IB
De sleutelrol
van De Levita
Advent
Wat zoekt Joop van den Ende
op Broadway? Twee jaar
geleden liep daar zijn produktie
van 'Cyrano - the Musical' in
première. Hij zette mooi in, met
een opgetogen publiek in
uitverkochte zalen. Maar na de
officiële première werd de show
door de Amerikaanse critici
neergesabeld. De show viel.
Maar Van den Ende liet zich
niet ontmoedigen, zette door en
'deed mee' in de musical
'Victor/Victoriamet Julie
Andrews in de hoofdrol. Deze
produktie is nu de best lopende
show op Broadway.
Een gesprek met uitvoerend
producent Robin deLevita.
ZATERDAG 2 DECEMBER 1995
Onze Taai.
Het Marquis Theatre op Broadway waar de musical Victor/Victoria wordt opgevoerd.
obin de Levita speelt een sleutel
rol in de musical 'Victor/Victoria',
'het nieuwste succes van Julie An-
^ews. Namens Van den Ende zette de 36-ja-
ge Nederlander een hit neer op Broadway,
i het kantoor van Endemol op de 27ste ver-
ïping van een kantoorpand in het hart van
e Newyorkse theaterwijk, vertelt hij zijn ver
pal. Dat begint in de jaren tachtig, als hij als
ispiciënt meereist met.The Mounties en
_prvolgens voor Van den Ende de André Van
•uin Revue mag produceren en voor televi-
e onder meer de '1,2,3-show', 'De Show-
en 'Moordspel'.
iwiHoe hij een reclamespotje maakte met Ti-
kii Turner en Davie Bowie, en vooral hoe Van
>elm Ende hem in 1983 vroeg de musical 'Bar-
am' neer te zetten, de eerste van een lange
j kwalitatief hoogwaardige musicals, die het
ederlandse publiek tot het genre zou beke-
m, zodanig zelfs dat er van 'musicalgekte'
ordtgesproken.
Inmiddels was de werkwijze van De Levita
opgevallen in Londen. Na het stoppen
n 'Cyrano' kreeg hij daar het aanbod direc-
:h ir te worden bij The Really Useful Group,
t produktiebedrijf van musicalschrijver An-
sw Lloyd Webber. Hij weigerde. Terecht
jkt nu, want hem wachtte nog een reeks
dere uitdagingen. De wereld is daarbij de
j.aens van zijn werkterrein, een café op
sotoadway zijn stamkroeg.
Veel geleerd
Levita: ,,'Cyrano' moest stoppen. Toch
iben we dat goed gedaan en er vooral veel
geleerd. Dat zou voor niets zijn geweest
we ons hadden teruggetrokken uit Ameri-
I. Want 'Cyrano' liep uitstekend, tot de re-
jnsies kwamen. Misschien waren die slecht
ndat 'Cyrano' te Nederlands was: produ-
pait, schrijvers, het 'creative team' en ook
hoofdrolspeler.
Amerikaanse critici is dat moeilijk te
l^cken. Die hebben er toch al moeite mee,
*)t alle nieuwe successen hier Brits zijn. En
daar nog een Nederlands produkt bij
a.jmt.... In het begin werden we dan ook wel
uitgelachen. Tot ze ons aan het werk za-
n. 'Cyrano' mag dan veel geld hebben ge-
6t, het heeft ons bij de producenten res-
|ct opgeleverd. Want we vielen op, omdat
t doorgingen met de show, op een moment
larop anderenzouden stoppen."
Musical 'Victor/Victoria' een hit op Broadway
Joop van den Ende:
niet ontmoedigd door
de afloop van 'Cyra-
FOTO ARCHIEF
Robin de Levita: „Veel geleerd van 'Cyrano'."
Dankzij dat respect kon Van den Ende al
eerder in een met twee Tony Awards be
kroonde 'Hamlet' van Shakespeare deelne
men. Respect bracht ook het contact met To
ny Adams, die voor regisseur Blake Edwards
filmsuccessen als 'The Pink Panther'-reeks,
'10' en 'Victor/Victoria' produceerde. Al jaren
speelde Edwards met het idee om van die
laatste film een musical te maken. Uiteraard
weer met de muziek van Henri Mancini en
met zijn vrouw Julie Andrews in de hoofdrol.
Het was niet makkelijk een theater te vin
den, want de successen die Broadway laat
zien, staan daar vaak al jaren: 'The Phantom',
'Miss Saigon', 'Cats'. Nog moeilijker was het
om de mensen te krijgen die op het verlangl-
jstje van Edwards stonden om de show vorm
te geven: de choreograaf en de ontwerpers
van licht, geluid, decors en kostuums, noem
maar op. Toen na jaren iedereen beschikbaar
was, ging het alleen nog om het geld.
Van den Ende stelde anderhalf miljoen
dollar beschikbaar onder voorwaarde dat De
Levita uitvoerend producent zou zijn. Die
bleek inderdaad de man die ze zochten, want
Adams mag dan weten hoe een film wordt
gemaakt, de musical was voor hem nog on
bekend terrein.
De'Levita: „De afgelopen acht maanden heb
ik voor 70 procent elke dag gewerkt aan 'Vic
tor/Victoria'. We wilden een lange periode
van try outs, om zo veel mogelijk zekerheid te
hebben, want op Broadway zie je nog zelden
echt nieuwe Amerikaanse shows. Het zijn
meest oude successen, zoals 'Showboat',
'Hello Dolly', 'How to succeed'. En allemaal
met een ster om publiek te trekken. Boven
dien is de pers hier heel belangrijk, The New
York Times voorop.
Daarom hebben we vier weken in Minnea
polis gestaan, acht weken in Chicago en nog
eens vier weken met try outs op Broadway.
Eigenlijk is zo'n produktie nooit af, maar hij
loopt enorm. We hebben nu de hoogste re
cettes van Broadway en tot eind van het jaar
zijn we beslist uitverkocht. We moeten echt
een jaar lang met gemiddeld zo'n 90 procent
zaalbezetting draaien, willen we de 8,5 mil
joen dollar die is geïnvesteerd terugverdie
nen."
Voor een groot deel werd gewerkt volgens
de in Nederland zo succesvolle formule. „Een
producent die zijn show tot in de kleinste de
tails begeleidt, totdat hij op het toneel staat,
zie je hier niet. Een producent zorgt hier voor
geld en investeerders, een general manager
neemt voor ieder aspect van de produktie
een bedrijf aan. Een plan, waarbij je tevoren
berekent wat het kan gaan kosten, met een
budgetbewaking, kennen ze hier niet."
Was filmveteraan Edwards meteen bereid
te luisteren naar de jonge Nederlander? „Dat
heeft even geduurd. Ik was daarbij wel zo
voorzichtig alleen suggesties te doen. Want ik
begreep dat hij de laatste nog ontbrekende
1,5 miljoen voor deze show uit zijn eigen zak
heeft geïnvesteerd. Daarom gingen die sug
gesties nooit rechtstreeks naar Edwards. Ik
schreef memo's. En sommige ideeën zag je
dan later op het toneel terug. De lengte van
de eerste acte bijvoorbeeld. Die was aanvan
kelijk veel te kort, terwijl de tweede weer veel
te lang duurde.
Een uur en een kwartier voor de pauze en
dan een uur daama. Dat is genoeg voor een
musical. 'Les Misérables, om maar wat te
noemen, duurt drie uur. Zo'n show moet wel
heel briljant zijn, wil hij zolang boeien. Maar
het probleem is vaak dat schrijvers en com
ponisten daarvoor blind zijn. Die snijden niet
graag in eigen werk."
'Tommy'
Intussen werkt De Levita al meer dan een
jaar elke dag aan de musical 'Tommy', die op
5 maart in Londen de Europese première
moet beleven. Deze recente Broadway-hit
wordt nu door Van den Ende in Europa uit
gebracht, samen met producent Andre Ptas-
zynski van Pola Jones Associates. Voorlopig is
'Tommy' alleen in Londen te zien. Slaat de
show daar aan, dan komt er een tweede pro
duktie die op reis gaat.
Valt het tegen, dan wordt in Londen net
zolang gespeeld als er publiek voor is en gaat
daarna gaat de Londense produktie zelf op
tournee. Naar Parijs, naar Scandinavië en na
tuurlijk naar Amsterdam. „Een half jaar Carré
bijvoorbeeld. 'Tommy' wordt daar niet in een
vertaling gespeeld. Het is rock and roll en dat
kun je niet in het Nederlands brengen, dat
klinkt dan een beetje lullig."
De hoofdrol wordt gespeeld door Paul Kei
tel. Een onbekend acteur, die werd gekozen
uit de duizenden die auditie deden. 'Tommy'
betekent voor De levita opnieuw samenwer
ken met een naam die tot de verbeelding
spreekt: Pete Townshend van de popgroep
The Who en schrijver/componist van de
rockopera 'Tommy', die rond 1970 al op de
plaat, op het podium en op het filmdoek een
succes werd.
„Dit is nu al een hoogtepunt in mijn carriè
re. Je kent hem natuurlijk van The Who, dus
je hebt een bepaald beeld van hem. Maar hij
is zeker geen heroïne spuitende popmuzi
kant, die gitaren kapot slaat. Integendeel, hij
is rustig, slim, intellectueel. Werkelijk, 'Tom
my' is een meesterwerk. Er zit louter goede
muziek in."
Tussen de bedrijven door werkt De levita
aan de Nederlandse produktie van 'Miss Sai
gon', die volgend jaar in Scheveningen 'The
Phantom of the Opera' moet opvolgen. En
daarbij wordt ook al gedacht aan de musical
die het nieuw te bouwen theater in Amster
dam moet openen. 'Sunset Boulevard' wel
licht, de sensatie van Broadway? „Mogelijk",
zegt hij stoïcijns, waarna hij verder praat over
de 'Joe', waarmee Koen van Dijk en Ad van
Dijk een vervolg willen geven aan hun profes
sionele debuut 'Cyrano'.
Een verhaal over Amerikaanse soldaten in
de Tweede Wereldoorlog, dus ook met mu
ziek die refereert aan die tijd. In 1997 moet
'Joe' in première gaan. Maar 'Joe' is nog ver
weg, net als 'De drie musketiers' van Seth
Gaaikema, die vorig jaar in de ijskast is gezet
omdat die qua sfeer nog even te dicht bij
'Cyrano' ligt. „Er komt nu eerst een cd van
met hoogtepunten uit deze moderne musi
cal."
Concreter zijn de plannen voor 'Fame', een
dansmusical over de leerlingen van een Ne
wyorkse theaterschool, eerder het thema van
een gelijknamige film en een veel bekeken te
levisieserie. „In Ixanden draait nu een van
oorsprong Zweedse show onder die naam.
Maar die vinden we niet goed genoeg. Het
script wordt nu herschreven en er wordt
nieuwe muziek aan toegevoegd. We nemen
er de tijd voor, maar binnen een jaar moet hij
klaar zijn.
Natuurlijk krijgt Broadway de première,
want daar speelt het verhaal. Deze voorstel
ling moet de standaard worden voor produk-
ties die daarna hopelijk elders in de wereld
volgen. Want New York is allang niet meer
het absolute centrum van de musical. Kijk
maar eens hoeveel musicaltheaters er overal
in de wereld ontstaan."
Zijn blik droomt weg, lijkt zich een weg te
zoeken naar buiten, tussen de toppen van de
wolkenkrabbers. Een moeilijk vak? Hij haalt
er de schouders over op. „Je moet jezelf de
juiste vragen stellen. Weten waar de grenzen
liggen van wat je op het toneel kunt doen.
Dat is het geheim. Kortom: iedereen zou dit
kunnen."
Julie Andrews en medespelers in Victor/Victoria.
Mijn lagere school was in een groot
gebouw. Te groot eigenlijk. Aanvan
kelijk waren er zes klassen die op 1
september begonnen en 6 klassen
die op 1 april begonnen. Toen er
minder leerlingen kwamen, werd de
aprilafdeling gesloten. Jaren lang
hebben die zes lokalen leeggestaan.
Totdat ze verhuurd werden aan een
katholieke school. Toe maar, éen
katholieke school, in hetzelfde ge
bouw als een protestantse school.
Nee, het was zelfs een gereformeer
de school. Nieuwsgierig hebben we
ze zien komen, maar het was een
grote teleurstelling. De katholieke
kinderen zagen er heel gewoon uit.
Die teleurstelling herinner ik me nog heel
goed. Maanden van tevoren was het ons
verteld dat er katholieken in de andere helft
van ons schoolgebouw zouden komen. Uüt
wilden we wel eens zien! Echte katholieken.
We waren immers niet voor niets opgevoed
in protestantse geest. Maar er viel niets aan
te zien, zodat je onwillekeurig ging twijfelen
aan de juistheid van de Heidelbergse Cate
chismus.
Later heb ik bij bepaalde politici wel eens
gedacht dat ze er echt katholiek uitzagen,
maar steeds bleek dat toch niet het grootste
probleem te zijn.
Als ik er nog eens over nadenk, dan was
toch eigenlijk de enige manier om een ka
tholiek van een protestant te onderschei
den, de manier waarop hij het woord 'ad
vent' uitsprak. Echte katholieken zijn geloof
ik uitgestorven, net als echte protestanten,
terwijl het woord advent is blijven bestaan.
Het wordt nog steeds op verschillende ma
nier uitgesproken, maar nu is het geen aan
wijzing meer van geloofsrichting. Toch is
het zo geweest dat protestanten de klem
toon op de tweede lettergreep legden (ad
VENT) en katholieken op de eerste letter
greep (ADvent). Multatuli zou gezegd heb
ben dat daaruit maar weer eens de kracht
van het geloof blijkt. Dat kan waar zijn.
maar begrijpen doe ik het niet. Wat is het
verband tussen geloof en klemtoon?
Geen geloofskwestie lijkt me de uitspraak
van het woord 'incest dat vroeger de
klemtoon op de tweede lettergreep had
maar tegenwoordig steevast op de eerste
lettergreep. Dat zal wel gebeurd zijn onder
invloed van het Engels. Stonden de katho
lieken vroeger meer aan Engelse invloed
bloot dan de protestanten? Ook bij advent
is de klemtoon op de eerste lettergreep na
melijk de Engelse beklemtoning. Toch ver
wijst hier niemand naar het Engels. Waar
schijnlijk omdat er toen zoveel minder En
gels gehoord werd. In ieder geval moeten
we voorzichtig zijn met steeds op Engelse
invloed te wijzen.
Beslist niet Engels is de uitspraak van 'de
mentie' met klemtoon op de laatste letter
greep: demenTIE. Ook niet katholiek trou
wens. Wel betrekkelijk nieuw, lijkt me, want
vroeger was de middelste lettergreep be
klemtoond: deMENtie. In het Engels ligt de
klemtoon ook op de middelste lettergreep,
zodat onze verschuiving van klemtoon naar
de laatste lettergreep zich juist van het En
gels af beweegt. Dal is eigenlijk merkwaar
dig. Het woord is afgeleid van dement. En
we hebben genoeg woorden zoals politie,
attentie, urgentie, garantie, kwitantie en
produktie, om een klemtoon op de middel
ste lettergreep geenszins buitenissig te vin
den. Waarom is het dan toch meer en meer
demenTIE aan het worden?
k weet het niet. De nieuwe klemtoon is
1 feitelijk de Franse manier. In het Frans
krijgt vaak de laatste lettergreep de klem
toon. Maar de Franse invloed op onze taal,
die vroeger heel erg groot is geweest, speelt
nu geen rol meer. I let woord dementie is
trouwens te jong om aan het Frans ont
lee'nd te zijn.
Toch moeten we de verklaring van die af
wijkende klemtoon misschien wel bij het
Frans zoeken. Maar dan via een omweg.
Toen ons woord dementie nog niet be
stond, en toen men dementen nog gewoon
kinds noemde, bestond er wel een ander
woord, meteen heel andere betekenis, dat
toevallig ongeveer net zo uitgesproken
werd. Namelijk 'dementi', met klemtoon op
de laatste lettergreep, want het was een
Frans leenwoord. Een dementi was een lo
genstraffing, loochening. Iemand een de
menti geven, betekende zoveel als: iemand
ronduit van leugens betichten.
Dat is wel even wat anders. De twee woor
den hebben eigenlijk niets met elkaar te
maken. Maar het oudere dementi (logen
straffing) met zijn Franse klemtoon op de
laatste lettergreep zou toch de uitspraak
van dementie (=dement zijn) beïnvloed
kunnen hebben.
Alleen begrijp ik dan nog niet waarom nu
juist deze aparte klemtoon heden ten dage
opgang maakt. Als het niet aan de katholie
ken lig en ook niet aan het Engels, waar
komt het dan door?
