Het einde van de Canadese droom
»T
Lucien Bouchard. Volgens de separatisten de hoop voor een onafhankelijk Québec, volgens de federalisten e
bedreiging voor Canada.
De Canadese premier Jean Chrétien, zelf afkomstig uit Québec, voert al weken campagne tegen de afscheiding van de
Franstalige provincie. Achter hem staat: 'Wie nee zegt heeft gelijk'. foto reuter
Franstalig Québec wil 'baas in eigen huis' worden
ache pas la patate, Lucien", roept
B I iemand tegen de man die zich
door de mensenmenigte naar het
podium voor in de zaal worstelt. Het betekent
zoiets als 'geef niet op'. De meer dan duizend
aanwezigen scanderen 'Lucien, Lucien'. Terwijl
Lucien Bouchard hem passeert zegt een oudere
man: „U bent mijn held, meneer". Anderen
proberen alleen maar zijn jasje aan te raken.
„C'est un miracle", zegt mijn buurman: het is
een wonder. Eind vorig jaar leek Lucien Bou
chard ten dode opgeschreven. Een zeldzaam
vleesetend virus had zijn halve been weggevre
ten. Het moest worden afgezet. Hij lag dagen
lang balancerend op de rand van de dood in het
ziekenhuis. Maar hij kreeg een kunstbeen en
kwam er weer bovenop. Klaar voor de strijd
voor 'zijn' Québec.
Bouchard is de voorman van het Bloc Québe-
cois, de partij die wil dat de Franstalige Canade
se provincie zich afscheidt van de rest van het
land. Maandag gaan de Québecois naar de
stembus om in een referendum Oui of Non te
zeggen tegen een soeverein Québec. „Maitres
chez nous", noemt Bouchard.dat tijdens de ma
nifestatie in Rivières-des-Loups: Baas in eigen
huis.
Volgens de laatste opiniepeilingen zijn de ja-
en nee-stemmers in een nek-aan-nekrace ge
wikkeld. Sommige peilingen geven oui een klei
ne voorsprong. Toen dat bekend werd, kelder
den de koersen op de Canadese beurs meteen,
en daalde de dollar twee cent in waarde. Dege
nen die Canada één willen laten blijven, zijn
plotseling nerveus geworden. Vooral het be
drijfsleven vreest de eventuele splitsing van het
land.
Dat fs goeddeels de 'verdienste' van Bou
chard. Twee maanden geleden stond het ja-
kamp nog meer dan tien procent achter op de
nee-stemmers. Toen droeg de goedmoedige
premier van Québec, Jacques Parizeau, de lei
ding van de ja-campagne over aan de net uit de
dood opgestane Bouchard. En het tij keerde.
Bouchards miracle gaf ook zijn aanhangers
weer hoop.
Voor de Franstalige Canadezen is hij een held
en een martelaar. Voor de Engelstaligen is hij de
man die hun land, ,,het beste ter wereld", uit
een wil rijten. Anderen noemen hem gewoon
een opportunist, die de afgelopen twintig jaar
tot vier partijen heeft behoord, afwisselend fe
deralisme en onafhankelijkheid predikend.
Maar dat laatste is nooit zo dichtbij geweest als
Eigen land
In 1980 stemden de Québecois voor het laatst
over soevereiniteit. Ze verwierpen het voorstel
met 60 tegen 40 procent. De aanhangers van
het federale Canada een derde van de
Franstaligen en vrijwel alle Engelstaligen ho
pen dat het nu weer zo zal gaan, dat de kiezer
het gezond verstand zal laten zegevieren. Want
Québec zal zonder Canada altijd slechter af
zijn, net als Canada zonder Québec.
De tegenstanders de leider van de nee-be
weging Daniel Johnson, de fel campagne voe
rende Canadese premier Jean Chrétien, het be
drijfsleven, en ook de in Québec woonachtige
Cree-indianenschetsen een beeld vol doem
en verderf voor Québec. Een miljoen banen lo
pen gevaar, riep minister van financiën Paul
Martin. Investeerders zullen Québec de rug toe
keren. De dollar zal in waarde kelderen. En on
afhankelijkheid gaat Québec tientallen miljar
den kosten.
De Québecois zijn er niet van onder de in
druk, lijkt het. „Nog nooit is ons eigen land zo
dichtbij geweest", zei Jacques Parizeau vorige
week tijdens een bijeenkomst van jongeren in
Montreal. „Wij willen dat eigen land en we zul
len het krijgen." De verkiezingsmanifestaties
van het ja-kamp trekken duizenden dolenthou
siaste Québecois.
Het valt op hoeveel van hen jong zijn. „Op 30
oktober worden wij de Generatie H". zegt stu
dentenleidster Catherine Bachaalani. „De histo
rische generatie." Uit de enquêtes blijkt dat
vooral jong en progressief Québec vóór onaf
hankelijkheid van Canada is. Canadezen hou
den niet zo van verandering. „Zij vieren nog
steeds Victoria Day, een kwart eeuw nadat de
Britten daar zelfs mee opgehouden zijn",
schreef een krant.
Veel ja-stemmers kunnen niet bevatten dat
de anderen geen vrij Québec willen. „Door de
geschiedenis heen hebben volkeren gevochten
en zijn mensen gestorven voor hun onafhanke
lijkheid. Hier hebben we de kans om het zonder
bloedvergieten te krijgen. Simpelweg door te
stemmen. En toch aarzelen we. Ik begrijp er
niets van", aldus columnist Ed Bantey van de
Engelstalige Gazette.
Bedreigd
De onafhankelijkheidsdrang van de Québecois
is al oud. De unie tussen Engelstaligen en
Franstaligen dateert van 1759, toen de Britten
het van de Fransen wonnen. In 1867 kwam Ca
nada tot stand, en kreeg Québec zelfs een eigen
regering. Maar honderdvijftig jaar geleden had
den de Québecois de meerderheid in Canada,
terwijl zij nu nog maar een kwart van de Cana
dese bevolking vormen.
De zeven miljoen Francofone Canadezen
voelen zich bedreigd. „Québec zakt langzaam
weg in Canada", zegt de schrijver Yves Beau-
chemin. De andere Canadezen willen dat Qué
bec een provincie is zoals de andere acht pro
vincies. „Maar daarmee ontkennen zij de per
soonlijkheid van Québec. Wij zijn niet als Prin
ce Edward Island", zegt hij, doelend op de piep
kleine Atlantische provincie.
Québec is een economische grootmacht. Een
derde van alle bedrijvigheid van Canada speelt
zich in Québec af. De provincie alleen is de ze
vende handelspartner van de Verenigde Staten.
De Québecois zijn volgens economische des
kundigen dan ook best in staat voor zichzelf te
zorgen. Maar de vraag is of het ook verstandig
is. Beter dan nu hinnen Canada zullen de Qué
becois het niet krijgen.
De ontkoppeling van Canada gaat Québec de
komende tien jaar zeker drie miljard dollar per
jaar kosten. Bovendien moet het zijn aandeel in
de nationale schuld van Canada die met 550
miljard Canadese dollars één van de grootste in
de geïndustrialiseerde wereld is aflossen. En
dat terwijl het begrotingstekort van de provincie
dit jaar al tot meer dan 11 miljard dollar dreigt
op te lopen.
Volgens een studie van de Canadese regering
zal de koers van de dollar na een afscheiding
van Québec dalen van 1,12 naar 98 cent Ook
de koopkracht van de Québecois zal navenant
dalen. Québec zal ook opnieuw moeten gaan
onderhandelen over de toetreding tot het Noor-
damerikaanse vrijhandelsverdrag NAFTA met
Mexico en de VS. En het is de vraag of die lan
den daar wel toe bereid zijn.
De Amerikanen houden zich tot nog toe op
de vlakte. Maar minister van buitenlandse za
ken Warren Christopher zei vorige week wel dat
Québec niet op dezelfde banden met de VS
moet rekenen als die Canada nu heeft. De Ame
rikanen zeggen het niet hardop, maar zij heb
ben liever één rustige, grote buur, dan twee
kleinere, waarmee zij een geheel nieuwe relatie
moeten zien op te bouwen. Minder onduidelijk
was de Franse president Jacques Chirac. Bij een
'ja' zal het 'moederland' Québec als staat erken
nen, zo zei hij deze week.
Eigenheid
De vraag is of het wel zo'n vaart zal lopen, ook
na een oui op maandag. Québec wordt dan
heus niet meteen onafhankelijk. Bouchard heeft
al gezegd dinsdag onderhandelingen met de
rest van Canada te willen beginnen over sa
menwerking. Hij wil een soeverein Québec bin
nen het oude Canada, „een associatie zoals ook
de landen van de Europese Unie die hebben",
zegt hij.
Bouchard heeft eieren voor zijn geld gekozen,
wetend dat het streven naar een volledig onaf
hankelijk Québec nooit op een meerderheid
zou kunnen rekenen. Nu wil hij dat de 'eigen
heid' van Québec erkend wordt. En hij wil voor
stellen dat de Québecois hun Canadese pas
poort behouden en kunnen blijven betalen met
de Canadese dollar. Waarop overigens de En
gelse koningin nog staat.
„Het is alsof je scheidt, maar wel toegang tot
de slaapkamer blijft eisen", schamperde de pre
mier van Ontario, Mike Harris, onlangs. „Of we
zijn één land, of we zijn het niet. Een afgeschei
den Québec is een vreemd land. Punt." In En
gelstalig Canada voelt-men dan ook niets voor
onderhandelingen. Hoe westelijker in Canada,
hoe onverzoenlijker de houding tegenover de
Québecois.
Minister van financiën Martin wijst het idee
van een gezamenlijke munt niet af. „Mij best",
zegt hij. „Maar dat zal niet lang duren", voegt
hij er meteen cynisch aan toe. „Kijk maar naar
Tsjechië en Slowakije. Die wilden dat ook. Het
heeft precies 39 dagen geduurd. En wat gebeurt
er dan? Het zal het bedrijfsleven en nieuwe in
vesteerders toch even aan het denken zetten."
Volgens Yves Beauchemin vragen de federa
listen van Québec en Canada „om samen te le
ven op een manier die je van privé-burgers
nooit zou eisen". Hij noemt het „een huwelijk
tegen elke prijs". Het is waar, zo zegt hij, dat
eenheid macht maakt. „Maar macht kan geen
eenheid afdwingen." Chretien noemt het echter
misleidend te denken „dat je je kunt afscheiden
en toch Canadees kunt blijven".
Wat er dinsdag gaat gebeuren blijft dan ook
onzeker. Volgens de plannen van Bouchard zal
na een 'ja' een jaar worden uitgetrokken voor
onderhandelingen met de rest van Canada, en
zal pas daarna officieel de soevereiniteit worden
uitgeroepen. Maar, zo wordt gewaarschuwd, als
Canada onderhandelingen blijft afwijzen, dan
doen we het meteen. Dan is Québec over een
paar maanden onafhankelijk.
Concessies
Volgens de socioloog Morton Weinfeld is er
geen eenstemmigheid onder de ja-stemmers
over de betekenis van dat dreigement. „Velen
zien het als een tactische zet om meer conces
sies van Canada los te krijgen." De Québecois
zijn niet tevreden met de kwalificatie 'speciale
gemeenschap', die hen de afgelopen jaren door
de rest van Canada in moeizame onderhande
lingen is aangeboden.
De vraag is wat er verandert als Québec soe
verein wordt, maar toch nauwe banden met de
rest van Canada wil. „Ze willen ons paspoort en
ons geld blijven gebruiken. Maar wat er over
blijft hebben ze nu ook al", zei oud-premier
Brian Mulroney vorige week. „Ze hebben al een
grote autonomie op terreinen als onderwijs, ge-
zondheiszorg, cultuur en ruimtelijke ordening.
Dat verandert niet."
Dat Québec geen invloed in Canada heeft
wordt ook bestreden. Québec heeft gedurende
35 van de laatste vijftig jaar de premier van Ca
nada geleverd. Ook nu weer. De minister van
buitenlandse zaken en die van financiën zijn
Québecois. „Zij zijn geen lachwekkende min
derheid, zoals ze beweren", aldus Mulroney.
Uittreding zal Canada volgens hem als geheel
grote schade doen.
Volgens een VN-studie is Canada, met Qué
bec, het beste land ter wereld om in te leven.
Het is volgens de Wereldbank het op één na
rijkste land ter wereld. Waarom zou je daar dan
uit willen? Canada is ook lid van de G-7, een
positie die het mogelijk zal moeten prijsgeven
als Québec zich afscheidt. En het bedrijfsleven
wil stabiliteit, en vreest dat die met afscheiding
verloren gaat.
„Canada's economische inbreng in Noord
Amerika is onmiskenbaar", zegt president-di
recteur Jonathan Weiner van CandereL „Maar
die van Québec zal twijfelachtig zijn." Een an
dere zakenman, Marcel Dutil, meent dal Qué
bec zelf medeverantwoordelijk is voor de slech
te toestand van de Canadese economie, „want
de Canadese regering is dertig jaar lang door
Québec gedo m 1 neerd
Magisch
Lucien Bouchard is niet uit het veld te slaan.
„Een 'ja' zal magisch zijn", riep hij onlangs uit.
„Met een zwaai van de toverstaf zal alles anders
worden en zullen we solidariteit en eenheid
kennen." Bouchard werd meteen belachelijk
gemaakt door premier Jean Chrétien, die hem
'Lucien in Wonderland' noemde. „Ik geloot niet
in tovenaars. In het echte leven zijn er geen to
verstafjes»"
De ja-stemmers doen alsof de positie van het
Frans in Canada bedreigd wordt. Maar daarvan
is niets te merken. In Montreal is Frans de eer
ste voertaal, al spreekt iedereen even makkelijk
Engels. Dat het aantal Francofonen in Montreal
daalt, komt meer doordat de meesten naar de
randgemeenten zijn verhuisd, dan door de op
rukkende invloed van het Engels of van immi
granten.
Lucien Bouchard beweerde vorige week „dat
het witte ras in Québec veel te weinig baby's
krijgt." Volgens Bouchard betekent dit „dat wij
onze familieproblemen niet goed hebben opge
lost". Opmerkingen die tot een golf van opwin
ding leidde. Racisme, werd er meteen geroepen.
En vrouwenorganisaties stonden op hun ach
terste benen. „Wij zijn geen fokmachines",
klonk hel boos.
De één miljoen Franstalige Canadezen bulten
Québec voelen zich niet aangesproken door de
vrijheidsdrang van de Québecois. Een Franco
fone boer in Alberta liet door een (naaimachine
de woorden C'est mieux ensemble (het is beter
samen) in reuzenletters in zijn korenveld maai
en. Franstalige gemeenschappen in de rest van
Canada voeren alom actie tegen een onafhan
kelijk Québec.
Uitstapje
Een skiclub uit Halifax in Nova Scotia één
van de drie kleine provincies aan de Atlantische
kust, die door een onafhankelijk Québec van de
rest van Canada zouden worden gescheiden
besloten het anders te doen. Tot nog toe gaat de
'Club ski 30' <-H jaar met tientallen leden skiën
in Magog in Québec. Maar dit jaar staat de be
stemming van het jaarlijkse uitstapje nog niet
vast.
„Maandagavond weten we het", zei Shane
McNeill van de lui) deze werf „Als het 'nee'
wordt gaan we weer naar Magog. Wordt het 'ja',
dan gaan we dit jaar naar Vermont in de VS."
De skiclub besteedt elk jaar 60.000 dollar aan
uitstapjes. (Jok skiclubs uit Ontario hebben al
aangekondigd Québec links te zullen laten lig
gen. McNeill: „Ze denken in Québec toch niet
dat hun besluit geen economische gevolgen zal
hebben, hè?"
een VN-studie
□e ,nSs Canada het beste
eidakt^nd ter wereld om in
leven. Het is volgens
de Wereldbank
'bovendien de op één
uSiia rijkste natie op de
ürdbol. Waarom zou
daar dan uit willen,
1zoals veel inwoners
van de Franstalige
provincie Québec?
«teriaandag spreken zij
vTrd'i, :h in een referendum
Iderbe
i0,hee ut over de toekomst
van hun 'land'. We
nerHr voeten baas in ons
%en, Franstalige huis
-appa worden, zeggen de
111 voorstanders van
nafhankelijkheid. De
jgenstanders voorzien
arage een splitsing echter
rampspoed voor
Canada 'en Québec.
Ze denken daar toch
vlrd" tiet dat afscheiding
■appa
enw geen economische
28. evolgen zal hebben,
hè?"
ZATERDAG 28 OKTOBER 1995
