Aardkorst levensgevaarlijk voor mensheid
Wetenschap Techniek
Insektevirus maakt griepvaccin
DONDERDAG 30 NOVEMBER 1995
REDACTIE SASKIA STOELINCA 023-5
PETER DE JAEGER. GPD
Virussen hebben een slechte naam,
omdat ze ziekten verwekken. Wage-
ningse virologen echter zien in bepaal
de virussen een vriend. Zo kunnen in-
sektevirussen worden gebruikt als 'fa
briekje' van eiwitten voor griepvaccins
en diagnostica.
Deze nuttige toepassing kwam aan het
licht door te wroeten in de genetische
opbouw van hel baculovirus. Dit virus
is een hardnekkige ziekteverwekker
voor talloze insekten. De kracht zit
hem in de razendsnelle vermenigvul
diging. De virussen vermeerderen zich
in insekten binnen vierdagen met een
factor honderd miljoen.
De Wageningse vakgroep virologie
ontdekte dat het polyhedrinegen hier
achter zit. Polyhedrine is een bouw
steen van de eiwitmantels waarin de
staafvormige virusdeeltjes groepsge
wijs worden ingepakt. Het is vergelijk
baar met de aanmaak van het deeg
van de krentenbol, waarbij de krenten
staan voor de virusdeeltjes. De promo
tor van het polyhedrinegen zorgt dat
dit gen zeer efficiënt tot expressie
komt, gezien de grote hoeveelheden
virusbolletjes in aangetaste insekten.
Inmiddels is aangetoond dat baculovi-
russen in insektecelkweken in staat
zijn om zich ook zonder de aanmaak
van het polyhedrine-eiwit te verme
nigvuldigen. Daarom kan deze sterke
promotor worden gebruikt voor de
aanmaak van andere interessante ei
witten.
Hiertoe vervangt men het stukje DNA
dat codeert voor het polyhedrinegen
door een ander gen dat daarmee onder
controle komt van de polyhedrine pro
motor. Infectie met dergelijke recom
binant baculovirussen kan in insekte-
cellen leiden tot fantastisch grote hoe
veelheden aan gewenst produkt. Dit
baculovirussysteem wordt steeds vaker
in de praktijk gebruikt voor de produk-
tie van eiwitten voor vaccins, zoals
voor polio en mond- en klauwzeer.
Een Amerikaans bedrijf test insektecel-
len voor de produktie van griepvac-
Bij het Centraal Diergeneeskundig In
stituut (CDI) te Lelystad wordt de tech
niek gebruikt bij de ontwikkeling van
een vaccin tegen varkenspest. Voor
deel van dergelijke eiwitvaccins is dat
het het afweersyteem van mens en
dier activeert zonder dat ze ziek wor
den.
Verder zijn CDI-onderzoekers bezig
met de aanmaak van hormonen die de
ovulatie kunnen stimuleren bij koeien
en varkens. Dergelijke hormoonprepa
raten verhogen de vruchtbaarheid.
Een andere belangrijke toepassing van
het baculovirus ligt in de diagnostiek.
Leidse virulogen hebben samen met
Wageningse onderzoekers een test
ontwikkeld voor het humane parvovi
rus. Dit virus leidt bij vrouwen tot
vroegtijdige abortus. De ziekte is niet
goed op te sporen, omdat het virus al
is verdwenen op het moment dat ziek
tesymptomen, zoals ontsteking, optre
den. Voor een test is het virusdeeltje
zelf nodig om te zien of antilichamen
aanwezig zijn. Dat virusdeeltje is nage
maakt met behulp van baculovirussen
en wordt nu verkocht als test. Onlangs
is het gelukt om samen met Nijmeegse
celbiologen het enzym creatinekinase
te produceren dat als test voor hart- en
vaatziekten kan worden gebruikt.
Alle grote farmaceutische firma's heb
ben inmiddels het baculovirussysteem
in huis. Belangrijk voordeel is dat het
veiliger is voor de mensen die ermee
werken. Getransformeerde dierlijke of
menselijke cellen, voorheen het enige
alternatief, kunnen gevaarlijk zijn van
wege mogelijke overdracht van retrovi-
russen. Inentingen en andere voor
zorgsmaatregelen zijn voor de mens.
Ander pluspunt is dat het aantal nodi
ge proefdieren sterk omlaag kan.
Probleem is alleen dat de eiwitproduk-
tie uit geïnfecteerde insektecellen na
een paar weken stopt. Defecte mutan
ten van het baculovirus zijn daarvan
de oorzaak. De groei van deze over
heersende mutanten kan worden uit
gesteld door het aantal virussen per cel
laag te houden. Uit Wageningse expe
rimenten blijkt dat de eiwitproduktie
hierdoor verlengt kan worden tot zes
tig dagen.
HEN APELDOORN. GPD
Wat heerlijk is het toch vaste
grond onder je voeten te heb
ben. Je staat er niet bij stil dat
die grond wel eens in beweging
zou kunnen komen. Dan blijkt
hij niet zo 'vast' te zijn. Hier in
Nederland kennen we de luxe
van een betrekkelijk dikke aard
korst onder onze voeten. Maar
dat dat geen garantie biedt voor
onbeweeglijkheid bleek nog
eens in april 1992 toen een flin
ke aardschok (magnitude 5,2 op
de schaal van Richter) de pro
vincie Limburg op haar grond
vesten deed schudden.
Er zijn veel gebieden op aarde
waar de bodem nog veel hefti
ger in beweging kan komen. En
ook vaker. Dal zijn gebieden,
gelegen langs de zogeheten
breuklijnen. Deze breuklijnen
zijn voornamelijk te vinden
langs of in de onmiddellijke
omgeving van de grenzen tus
sen de vele aardplaten ('schol
len') waaruit onze aardkorst be
staat. En 'dobberden' die nu
maar rustig naast elkaar...
Maar nee. Met tomeloze kracht
schuren ze hortend en stotend
langs elkaar, botsen tegen el
kaar en/of dwingen elkaar af te
buigen naar diepere regionen.
De massa's èn de krachten die
er op werken zijn zó groot dat
niets hun trage (doorgaans een
paar centimeter per jaar) maar
onverbiddelijke beweging kan
stoppen. Daarom vinden we in
die aardbevingsrijke gebieden
vaak tot gebergten verwrongen
landdelen en...veelal ook enkele
of zelfs hele reeksen vulkanen.
Dat laatste is natuurlijk niet ver
wonderlijk want de knarsende
en kreunende breuken tussen
de grote aardschollen vertegen
woordigen zwakke plekken in
de aardkorst waarlangs het hete
binnenste van de aarde, mag
ma, zich, gedreven door de im
mense spanningen, een makke
lijker weg dan normaal naar bo-
Miljoenen slachtoffers door aardbevingen
en vulkaanuitbarstingen
Aantal slachtoffers sinds 1900
ven kan ba
nen. En daar- Deze eeu
boven, op die
relatief flinter
dunne aardkorst,
bevinden zich in
middels bijna zes
miljard mensen.
Onder de rook
Een internationale bijeenkomst
van geologen, geochemici, vul-
kanologen en andragogen (ge
dragswetenschappers) kwamen
begin oktober in Rome bijeen
óm zich te buigen over het ge
vaar van al dan niet werkende
vulkanen voor de gebieden daar
omheen. Men stelt een scenario
vast op basis van de waarschijn
lijkheid dat zekere vulkanen in
de komende tien jaar ineens ac
tief kunnen worden. Voorlopig
resultaat: meer dan 500 miljoen
mensen wonen in gebieden di
rect 'onder-de-rook' van één of
meer vulkanen.
De grootste onzekerheden wor
den juist veroorzaakt door diè
vulkanen waarvan men weet
dat ze, na eeuwen of zelfs mil
lennia van bedrieglijke sluime
ring, ineens actief kunnen wor-
vielen op
tal pl
Jaatsen
tenge'
den. Het bekendste voorbeeld
daarvan is wel de Italiaanse vul
kaan Vesuvius, vlak bij Napels.
In het jaar 79 na Christus kwam
de vulkaan plotseling tot leven.
Het havenstadje en toenmalig
Romeins uitgaanscentrum
Pompeji, 85 jaar vóór de vul
kaanuitbarsting al voor meer
dan de helft door een aardbe
ving verwoest, werd, met de
20.000 inwoners, binnen enkele
minuten bedolven onder me
tersdikke aslagen en het nabij
gelegen Herculaneum onder
een enorme modderstroom.
Tegenwoordig leven in de om
geving van de Vesuvius enkele
miljoenen mensen.
Andere voorbeelden van bevol
kingsconcentraties in de buurt
van vulkanen zijn de miljoenen
stad Manilla en omstreken bij
de vulkaan Taal op de Filippij
nen: een aantal dichtbevolkte
gebieden in Japan en op Hawaii
en de miljoenensteden Seattle
en Tacoma die op ongeveer 80
kilometer afstand liggen van de
4.400 meter hoge vulkaan
Mount Rainier in de Ameri
kaanse staat Washington. En
een afstand van 80 Jdlometer tot
een plotseling tot leven komen
de vulkaan lijkt alleen maar vei
lig, zo benadrukten de onder
zoekers.
Gloed wolken
De scenario's laten zien dat het
niet alleen aardbevingen (vaak
voorafgaand aan erupties) en de
ongemakken van neervallend as
en een verduisterde zon zijn die
met een vulkaaneruptie ge
paard gaan. Vooral bij explosie
ve vulkanen komt veel materie
vrij in de vorm van stof en as,
lapilli (steentjes tot stenen) en
'bommen' die wel 100 ton kun
nen wegen en kilometers ver
weg geslingerd kunnen worden.
Al deze materie wordt tefra ge
noemd; soms vloeit dat echter
samen met de verzengende vul
kaangassen en stormt dan in de
vorm van de gevreesde gloed-
wolken de vulkaanhelling af
naar beneden. Zo werd de stad
St. Pierre op Martinique in 1901
door een gloedwolk van de vul
kaan Mont Pelée overvallen.
Ooggetuigen beschreven hoe
een enorme, roodgloeiende
wolk, na een aantal explosies
bliksemend en onder oorverdo
vend geraas als een wervelend
spook de berghelling afstoof.
Binnen twee minuten vonden
40.000 inwoners van de stad de
dood.
Een ander groot gevaar gaat uit
van modder- en lavastromen
die van de berghellingen naar
beneden komen zetten. Vooral
tijdens regenval is de kans op
een alles verwoestende mod
derstroom groot. Net als de r
minuten zouden gloed-
wolken de dichte flatwijken
rond de baai van Napels heb
ben bereikt terwijl honderddui
zenden buiten dat gebied nog
derdegraads brandwonden zou
den oplopen door neerregend
gloeiend as en stof. Modder
stromen zouden tienduizenden
mensenlevens extra kunnen ei
sen indien de overlevenden niet
binnen een half uur na een uit
barsting zouden zijn geëvacu
eerd. En dat lukt natuurlijk
nooit in zo'n kort tijdsbestek.
De schattingen van het aantal
doden van het Vesuvius-scena
rio variëren van 50.000 tot
300.000. Dit alles omdat de ver
antwoordelijke beleidsmakers
bij de stadsuitbreidingen totaal
geen rekening hielden met de
dreiging van de Vesuvius; zelfs
reddingsplannen, in werking
zendsnelle gloedwolken kunnen tredend bij een vulkaaneruptie,
lava- en modderstromen tien
tallen kilometers afleggen.
Met betrekking tot de huidige
bevolkingsconcentraties rond
de Vesuvius stelde de Italiaanse
ontbreken. In totaal leven i
dan 500 miljoen, een half mil
jard mensen over de gehele we
reld onder vergelijkbare om
standigheden, zo valt uit de rap-
vulkanoloog Barberi, verbonden portages op te maken. Deze
Pisa, i
i de gebeurtenis
sen tijdens en vlak na een ex
plosieve uitbarsting, vergelijk
baar met die in het jaar 79. Bin-
verkeren dus onafge
broken in levensgevaar, enkel
en alleen door de processen on
der onze voeten in onze zo 'ver
trouwde' aardkorst.
OPGAVE
CRYPTOGRAM
Horizontaal:
1Hij wordt minder van z'n ver
koop (6); 7. Schrijfster zonder
partner (5); 8. De zoveelste hond
met een been (5); 9. Zo nat is
spraakwater (5); 10. Geeft 't ge
wicht terug, het komt je neus uit!
(4); 11. Rinkelt niet effen aan
een slee (6); 12. Onderwerpt
zichzelf aan de baas (6).
Verticaal:
2. De paleisdominee als gids (5);
3. Omwentelingen zijn geen sim
pele karweitjes! (6); 4. Nog niet
zo lang geleden reeds uit de cen
trale gehaald (6); 5. Van de eer
ste beker razend gemaakt (4); 6.
Dameskleding waar muziek in zit
(8); 10. Uiteindelijk gaat de
sleutel erin (4); 11. Verteld door
een grappenmaker in de bajes
(3).
OPLOSSING
KRUISWOORDRAADSEL
-cineast-
k-k-t-i-m
ut-duo-nu
i-teint-i
pereis
-geleerd-
boerap
e-media-k
uk-god-ui
k-g-c-w-n
-archief-
£T FFAJVK
E/JCAA/Z y
Ot/ EST
FfZAMK
E/JCAAF f
ii
- -a -o- -
TOMPOES
Heer Bommel en de toornviolen
„Dus in deze monsters zit mijn pippe
ling?", riep heer Ollie met overslaande
stem. Hij greep de bak met planten en
snelde er mee naar buiten voordat de
geleerde hem zou kunnen tegenhou
den. Deze liet hem echter rustig gaan.
„U mag ze hebben", sprak hij. „Ze
hebben voor mij hun dienst gedaan. Ik
heb de samenstelling. En wat de na
tuur ons biedt is broddelwerk, vergele
ken bij een wetenschappelijke formu
le." Heer Bommel was toen reeds in de
mist verdwenen. Hijgend torste hij de
zware bloembak voor zich uit, terwijl
hij met afkeer naar de leerachtige vio
len keek. „Wat moet ik nu toch begin
nen?" vroeg de ongelukkige zich af.
„Alle mir zit in de pippeling in deze el
lendige bloemen, als iemand begrijpt
wat ik bedoel! Ach, het was al moeilijk
genoeg als het in een spuit gezeten
had!" Zijn stem werd gedempt door de
nevels en kwade geuren sloegen hem
op de borst zodat hij in een piepende
hoest verviel. De violen richtten zich
op en keken hem met ongunstige kelk
jes aan. „Iedereen heeft me in de steek
gelaten...", stamelde heer Ollie. „Maar
ik heb zelf alles verkeerd gedaan...
uche-uche. En wat geeft het me dan of
ik boos word? Wat helpt me nu nog de
toorn van een heer?" Hij barstte in een
hoestbui uit, die spontaan werd over
genomen door de violen. Sommige
bloemen riepen daar tussendoor: „De
toorn van een heer! De toorn van een
heer!", zodat de beklagenswaardige
bloemenkweker ten slotte voortging
onder een luid misbaar. Het werd hem
bijna te veel en hij stond op het punt
zijn last schreiend weg te werpen toen
Kwetal uit de mist opdook. ,,U hebt het
pas druk!" zei het mannetje bewonde
rend. „Nu, geen wonder. De avond be
gint al te vallen en dan moet u klaar
zijn. Maar het zal wel lukken; u hebt
daar meer mir dan ik ooit gehoord
heb."
E T
W
DOOR HANS VAN ES
Op mistige, bewolkte dagen zoals gisteren is het goed te merken, dJ
de kortste dag van het jaar nadert. Het daglicht, dat de laagstaandE
zon nog door het wolkendek perst, biedt weinig meer dan een norm T
schemering. Toch was het niet overal zo somber; in het zuiden van
het land heeft men weinig gemerkt van de mist en laaghangende b<
wolking. Hier scheen de zon volop en bij weinig wind en 8 tot 10 gr
den werd het een fraaie herfstdag.
Verder naar het noorden en oosten lag het kwik aanzienlijk lag
in Groningen niet meer dan 3 graden. Een groot deel van het Europ
se continent ging schuil onder een laaghangend wolkendek. In het
oosten van Duitsland, Polen en Tsjechië kwam het kwik nauwelijks -J
boven nul en er viel zelfs hier en daar ijzel. Deze neerslagvorm, als
mede het egale wolkendek boven een uitgestrekt gebied, wijst op e
stabiele situatie van de atmosfeer, waarbij de bovenlucht som
mer is dan de luchtlaag bij het aardoppervlak.
In deze tijd van het jaar slaagt de zon er met of nauwelijks in door
zo'n wolkenlaag heen te breken en waar dat wel gebeurt, vormt ziel -3
avonds in de vochtige luchtmassa mist. In dit weerbeeld met mist,
bewolking, motregen en spaarzame opklaringen verandert vandaag
nog weinig boven onze omgeving. Maar er zijn lichtpuntjes: uit Oos
Europa is drogere lucht onderweg. Bovendien zorgt de wat toeneme
de oosten-tot zuidoostenwind voor meer menging in de onderste kil
meter van de atmosfeer, zodat de grijze sluier vanaf morgen op mei
dere plaatsen wordt opgelicht.
Vooral als het 's nachs helder wordt, wordt het merkbaar dat we on4
een koude luchtsoort bevinden. Het kwik gaat dan onderuit naar -2
tot -5 graden. Blijft het bewolkt, dan krijgt de vorst nauwelijks of ga
kans. Overdag varieert het kwik tussen 0 en +5 graden. Dit aarzeler -5
de winterweer houden we nog een paar dagen. Eventuele ijsvorminj
zal voorlopig wel beperkt blijven tot slootjes en ondiepe plassen.
Toch is er nog wel hoop voor de echte winterliefhebber. Het hoge-
drukgebied boven Scandinavië verandert voorlopig weinig van posit
zodat Atlantische depressies met hun fronten ter hoogte van lerlan
in hun opmars worden gestuit en afbuigen in de richting van IJslan
en Groenland. Voor een echte vorstperiode is echter een vlot transp
van Siberische of Scandinavische lucht nodig. Begin volgende v
richt zo'n kou-uitbraak zich op Oost-Europa, maar of deze lucht ooi
ons land zal bereiken, is nog niet zeker.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
gen.
regen of sneeuw, ver
der overwegend droog.
Middagtemperatuur langs
de kust enkele graden bo-
Flinke opklaringen en vrij
wel overal droog Met na
me in Lapland ook wol
kenvelden. 's Middags aan
de zuidkust temperatuur
rond het vriespunt. Elders
meest lichte vorst.
Denemarken:
Flinke zonnige perioden
maar vandaag ook nog en
kele wolkenvelden. Droog.
Middagtemperatuur net
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
Vandaag in Ierland, Wales en zi
Engeland overwegend bewolkt en van
tijd tot tijd regen, mogelijk ook onweer
en veel wind. Elders perioden met zon
en meest droog. Morgen overal veel be
wolking en af en toe regen. Maxima uit
eenlopend van 6 graden op morgen in
oost-Engeland tot 11 in Ierland.
België en Luxemburg:
Vandaag in de nacht en ochtend op veel
plaatsen mist of laaghangende bewol
king. Verder op beide dagen perioden
met zon en droog. Geleidelijk kouder
met op morgen maxima van min 1 in de
Ardennen tot 4 graden aan de kust.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Perioden met zon. In Bretagne en de
Vendee, en morgen ook in Normandiê,
wolkenvelden en kans op een regen- of
onweersbui. Daling van temperatuur;
morgen uiteenlopend van 3 graden in de
oostelijke departementen tot 12 in
Vandaag wisselvallig met geregeld bui
en, soms ook met onweer. In de Algarve
ook wat zon. Morgen afnemend buiig en
meer zon. Middagtemperatuur langs de
kust tussen 14 en 18 graden.
Madeira:
Wisselend bewolkt en op beide dagen
kans op een regen- of onweersbui. Tem
peratuur 's middags rond 19 graden.
Spanje:
Vandaag wolkenvelden en enkele buien,
mogelijk ook met onweer. Naar het zuid
oosten toe ook zonnige perioden en
overwegend droog. Morgen overal gere
geld zon, maar aan de oostelijke costa's
eerst nog een regen- of onweersbui.
Middagtemperatuur in het binnenland
rond 11 graden, langs de Golf van Bis
kaje rond 14 en langs de
Duitsland:
Flinke zonnige perioden. Vandaag ii
nacht en ochtend nog op veel plaa
mist of laaghangende bewolking en
gelijk wat motregen. Iets kouder;
dagtemperatuur morgen uiteenlo[
van min 3 in de Brandenburg tot pli^
grai^.ipJ^Qrdrhein-Westfalen.
Zwitserland:
Flink wat zon en droog. Vandaag i
nacht en ochtend op de Zwitserse h
vlakte nog kans op mist. Middagtei
2 graden aan de noordf
lijkek
t Alpenmassief tot 8 in de
Oostenrijk:
Vandaag wolkenvelden, ook af
zon en vooral op de Oostenrijkse Hiu
vlakte eerst nog wat regen of snei
Morgen meer zon en vrijwel droog.
kouder; middagtemperatuur morge
Tsjechië en Slowakije:
Vandaag nevelig en rustig wee
wolkenvelden, ook hier en da«
vrijwel overal droog. Morgen r
tot r<
VRIJDAG 1 DECEMBER 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 08.25 Zonond<
Maan op 14.00 Maan onderO^ei
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 10.56 23.25 10.29 2p
Laag 06.34 18.50 06.15
j 17.
Canarische Eilanden:
Wisselend bewolkt en kans op een bui,
mogelijk met onweer. Middagtempera
tuur rond 22 graden.
Marokko:
Westkust: perioden met zon en droog.
Vandaag ten noorden van Casablanca
nog wolkenvelden en een enkele regen-
of onweersbui. Temperatuur langs de
ongeveer 18 graden.
Weerrapporten 30 november 07 u
Amsterdam zwaar bew.
het
Toenemende bewolking en vooral in
noorden enkele regen- of onweersbui
Temperatuur 's middags rond 19 gra-
Zuid-Frankrijk:
Perioden met
westen
regen- of
Rotterdam zwaar be
Boedapest motregen n 1
Vooral morgen in het
en mogelijk een
Middagtempera-
ongeveer 10 graden maar langs de
Middellandse Zee en aan de voet van de
Pyreneeen plaatselijk rond 15 graden.
Mallorca en Ibiza:
Half tot zwaar bewolkt en enkele fikse
buien, ook met onweer. Middagtempera
tuur ongeveer 17 graden
Italië:
Perioden met zon en vooral op Sicilië
een enkele bui, mogelijk met onweer.
Met name in de Po-vlakte kans op mist.
Middagtemperatuur uiteenlopend van 7
graden in het noorden tot 17 op Sicilië.
Corsica en Sardinië:
Half tot zwaar bewolkt en vandaag met
name op Sardinië een enkele bui, moge
lijk met onweer. Middagtemperatuur on
geveer 16 graden.
Malta-,
Afwisselend zon en wolkenvelden. Op
beide dagen kans op een onweersbui.
Middagtemperatuur omstreeks 18 gra-
meeste plaatsen droog. Morgen meer
bewolking en vooral in het zuiden en op
Kreta enkele buien, mogelijk met on
weer. Iets kouder; middagtemperatuur
morgen uiteenlopend van 11 graden in
de omgeving van Thessaloniki tot 18 op
gen later ook op Cyprus, enkele regen-
of onweersbuien. Middagtemperatuur
morgen van 11 graden op de Dardanel
lentot 17 op Cyprus.
motregen ono2 19 8
