Lucas (2) melden zich op de afgesproken
tijd voor de ingang. Hij is met een salaris van
15.000 kronen (900 gulden) een man in goede
doen, hoewel zijn inkomen het niet haalt bij
dat van bijvoorbeeld een advocaat, die tussen
de 30.000 en 35.000 kronen per maand ver
dient. Advocaten zijn hier zeer schaars.
Natuurlijk, het dagelijks leven in Tsjechië
(tien miljoen inwoners) is goedkoper dan in
Nederland. De benzineprijs is met zo'n f 1,20
per liter niet echt laag; daarentegen kost een
enkele treinreis van Brno naar Praag, ruim
200 kilometer, 120 kronen, iets meer dan ze
ven gulden. En voor een fors glas bier in een
café in Brno wordt meestal niet meer dan ze
ven dubbeltjes gerekend. Toch kankert de
Tsjech. Altijd. Op zijn land, op de prijzen, op
het weer, op alles. Want de Tsjech is een
mopperpot bij uitstek, dat was-ie voor de re-
volutie en dat is ie na de revolutie.
Koffie
Lubos, steil haar, ogen diep in de kassen, is
één van de weinigen die zijn karretje met een
glimlach voortduwt. Hij woont in een drieka
mer-appartement met een huur van 2000
kronen en houdt genoeg over om van te le
ven. Maandelijks besteedt hij een kleine 4000
kronen (240 gulden) bij de supermarkt.
Wat kan hij er krijgen? Een literfles Coca
Cola bijvoorbeeld, voor 66 cent. Bij Albert
Heijn kost zo'n fles inclusief een gulden sta
tiegeld f 3,29. Of een pond half-om-half ge
hakt voor nog geen vijf gulden per kilo (AH f
9,98), een witbrood voor 84 cent (AH f 2,35),
een pak melk voor 66 cent (AH f 1,35) of tien
eieren voor f 1.20 (AH f2,95). Alleen een pak
Douwe Egberts-koffie (250 gram) is er met f
4,74 (bij AH voor f 3,59) duurder dan in Ne
derland. En toch is deze Hollandse koffie er
ze'e'r gewild.
„Het verschil met Nederland is, denk ik,
Magda Babeliowsky: „Pindakaas liep zeer matig.
dat wij precies weten wat we willen hebben",
zegt Lubos. „Wij gooien niet zomaar wat in
ons karretje. Wij letten meer op de kwaliteit
en de prijs. En we kijken nadrukkelijker naar
produkten uit eigen land, omdat we het idee
hebben dat de opbrengst ten goede komt van
Tsjechië."
Het weekeinde staat voor de deur en dan
halen Lubos en zijn vrouw lekkernijen als
chips en speciale sappen in huis. „Ik mag het
misschien wat beter hebben dan de gemid
delde Tsjech, ook ik moet op mijn centen let
ten. Uit eten gaan bijvoorbeeld, dan doen we
niet of nauwelijks." In hoog tempo stuurt hij
zijn wagentje door de winkel. Meestal is hij in
een half uurtje klaar. „Winkelen doe je niet
voor je lol, het is een noodzakelijk kwaad."
De gemiddelde Tsjech komt vaker in de
supermarkt dan de Nederlander. Soms wel
twee keer op een dag. Maar hij koopt minder.
Meestal komt hij of zij 's morgens vroeg, om
dat nog steeds de angst is dat 's avonds de
winkels weer leeg kunnen zijn, zoals vroeger
in Brno.
Troosteloos
Brno heeft 300.000 inwoners. Op het eerste
gezicht is het een troosteloze stad, die verbit
tering uitstraalt. Wie nauwkeuriger kijkt, ont
dekt de veerkracht. De plaats heeft een mo
dem congrescentrum, een beroemd circuit
en vlak bij het sombere stadion van de voet
balclub is een immens westers uitgaanscom-
plex van strak vormgegeven glazen gebou
wen verrezen. Hotels, disco's, winkelcentra,
gokhallen, fitnessclubs; Las Vegas in het
Oostblok.
Na de omwenteling kreeg het westen veel
meer invloed in Tsjechië. Ahold opende op 5
juni 1991 zijn eerste Mana-winkel in Jihlava,
precies tussen Brno en Praag. De 'Hollandse'
winkels, die moeten ópboksen tegen de con
currenten Delvita (Tsjechië), Delhaize (Bel
gië), Billa en Julius Meinl (beide Oostenrijk),
hebben precies dezelfde indeling als de Ne
derlandse All's. Het enige verschil is dat een
gemiddelde supermarkt in Tsjechië zo'n 5000
verschillende produkten heeft en een Neder
landse vaak 12.000.
Mana groeit gestaag; Ahold is inmiddels
ook in Tsjechië 's lands grootste kruidenier.
Lubos: „Ik vind de winkels van Mana erg
goed. Jullie in Nederland hebben nog een
voorsprong, maar ik ben er van overtuigd dat
we die over een aantal jaren hebben wegge
werkt."
„Dit land is volop aan het veranderen, je
voelt het aan aHes. Voor de revolutie was het
compleet anders," herinnert Svatoslava zich.
„De bedrijfsleider van een supermarkt was
echt een manusje van alles. Nu ben ik meer
manager geworden, ik delegeer veel meer
dan vroeger. Ik dacht al westers, maar nu kan
ik het ook echt in de praktijk brengen", zegt
ze vol trots.
De avond is gevallen in de deprimerende
buitenwijk. Voor de kassa's in de supermarkt
staan rijen zwijgende wachtenden. Opeens
begint een jonge vrouw te mopperen op een
oud vrouwtje dat traag haar zeven artikelen
bij de kassa neerlegt. Svatoslova had er al
voor gewaarschuwd. „Ook wij Tsjechen be
ginnen meer en meer van die westerse trek
jes levert
Gerard van Dijk en zijn vrouw Dagnar:„Gemiddeld besteden we toch zo'n tweehonderdvijftig
gulden per week. En tussendoor halen we nog eens voor vijftig gulden."
FOTO UNITED PHOTO'S DE BOER OLAF KRAAK
Denkwijzer
„Ze straalde alsof ze haar definitieve bestemming in het
leven gevonden had en zei, op een manier die geen enke
le tegenspraak leek toe te staan: „natuurlijk ben ik zwan
ger, wie kan dat beter weten dan de aanstaande moeder
zelfiHaar menstruatie was inderdaad al maandenlang
weggebleven. Haar borsten waren groter en zachter ge
worden, en de tepels waren van kleur en grootte veran
derd zoals dat bij een normale zwangerschap gebeurt.
Behalve dat, scheidden ze ook af en toe wat melk af. Ver
der was haar buik gezwollen in een tempo dat normaal is
voor een zwangerschap en bij tijd en wijle voelde ze ook
leven. Maar dat gevoel werd niet veroorzaakt door een
kind. Want er was geen kind."
Schijnzwangerschap, zoals hier
geciteerd uit het werk van de
arts Paul Fried van het Jefferson
Ziekenhuis in Philadelphia,
wordt wel eens het 'oudste psy
chosomatische verschijnsel' ge
noemd. Omstteeks het jaar 300
voor onze jaartelling beschreef
de artsen-aartsvader Hrppocrates
al twaalf gevallen. Van Maria
Tudor, de zuster van de Engelse
koning Hendrik de Achtste,
wordt gezegd dat ze twee schijn-
zwangerschappen heeft gehad
die de volle negen maanden
duurden en uitmondden in twee
schijnbevallingen met alle symp
tomen en pijn die daarbij horen.
Behalve een bekend verschijnsel,
is schijnzwangerschap ook een
uitermate intrigerend verschijn
sel. Volgens Fried kwam en komt
het vooral voor onder vrouwen
die depressièf zijn als gevolg van
een verloren relatie of van on
vruchtbaarheid. Blijkbaar is het
depressieve brein van de betref
fende vrouw in staat haar intense
verlangen naar een baby of naar
de verloren geliefde (die middels
een baby mogelijk teruggehaald
kan worden), om te zetten in op
drachten aan verschillende her
sencentra om een hele reeks hor
monale processen op te starten,
die horen bij een echte zwanger
schap. Het lichaam verlicht het
verdriet van de ziel, in elk geval
tijdelijk.
We hebben het hier in wezen
over v. en van de meest
krachtige, maar ook een van de
meest verguisde en minst begre
pen verschijnselen in de gezond
heidszorg. Het verschijnsel na
melijk dat verlangen en verwuch
ten dat wat we verlangen zal ge
beuren - in wezen natuurlijk het
zelfde als geloof - lichaam en
geest ertoe kunnen brengen het
verlangde werkelijk te laten ge
beuren. Als iemand wanhopig
verlangt naar eindelijk eens een
nacht goed slapen en verwacht
dat de pil die hij uitgereikt krijgt
die verlangde slaap teweeg zal
brengen, dan is ongeacht de in
grediënten van die pil de kans
groot dat hij inderdaad goed
slaapt. In de tijd dat ik als psychi
atrisch verpleegkundige nacht
diensten draaide, heh ik geregeld
patiënten met slaapproblemen,
die daar op een bepaald moment
in de nacht wanhopig van wer
den, een goede nachtrust be
zorgd door hen 'slaaptabletten
uit te reiken waarvan de chemi
sche samenstelling identiek was
aan die van suiker.
Wat met slaap kan, kan even zo
goed met tal van andere psychi
sche en lichamelijke klachten,
zoals blijkt uit werkelijk honder
den studies. In een Britse studie,
bijvoorbeeld, werd aan vrouwen
met frequente hoofdpijnklachten
ofwel aspirine gegeven ofwel een
suikertablet die er net zo uitzag
als aspirine en ook zo werd aan
geboden. Van de vrouwen die
suikertabletten kregen, bleek 40
procent duidelijk te verbeteren,
tegen 60 procent van de vrouwen
die echte aspirine kregen. Boven
dien bleek het iets uit te maken
of de aspirine, respectievelijk de
pseudo-aspirine, van een bekend
merk was of niet. Rseudo-aspiri-
ne van een 'bekend merk' gaf bij
50 procent van de patiënten ver
mindering van pijn, onbekende
aspirine bij 56 procent en beken
de aspirine bij 60 procent.
Zogenaamd moderne 'biolo
gisch georienteerde' psychia
ters en psychologen doen dit ver
schijnsel meestal minachtend af
als het placebo-, of erger nog, het
'Lourdes'- of 'Jomanda'effect,
waar ze niks mee te maken wil
len hebben of wat ze willen 'con
troleren' in plaats van begrijpen.
Onderzoekers proberen bij een
nieuw medicament of een nieu
we behandelmethode altijd te
bewijzen dat het effect daarvan
niet alleen als placebo-effect ver
klaard kan worden. Onderzoeks
verslagen bevatten daarom stan
daard gegevens als dat het medi
cament 20 procent effektiever
was dan een placebo- of suiker
tablet, en dat zeg 50 of 60 pro
cent van de patiënten er baat bij
had. Aan het minstens zo intrige
rende feit dat het suikertablet bij
30 tot 40 procent van de patiën
ten effect had, wordt verder geen
aandacht gegeven. Ook zullen
onderzoekers zelden toegeven
dat een groot deel van het effect
van het 'echte' medicament een
placebo-effect is.
Uitermate Intrigerend in dit op
zicht is een studie die in 1990 in
het medische tijdschrift The Lan
eet werd gepubliceerd door de
arts Horwitz en collega's over het
zogenaamde Beta Blocker Hart
aanval Onderzoek. In deze studie
onder 2175 mensen die een hart
aanval hadden gehad werd het
effect van beta-blokkers, medici) -
nen die ervoor zorgen dat het
hart niet te snel of te hard slaat,
vergeleken met het effect van
placeho-tahletten op sterftekans
in het volgende jaar. Uit de stu
die bleek dat de patiënten die
zich niet aan de voorschriften
van hun dokter hielden - een
kwart of meer van de keren hun
tabletten niet innamen - een
ruim 2 112 keer hogere sterfte
kans hadden dan degenen die
zich netjes aan de dokters-orders
hielden. Het maakte daarbij niet
uit of het om echte of pseudo
betablokkers ging. Met andere
woorden, ook van patiënten die
suikertabletten slikten, hadden
degenen die ze minder vaak slik
ten dan de dokter had voorge
schreven een 2 112 keer hogere
sterftekans dan degenen die de-
den wat ze gezegd was!
Het verschil bleek weinig of
niets te maken te hebben met
lichamelijke kenmerken als ernst
van het (eerste) infarct of psy
chologische kenmerken als een
zaamheid of chronische stress.
De verklaring ervoor moet ge
zocht worden in het feit dat pa
tiënten die zich nauwkeurig aan
de voorschriften houden, dat
doen in de verwachting of het
geloof dat ze daardoor beter zul
len worden en dat lichaam en
gi'i'M in veel gevallen aan dat ge;
loof voldoende blijken te hebben
om zonder verdere (chemische)
hulp van buiten voor verbetering
te zorgen.
De arts Herbert Benson, van de
i Harvard, meent
mogelijk is omdat li
i geest, terwijl ze zich
n aan een behandeling
deel te nemen, zich als het ware
herinneren wat het is om gezond
te zijn en wat ze daar zelf aan
kunnen doen. Hij spreekt daar
om in plaats van over placebo,
over 'remembered wellness',
'herinnerd welbevinden'. De
kans dat een ziek lichaam of een
zieke geest zich gezonde gevoe
lens en reacties kunnen herinne
ren en deze kunnen reproduce
ren, hangt volgens hem van drie
factoren af. Namelijk: van het ge
loof dat de patiënt heeft in de be
handeling cn behandelaar. Van
het geloof dat de behandelaar
heeft in zijn behandeling. En van
de relatie of communicatie tus
sen behandelaar en patiënt. Zo
worden patiënten werkelijk eer
der beter of hebben ze minder
complicaties bij behandelaars
met wie ze een goed relatie heb
ben, ook als de behandeling uit
'echte' medicijnen of chirurgi
sche ingrepen bestaat.
De conclusie? Een behandelaar,
arts of psycholoog, die niet ge
looft in het genezende effect van
geloof, is wetenschappelijk niet
goed opgeleid en praktisch niet
zo effectief als hij of zij zou kun
nen of moeten zijn.
mspa
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
