Depressieven te veel afhankelijk van gelukstreffers
Wetenschap Techniek
Biologen kweken geslachtloze karpers
donderdag 19 oktober 1995
REDACTIE. SASKIASTOELINGA 023-5150228
'Imitatiekoe' dodelijk voor tseetseevlieg
Met de hulp van katoenen lappen
('imitatiekoeien') wordt in Zimbabwe
met succes de tseetseevlieg bestreden.
De gefopte steekvlieg, die de gevreesde
slaapziekte overbrengt, denkt dat hij
koeien belaagt en loopt in de val. Onder
de lappen, die aan een verticale houten
stok hangen, staat een potje met insec
ticide, dat de vliegen onmiddellijk
doodt. Proeven met deze biologische
vliegenvanger worden begeleid vanuit
Wageningen door de vakgroep En
tomologie.
Tseetseevliegen verspreiden in Afrika
slaapziekte bij vee en de mens. De ei
genlijke ziekteverwekker, de parasiet
trypanosoom, wordt door de steekvlie
gen overgebracht. De veehouder ver
liest jaarlijks grote delen van zijn kudde
aan deze ziekte. Inenting van zijn koei
en helpt niet langer, omdat de parasiet,
net als die van malaria, resistent is ge
worden.
De enige remedie is de tseeseevlieg uit
roeien. Eerst gebeurde dat met zware
chemische middelen als DDT, endo-
sulfan en dieldrin. De tseetseehaarden
werden meestal vanuit de lucht bespo
ten. Die aanpak is sterk vervuilend. Het
slecht afbreekbare gif kwam terecht in
grondwater en rivieren.
Sinds een paar jaar strijden geleerden
met de lappendoek in plaats van met
de injectiespuit en het vliegtuig. „Het
gebruik van bestrijdingsmiddelen is tot
minder dan één procent terugge
bracht", zegt dr. ir. Willem Takken van
de Wageningse vakgroep Entomologie.
De vakgroep onderzoekt hoe de tseet
seevlieg kan worden gepakt op zijn ge
drag. Takken: „Engelse biologen ont
dekten dat de steekvlieg afgaat op vorm
en kleur, vooral op horizontale donkere
vlakken, Zij ontdekten ook dat geur be
langrijk is."
De vliegen worden gelokt door een
koeieparfum, een mengsel van sterk
riekende stoffen. De geurpluim trekt de
dieren aan tot op een afstand van 25 ki
lometer: voornamelijk hongerige man
netjes en zwangere vrouwtjes. De on
derzoekers zoeken nu naar manieren
om ook de rest van de populatie te van
gen. De lappen worden in Zimbabwe
verder verfijnd op het onderzoekscen
trum voor de tseetseevlieg in Rukoime-
chi. De studie gebeurt met geld van de
Europese Unie.
Doel is om met de lappen het tseetsee-
vrije gebied steeds verder uit te brei
den. De 'lappenmethode' is vorig jaar
met succes toegepast om een halt toe
te roepen aan een epidemie van hu
mane slaapziekte in Oeganda. Ook in
andere delen van West-Afrika wordt de
biologische methode toegepast.
Grootste probleem is om de methode
over te dragen aan de lokale bevolking.
„Belangrijk is dat ieder meewerkt aan
het onderhoud en controle van de lap
pen. Soms worden wel eens lappen ka
toen weggenomen om een stevige
broek van te maken. En dat is niet de
bedoeling", zegt Takken.
Dankzij een nieuwe tech
niek is het mogelijk vissen
te kweken zonder hom of
kuit. Geslachtloze vissen
zijn vooral gewenst bij de
zalm- en forelkwekerij.
Vorming van hom en kuit
wordt daar gezien als ver
lies aan visvlees en boven
dien gaat de smaak achter
uit.
De Wageningse' vakgroep
Experimentele diermorfo-
logie en Celbiologie heeft
de ontwikkeling van de
oergeslachtscellen bij kar
pers onderzocht. De eerste
zes weken zijn deze cellen
volkomen in rust. Net voor
dat ze gaan delen verschij
nen er echter macromole
culen aan de buitenkant
van de cel. Deze grote mo
leculen zijn nauwkeurig op
te sporen met antilichamen
gewonnen uit muizebloed.
Dankzij deze vondst kan
men de verdere ontwikke
ling van deze macromole
culen tot geslachtsorganen,
eicellen en spermacellen
blokkeren. Dat kan door de
hormoonhuishouding te
veranderen. Het resultaat
zijn geslachtloze vissen met
meer vlees en lekkerder
van smaak.
De verdere groei van de
vissen kan worden voor
speld met een simulatie
model. Dit model is ont
wikkeld door de vakgroep
Visteelt en visserij voor kar
per, maar is bruikbaar voor
alle vissoorten. Het ver
wachte visgewicht en vet
percentage is te berekenen
uit de hoeveelheid en sa
menstelling van het voer,
de watertemperatuur en
het zuurstofgehalte van de
visvijver. De vis verbruikt
zuurstof voor lichaamson-
derhoud, voeropname en
vertering. Een vis zal nooit
méér voer opnemen dan de
toevoer van zuurstof toe
laat. Het model is een
hulpmiddel bij de analyse
van voedsel- en zuurstof
beperkingen op de visgroei.
JOS BOUTEN GPD
Depressiviteit is een veel voorkomen
de ziekte. Er zijn nogal wat middeltjes
tegen, maar ze doen lang niet allemaal
wat het etiket belooft. Maar er is hoop:
op termijn zou er wel eens een werk
zaam medicijn op de markt kunnen
komen dat (mede) gebaseerd is op de
resultaten van het onderzoek waarop
begin oktober de Utrechter Marcel
Verdonk is gepromoveerd. Zijn speur
tocht heeft geleid tot een beter inzicht
in de werking van een hersenreceptor,
die een cruciale rol speelt in de psychi
sche balans van de mens.
Hoewel er al veel antidepressiva in de
handel zijn, komen er steeds nieuwe
bij. De meeste worden met veel halle
luja naar het grote publiek geschoten
zonder begeleiding van precieze gege
vens. Daardoor wordt vaak meer be
loofd dan werkelijk waar gemaakt.
Maar wét er ook wordt aangeprezen,
de depressiviteit rukt steeds verder op.
Onlangs werd bekend dat van zes
Westeuropese landen een op de tien
bewoners een depri is. Driekwart van
hen heeft zelfs een depressie van ern
stige aard. Doordat het geheim van die
ziekte maar zeer ten dele is ontsluierd,
is de vondst van een werkzaam ge
neesmiddel niet zelden een gelukstref
fer.
Dat vindt ook de in Harderwijk gebo
ren chemicus Marcel Verdonk, die on
langs op een opmerkelijk proefschrift
aan de Universiteit Utrecht is gepro
moveerd. Hij heeft gedeeltelijk de wer
king blootgelegd van een hersenrecep
tor, die betrokken is bij depressiviteit,
eetstoornissen en schizofrenie. Een
hoopgevend begin van een nieuwe be
handelingsroute. Verdonk: „Een ziel-
doortrekkende somberheid kan ont
staan als er wat mis is met de serotoni-
ne-huishouding in de hersenen. Dat
valt te verhelpen met medicijnen die
zich aan de serotonine-receptoren
binden, maar het probleem is dat nie
mand weet hoe die receptoren er exact
uitzien. Dat is een van de oorzaken
waarom het gericht zoeken naar psy
chofarmaca zo moeilijk is."
Het bijzonderevan zijn onderzoek is
dat het tips bevat die gebruikt zouden
kunnen worden bij de ontwikkeling
van nieuwe psychofarmaca. Door aan
het licht te brengen wat er loos is in
dèt stukje hersenen waar de storing
zich voordoet, kan de ellende bij de
wortel worden aangepakt. Verdonk:
„Een beter begrip van processen op
moleculair niveau kan leiden tot het
voorspellen van de activiteiten van
stoffen in het zenuwstelsel. Zo zou uit
de effecten van een reeks stoffen op
een receptor, het effect van een andere
stofvoorspeld kunnen worden."
Boodschapper
Het blijft een hels karwei. De menselij
ke hersenen tellen om en nabij 1.000
miljard neuronen (zenuwcellen), die
elk in contact staan met zo'n 1.000 an
dere neuronen. In onze bovenkamer
flitsen ontelbare signalen in onnoeme
lijke vaart van het ene neuron naar het
andere. Het overbrengen van elk sig
naal komt tot stand dankzij een 'bood
schapper' (neurotransmitter). Maar
die kan zijn boodschap niet goed kwijt
Fundamenteel
onderzoek biedt
perspectief
Wetenschapper Marcel Verdonk, die zich
heeft verdiept in de psychische balans
van de mens. foto annette vlug
als op het neuron, waarop hij moet
landen, de balans van de receptoren
(de stations die de boodschap moeten
ontvangen) is verstoord. Anders ge
zegd: het signaal van de transmitter
kan niet op de juiste manier worden
doorgegeven.
Het probleem om helderheid te krijgen
in de wirwar 'daarboven' wordt ver
groot door het feit dat we te maken
hebben met een groot aantal verschil
lende neurotransmitters en recepto
ren, elk met een eigen functie in het
zenuwstelsel. Daardoor is ons brein
een buitengewoon verfijnd netwerk
van acties en reacties, waarop de wer
king van medicijnen niet precies valt
te omschrijven.
Als het gaat om depressiviteit dan is
het, op basis van de resultaten die
dierproeven hebben opgeleverd, waar
schijnlijk zo dat in het membraan van
een zenuwcel het evenwicht zoek is
van drie soorten receptoren voor de
neurotransmitter serotonine. Om het
nog preciezer te zeggen: de harmonie
tussen de receptoren la, 2a en 2c is
weg. Nu is het zo dat met name recep
tor 2c in het proefschrift van Verdonk
een bepalende rol speelt. Deze recep
tor lijkt bij uitstek interessant in ver
band met de behandeling van depres
sieve en schizofrene patiënten en pa
tiënten met een angststoornis.
Om meer inzicht te krijgen in de 2c-re-
ceptor analyseerde Verdonk met kris
talstructuurbepalingen en computer
technieken de structuur van zo'n veer
tig verbindingen die aan deze receptor
binden. Sommige van deze stoffen
kunnen de receptor in werking zetten,
andere kunnen die alleen bloldceren en
verhinderen daardoor dat een signaal
wordt doorgegeven. Verdonk: „Met
een in onze vakgroep ontwikkeld pro
gramma heb ik de computer opdracht
gegeven de driedimensionale mole
cuulstructuren van die verbindingen
als het ware over elkaar heen te leggen.
Vervolgens heb ik de gemeenschappe
lijke delen van de verbindingen die de
receptor kunnen activeren eruit ge
licht, omdat die voor de werking es
sentieel zijn. Daarbij heb ik niet alleen
gelet op de chemische samenstelling
maar ook op de ruimtelijke structuur."
Op basis van de verkregen resultaten
maakte Verdonk een zogenoemde far-
macofoor: een blauwdruk van een mo
lecuul met alle eigenschappen die no
dig zijn om de serotonine-receptor te
activeren. Daarna stelde hij aan de
hand van literatuurstudies en compu
tertechnieken een model op voor de
2c-receptor. Verdonk: „Het is nog een
ruw model maar in de receptor zit wel
een ruimte die goed overeenkomt met
de vorm van de farmacofoor. Dat bete
kent dat het computermodel van de
receptor en de farmacofoor consistent
zijn."
De uitkomst van het fundamentele on
derzoek, dat Verdonk heeft gedaan, is
veelbelovend omdat het - voorzichtig
gezegd - niet ondenkbaar is dat zijn
vondsten gebruikt kunnen worden bij
de ontwikkeling van psychofarmaca
die meer specifiek gericht zijn op de
kern van het probleem en daardoor
minder nare bijwerkingen kunnen
hebben. Maar alles zit nog in de sfeer
van 'zo zou het wel eens kunnen zijn'.
Belangrijk is nu wat Organon zal doen
met de bevindingen van Verdonk, die
met dit farmaceutisch bedrijf in Oss
samenwerkt.
Z E
L
1
L
H
I
IJ
T
E
w
R
2
B
E
E
K
E
E
R
T
3
W
S
E
T
I
U
N
T
4
S
N
P
I
A
G
R
D
5
K
I
I
E
O
Z
S
K
6
T
IJ
O
N
N
IJ
V
N
7
K
R
R
O
O
O
N
U
8
W
T
R
O
A
L
O
N
9
A
N
L
K
E
E
R
S
10
V
N
E
E
R
V
E
L
11
G
T
E
E
E
L
L
T
12
T
A
W
P
A
I
T
R
13
H
W
A
IJ
T
W
E
R
14
D
R
E
O
E
O
M
T
OPGAVE
OPLOSSING
CITAAT
Streep op elke regel de letters weg, die
samen het woord vormen dat overeen
komt met de omschrijving. De resteren
de letters vormen van boven naar bene
den en van links naar rechts een citaat.
Horizontaal:
1inhoudsmaat; 2. drinkgerei; 3. vlieg-
kunstje; 4. naaldboom; 5. verkoophuis
je; 6. zeevis; 7. vreemde munt; 8. vor
stenzetel; 9. wijnmaat; 10. mist; 11
kleur; 12. woudkoe; 13. vloeistof; 14.
voorstelling in de slaap.
KRUISWOORDRAADSEL
banfez
el-a-t-ro
nipa-raam
u-ereis-e
landrover
-liac-
kabeljauw
tule-atol
es-l-r-ei
naterg
P S
HEINZ
w
'<d
- AV
o)
TOMPOES
Heer Bommel en de toornviolen
Tom Poes en heer Bommel wandel
den langzaam naar Bommelstein. De
maan was opgekomen en wierp een
bleek licht over het landschap. Maar
heer Ollie had daar geen oog voor; hij
keek peinzend naar de spuit en
schudde het hoofd.
Ik weet het niet", sprak hij bedrem
meld. „Morgen wordt het flora-festi
val geopend - en het enige wat ik heb
is er een soort injectienaald en mis
lukte bloemen. Wat moet ik doen?"
„Geef die bloemen een injectie", zei
Tom Poes. „Dan gaan ze het geluid
van de omgeving weergeven. Het is
heel eenvoudig."
„O", prevelde heer Ollie, „zou het?
Maar zoiets kan toch niet, jonge
vriend?"
„Probeer het dan!", riep Tom Poes
ongeduldig. „Daar staat een nacht-
bloeier. Spuit er maar eens een paar
druppeltjes in, dan kunnen we het
horen."
Heer Bommel boog zich over de
plant en boorde de naald in de wor
tel.
„Wat kunnen we dan horen?" vroeg
hij. „Er is helemaal geen geluid in de
omgeving. Wat moet die bloem dan
weergeven?"
„Wacht maar af', zei Tom Poes.
Nu, dat deed heer Ollie. Geruime tijd
stond hij zwijgend in de nachtwind,
doch toen werd het hem te veel.
„Onzin", sprak hij. „Bloemen kun
nen geen muziek voortbrengen, dat
weet iedereen..."
Op dat moment richtte de bloem
zich op en stiet een vaag, brommeld
geluid uit, dat snel sterker werd.
„Oemnkunjeen usiek voojtbjeng tat-
weet iedejeen", sprak hij.
H
W
R
DOOR HANS VAN ES
Gisterochtend werd de oktoberwarmte afgesloten met opnieuw zee
hoge minimumtemperaturen van 14 15 graden; voor de Bilt bete
kende dat - alweer - een 'dagrecord'. In de koelere lucht, die overd;
binnenstroomde, wees het kwik nauwelijks hoger aan dan in de voo
afgaande nacht. Niettemin werd het weer een heerlijke herfstdag;
de drogere lucht scheen de zon een stuk feller dan de afgelopen
week. De van oorsprong polaire lucht, waarin we terecht waren geko
men, was droger en schoner (minder stofdeeltjes), zodat ook het ha
zontale zicht sterk verbeterde. Op veel plaatsen leverde dat fraaie
gezichten op tot meer dan 20 kilometer.
In de afgelopen nacht ging het kwik onder heldere hemel flink onde
uit; op sommige plaatsen in het binnenland tot ca. 6 graden. In
kustprovincies bleef het zachter in de nabijheid van het relatief war
me zeewater. Bovendien kwam er in de loop van de avond en nacht
meer wind en nam de bewolking toe.
Voor de westkust van Frankrijk handhaaft zich een hogedrukgebied
van 1030 hectopascal, maar die positie is voor ons land wat minde
gunstig dan vorige week, toen de hogedruk steeds boven Centraal-E
ropa te vinden was. Nu staat er boven het noordelijk deel van de At
lantische oceaan een sterke westelijke stroming, waarin het een ko
men en gaan is van herfstdepressies.
Vooral het noorden van Europa krijgt de volle laag met veel wind,
regen en relatief lage temperaturen. Fronten, die bij de lagedrukge
bieden horen, krijgen gemakkelijk toegang tot het Noordzeegebied
Eeen langgerekt gebied met bewolking bedekt vandaag al deels hei
noorden van het land. Verder naar het zuiden is nog enige hogedrut
invloed merkbaar en laat de zon zich af en toe zien.
Toch kruipt de frontale zone langzaam naar het zuiden en morgen
overdag kan er overal enige regen vallen bij soms krachtige zuidwe-
tenwind. Meteen temperatuur van 15 a 16 graden is het nog vrij
zacht. In de avond of nacht stroomt met noordwestenwind een vers
portie polaire lucht binnen.
Tijdens het weekeinde komt het kwik niet hoger dan 13 a 14 grade
de nachten zijn fris met kans op vorst aan de grond. Ook op wat lan
gere termijn blijft het wisselvallig met soms felle opklaringen, maa'
ook regelmatig wat regen bij krachtige westen-tot zuidwestenwind,
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
Veel bewolking en langs
de westkust langdurig en
plaatselijk veel regen. Af
en toe stormachtige
noordwestenwind. In de
omgeving van Oslo ook en
kele opklaringen. Middag-
temperatuur van 8 graden
in het noorden tot 14 in
het zuidoosten. Morgen
enkele graden lager.
Zweden:
Overwegend veel bewol
king en van tijd tot tijd re
gen, maar op morgen in
Lapland ook sneeuw. In
het zuiden veel wind en
met name op morgen op
klaringen. Maximumtem
peratuur van 5 graden in
het noorden tot 15 in het
zuidoosten. Op morgen la
gere temperaturen.
Denemarken:
In het zuiden veel bewolking en af en
toe regen. In het noorden ook opklarin
gen. Middagtemperatuur ongeveer 15
graden, morgen iets minder zacht.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Vandaag in Schotland en het noorden
van Ierland bewolkt en van tijd tot tijd
regen. Maxima rond 15 graden. In het
zuidoosten af en toe zon en vrijwel
droog. Middagtemperatuur in de omge
ving van Londen ongeveer 19 graden.
Morgen overal veel bewolking, af en toe
regen en iets lagere temperaturen.
België en Luxemburg:
Vandaag droog en perioden met zon,
maar in de nacht en vroege ochtend en
kele mistbanken. Morgen in België in de
loop van de dag veel bewolking en af en
toe regen, in Luxemburg ook af en toe
zon.. Middagtemperatuur ongeveer 14
graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Perioden met zon en droog. In de nacht
en ochtend mistbanken. Maxima langs
de kust rond 13 graden. In de omgeving
van Dijon ongeveer 17 graden.
Portugal:
Flinke perioden met zon en droog, maar
vandaag in het noorden ook enkele wol
kenvelden. Middagtemperatuur rond 25
graden. Langs de kust bij wind van zee
mogelijk wolkenvelden en iets lagere
temperatuur.
Madeira:
Flinke perioden met zon en droog. Mid
dagtemperatuur circa 25 graden.
Flinke zonnige perioden en droog. In het
noorden wolkenvelden en mogelijk wat
regen. Middagtemperatuur in het noor
den ongeveer 20 graden, in het midden
en zuiden maxima rond 25 graden.
Canarische Eilanden:
Op de zuidelijke stranden vrij zonnig en
droog. Maxima rond 27 graden.
Marokko:
Westkust: Overwegend zonnig en droog,
Middagtemperatuur meest tussen 24 en
28 graden.
Tunesië:
Zon afgewisseld door stapelwolken en
vooral in het midden en zuiden enkele
regen- of onweersbuien. Middagtempe
ratuur ongeveer 25 graden.
Zuid-Frankrijk:
Rustig najaarsweer. Zonnige perioden
en droog. In de ochtend plaatselijk kans
op mist. Maxima ongeveer 21 graden.
Mallorca en Ibiza:
Flinke perioden met zon en droog. Maxi
ma rond 24 graden.
Italië:
Overwegend zonnig. Met name vroeg in
de ochtend hier en daar nevel of mist
banken. Middagtemperatuur van 18
graden in het noorden tot 23 in het zui-
vï^ r
-W- warmtef
tfC\ sneeuw
~Y~ koufron
hagel
H hogedru
18 1000 luchtdrU
windrichti
19 temperatu
ur hecto p
Oostenrijk:
Flinke perioden met zon, maar
vroege ochtend eerst plaatselijk r
nevel. Op de meeste plaatsen d
Maxima van 14 graden in het laag
tot 17 in Karinthië.
Polen:
Perioden met zon en vrijwel
droog. In het noorden vandaag gel
lijk meer bewolking, in de avond
door wat regen. Morgen in het i
lichte regen, later op de dag ook
slag in het midden en zuiden. Ma
morgen rond 13 graden.
Tsjechië en Slowakije:
Vanochtend nog mist of laaghang
bewolking. Daarna wolkenvelden
wisseld door zon. Op de meeste plat
droog. Morgen geregeld zon en di
Middagtemperatuur dalend van 17
den op vandaag naar 14 op morgen.
Hongarije:
Eerst plaatselijk mist of nevel. Late
rioden met zon en droog. Middagtei t
ratuur van 14 graden in het
19 plaatselijk in het zuiden.
VRIJDAG 20 OKTOBER 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 07.13 Zon onder
Maan op 02.36 Maanondei
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 00.35 13.00 00.08
Laag 08.16 20,35 07.57
Weerrapporten 19 oktober 07 u
Eindhoven
Den Helder
Rotterdam
Maastricht
Aberdeen
Barcelona
Bordeaux
Brussel
Cyprus
Corsica en Sardinië:
Overwegend zonnig en droog. Middag
temperatuur rond 23 graden.
Malta:
Vandaag nog een kleine kans op een re
gen- of onweersbui. Verder flinke zonni
ge perioden. Temperatuur in de middag
circa 23 graden.
Griekenland en Kreta:
Vrij zonnig en droog. Vooral vandaag op
de Egeïsche Zee een koele noordoosten
wind, morgen neemt de wind af. Mid
dagtemperatuur uiteenlopend van 20
graden rond de Egeïsche Zee tot 24 gra
den langs de westkust en in het binnen-
Turkije en Cyprus:
Vrij zonnig en droog. Middagtempera
tuur tussen 21 graden langs de Turkse
westkust en 25 graden op Cyprus.
Duitsland:
In het midden en zuiden flinke perioden
met zon en droog. In de ochtend nog wel
hier en daar mist. In het noorden van
daag wolkenvelden en vrijwel overal
droog. Morgen zwaar bewolkt en af en
toe regen. Bewolking en neerslag trek
ken langzaam zuidwaarts. Middagtem
peratuur van 13 graden in Sleeswijk-
Holstein tot 16 in het zuiden.
Zwitserland:
Perioden met zon en op de meeste
plaatsen droog. In de nanacht en vroege
ochtend vooral in de dalen ook mist.
Middagtemperatuur aan de noordkant
ongeveer 15 graden, in het zuiden enke
le graden hoger.
half bew.
motregen
grondmist
Istanbul
Klagenfurt
Kopenhagen
Las Palmas
Londen
Luxemburg
Madnd
Malaga
Mallorca
Malta
5? onbS
Stockholm zwaar t
Warschau half be
Wenen zwaar t
Zürich zwaar t
Bangkok onweei
8uenos Aires onbew
Casablanca mist
Johannesburg regen
Los Angeles zwaar I
24 II
21 IJ
11 10
16 13
14 1'
17 3
15 IC
onbew
licht bew.
half bew.
ider
NED
iiINa
18.1
11 lbo
Biologen onderzochten de ontwikkeling van de oergeslachtscellen bij karpers. archieffoto
