Gruweldaden Krajina
bijna de doofpot in
Aziaten gaan hier sojasaus,
pillen en fietsen maken
Feiten &Meningen
Stomme NS'ers
Crutzen: Beminnelijke, ma®
onverzettelijke vrijbuiter^
DONDERDAG 12 OKTOBER 1995
Wat kunnen mensen toch stom zijn. Neem
nu die NS'ers. Gaan ze massaal protesteren
tegen hun eigen bedrijf. Er deugt niets. Als
er een druppel regen valt, ligt het bedrijf al
op z'n gat. Komt een vlieg te dicht bij de
bovenleiding, dan is er storing. Verschijnt
ergens een donkere wolk aan het zwerk dan
betekent dat donder en bliksem voor de
Spoorwegen en ligt het treinverkeer een
week plat.
Conducteurs, machinisten en lokettisten
zijn er zelf gestoord van geraakt. Dat blijkt
wel uit hun reacties. Juist nu de Tweede Ka
mer zich binnenkort moet uitspreken over
het al dan niet privatiseren van NS zet het
personeel alle seinen op onveilig. Net nu de
Spoorwegen de slogan 'OV-informatie van
deur tot deur' letterlijk hebben genomen
door huis aan huis een schitterende krant te
bezorgen met alle ins en outs van de ver
zelfstandiging, gaan de eigen mensen aan
de noodrem hangen.
Flebbben ze dan nooit van PR gehoord?
Begrijpen ze dan niets van verkooptechnie
ken? Nee dus. Ze verlagen zich tot het ni
veau van de gemiddelde, altijd klagende
treinreiziger en willen niets zien van al het
moois dat NS bieden. Bij Philips gaan de
werknemers toch ook niet klagen over de
eigen gloeilampen.
En dat terwijl het pakket van verrassin
gen, aanbiedingen, service en andere luxe
voorzieningen van NS er niet om liegt. Of
om de NS-krant te citeren: 'Er gaat heel wat
gebeuren nu de Spoorwegen op eigen be
nen komen te staan. Als eigen baas krijgen
we straks de ruimte om beter in te spelen
op de wensen van onze klanten. Op uw
wensen. In feite bent u straks onze baas.
Onrendabele lijnen zullen het wel redden,
wat anderen ook zeggen en schrijven. De
angst van mensen dat de tarieven straks, als
we geen subsidie meer van de overheid krij
gen, fors zullen worden verhoogd, is voor
barig'.
Kortom, het wordt allemaal mooier, beter
en sneller met een muziekje naar keuze,
een aansluiting voor de computer en inge
bouwde spelletjes in de tafeltjes. Of je die
nou wel of niet nodig hebt, ze zitten wel in
de Intercity Plus en die is best wel ergens in
het land te vinden. En wat die vertragingen
betreft valt het ook allemaal best wel mee.
Als dat niet het geval zou zijn, zou dat in de
'OV-Informatie van deur tot deur' best wel
vermeld staan.
Bovendien zijn er, mocht zich toevallig en
bij hoge uitzondering toch nog wat ongerief
dreigen voor te doen, altijd nog Teletekst en
Ontbijt-TV. Beschikt men toevallig niet over
Teletekst dan moet men gewoon niet vóór
7.29 uur 's morgens de rails opgaan, want
dan begint pas Ontbijt-TV.
Waar tref je in dit verzakelijkte ik-tijdperk
nog zoveel dienstverlening aan? Een bedrijf
dat door de overheid als een ongewenst
kind te vondeling wordt gelegd, maar des
ondanks zoveel genegenheid blijft uitstra
len in de richting van zijn klanten. Dus waar
heeft het personeel het over?
Het is dan ook niet meer dan terecht dat
de directie van NS de opstand van deze
dwarsliggende spookrijders afdoet met de
opmerking niets aan de klachten te kunnen
doen. Het gaat immers goed en het is
slechts een kwestie van tijd voor het perfect
gaat. Dat hadden de NS'ers toch zelf ook
kunnen bedenken, want dat vertellen ze zelf
al zo lang aan hun klanten.
Op dit moment zijn dat er gemiddeld nog
zo'n 900.000 per dag. Dat mogen er best
wat minder zijn, zodat de overblijvenden
wat rustiger kunnen reizen. De NS gaan
daar voor. Nou het personeel nog.
JAN PREENEN
Slachtpartij onder bedlegerige bejaarden Honderden naamloze graven
Ze zijn beschoten, bruusk geweerd door politie-agenten of hebben urenlange gesprekken met on
willige ambtenaren moeten voeren: de VN-waarnemers in de Kroatische Krajina. Hun waarne
mingen zijn fragmentarisch, stukjes van de waarheid, maar van ongekende waarde voor het VN -
tribunaal in Den Haag. Omwille van 'de lieve vrede' waren de schokkende details over de recente
gruweldaden bijna in de doofpot verdwenen.
„Maar er kan geen vrede komen",
zegt IKV-secretaris Mient-Jan Fa-
ber, „als geen recht wordt gedaan
en oorlogsmisdaden niet worden
vervolgd. Slachtoffers en nabe
staanden hebben daar recht op."
Faber nam onlangs uit Kroatië ver
trouwelijke rapporten mee over
gruweldaden en massagraven.
Rapporten die zijn opgesteld door
waarnemers van de Europese
Unie, de Verenigde Naties en men
senrechtenorganisaties en die we
gens de breekbare vredespogingen
geheim zijn gehouden.
We schrijven augustus dit jaar.
Kort na de ontdekking van het
massagraf bij Knin, willen mede
werkers van de VN-vluchtelingen
organisatie Unhcr poolshoogte ne
men bij een begraafplaats in Vrlika.
Bewoners hebben er bulldozers ge
signaleerd. Het team wordt niet
toegelaten. Hun collega's zien later
meer: beschermende maskers,
rubberen handschoenen en sporen
van zware machines op het terrein.
Aanwijzingen dat het niet bij één
massagraf zal blijven.
Op de begraafplaats bij Gracac in
het zuiden van de Krajina ont
vouwt zich voor de ogen van de
VN-waarnemers gedurende de ko
mende weken een schokkend tafe
reel. Vers omgeploegde terreinen,
steeds meer houten kruisjes, de
meeste zonder naam. Eerst 81, dan
100, dan 105 en tenslotte 122. En
steeds weer worden er nieuwe kui
len gegraven. „Wellicht toekomsti
ge graven", schrijven de VN'ers.
Kroatische autoriteiten schermen
steeds weer met 'internationale
normen' die zijn gehandhaafd, een
deugdelijke identificatie en admi
nistratie die is opgezet. Een VN-
team doet een steekproef. In Omsi-
ca is op 8 september een lichaam
gevonden, drie weken later reizen
de VN'ers naar de plek des onheils.
Daar blijkt dat de Kroatische poli
tie geen enkel onderzoek heeft uit
gevoerd. Het lichaam ligt nog
steeds op dezelfde plaats. Ontbon
den en in stukken.
In Korenica: 21 kruizen op een om
geploegd begraafplaatsje. Geen na
men. Diepe kuilen, even verderop.
Vodetec: een tiental pas gedolven
graven op een orthodox, Servisch
begraafplaatsje. Omwonenden ver
tellen de VN'ers dat Kroatische sol
daten er gedurende een augustus
nacht zeker zes lijken hebben ge
dumpt. Brezovac: menselijke res
ten in een groot graf bij de restan
ten van een woning. In het noor
den van de Krajina, in de heuvels
van Dvor: 27 kruizen die duiden op
recente begrafenissen, enkele da
gen later: 77 kruizen. Geen namen,
maar nummers.
Krbavica, 18 september. VN'ers ob
serveren tien Kroatische soldaten
die gaten van vier bij twee meter
graven, vlakbij een militaire basis
in het dorpje. Twee dagen later
ontdekt een betrouwbare VN-bron
talloze 'verse' graven in het dorpje
Borcovici. Sas: veertien graven,
twee met een naam, twaalf met de
vermelding NN.
De orthodoxe begraafplaats van
Een bejaarde Serviër die de Krajina heeft weten te ontvluchten, rust even uit op weg naar Banja Luka. foto reuter
Petrinja, slechts enkele tientallen
kilometers van de Kroatische
hoofdstad Zagreb. Een groot om
gewoeld terrein: 142 kruizen,
slechts veertien met naamsvermel
ding. Een vrouw die op de begraaf
plaats werkt, vertelt de VN'ers dat
de geïdentificeerde slachtoffers in
kisten zijn begraven, terwijl de lij
ken van ongeïdentificeerden in
plastic zouden zijn gerold.
De burgemeester van Petrinja be
vestigt later dat er Serviërs in uni
form en in burgerkleding zijn be
graven. Mensen uit het gebied van
Petrinja tot Yabukovac. Volgens de
politie zijn de lijken volgens 'inter
nationale normen' aan de aarde
toevertrouwd: apart, op zeventig
centimeter afstand van elkaar. Ver
der: foto's en vingerafdrukken.
Maar het VN-team krijgt die gege
vens niet te zien.
En dan zijn er nog de tientallen
gruwelijke verhalen van ooggetui
gen die zagen hoe Kroatische
strijdkrachten Servische bewoners
uitscholden, sloegen, martelden,
verminkten, stenigden of ver
moordden. Verhalen die op waar
heid berusten, want tijdens hun
patrouilles vinden VN-teams bij
uitgebrande woningen tientallen
lichamen van, meest bejaarde,
soms bedlegerige of zwaar gehan
dicapte Servische bewoners die de
Krajina niet konden of wilden ont
vluchten.
Zo ontdekken VN'ers op 16 augus
tus langs de weg bij Zagrovic een
aantal lijken. Twee van hen, man
nen rond de vijftig, slechts gekleed
in hun ondergoed. Kogelwonden
in het hoofd, verschillende vingers
afgehakt.
Of de waarnemingen bij het dorpje
Grubori. Twee lichamen. Eén man,
ongeveer 70 jaar, in pyjama op de
vloer van zijn slaapkamer, schot
wonden in de rug. De ander, een
ongeveer 65-jarige man, met een
doorgesneden keel in een weiland.
Zes bejaarde vrouwen, ernstig ge
traumatiseerd, zijn de laatste over
levenden van Grubori.
De bejaarde man uit Stegnajic die
door langharige Kroatisch strijders
op 22 augustus werd gedwongen
zijn bedlegerige vrouw achter te la
ten. Enkele dagen later keert hij te
rug, in gezelschap van VN-waarne
mers vindt hij haar: doodgescho
ten in een waterput op het erf van
hun woning.
De VN'ers zien ook talloze plunde
ringen. in brand gestoken boerde
rijen, fabrieken, kerken, scholen,
ontelbare afgeslachte paarden,
koeien en schapen. Steeds weer
worden Kroatische regeringstroe
pen of para-militairen aangewezen
als de daders. Op 13 september
passeren VN-stafmedewerkers tus
sen Glina en Topusko Kroatische
soldaten. Ze brengen de nazi-groet
en roepen Heil Hitier.
De afschuwwekkende balans van
Operatie Storm, de Kroatische
Blitzkriegen haar nasleep: zeker
honderden doden, honderden ver
misten, 14.000 woningen en ge
bouwen deels of volledig verwoest
en vele, vele tienduizenden on
schuldige burgers op de vlucht.
ROTTERDAM JOLANPE VAN DER GRAAF
Paul Jozef Crutzen, een van de
winnaars van de Nobelprijs
voor de scheikunde 1995, geldt
als een vrijbuiter binnen de we
tenschap. Wars van elke bu
reaucratie volgt hij zijn eigen lo
gica en trekt hij zijn eigen con
clusies. En deze leidden nogal
eens tot heftige polemieken:
zijn gedachte dat de nietige
mens in staat zou zijn met zijn
vervuiling de stratosfeer te ver
nietigen is inmiddels geheel ge-
accepeerd, maar klonk begin ja
ren zeventig niet bepaald van
zelfsprekend.
Crutzen, die als dertiende Ne
derlander een Nobelprijs heeft
gewonnen, was de eerste die
wees op de aantasting van de
ozonlaag die de aarde moet be
schermen tegen het gevaarlijke
ultraviolette zonlicht. Al in 1970
sprak hij de banvloek uit over
de uitstoot van stikstof door
(supersonische) vliegtuigen, au
to's en industrie. Toen zijn ei
gen wagen stuk ging, besloot hij
geen nieuwe aan te schaffen.
Nog steeds fietst hij in Mainz
naar zijn werk aan het befaam
de Max-Planck-Institut. Hij is
daar mededirecteur van het in
stituut voor atmosferische che
mie. Zijn medelaureaten Mario
Molina en Sherwood Rowland
borduurden voort op zijn waar
schuwingen en kwamen zo op
de schadelijke werking van
CFK's in de stratosfeer. Vervol
gens werden deze koolwater
stoffen als drijfgas in spuitbus
sen en koelkasten melaats ver
klaard.
Behalve zijn uiterlijk - open
overhemd, sandalen - is ook de
carrière van Crutzen, geboren
in 1933, er niet direct een uit
het wetenschappelijke boekje.
Hij is een self-made man. Als
zoon van een werkloze ober
groeide hij op in de Amster
damse Pijp. Hij ging naar de
HBS, maar behaalde - wegens
hoge koorts tijdens het examen
- te lage cijfers om een studie
beurs te krijgen. Hij doorliep de
technische school en ontwierp
het inmiddels verdwenen tun
neltje onder het Centraal Sta
tion van de hoofdstad.
Met zijn Finse vrouw vertrok hij
naar Zweden, waar hij zichzelf
Zweeds leerde vanaf een oude
grammofoonplaat. Uiteindelijk
kwam hij als computerpro
grammeur bij het vermaarde
Meteorologisch Instituut van
Stockholm terecht. In de
avonduren studeerde hij wis
kunde en meteorologie. Op het
instituut viel de onorthodoxe
technicus al snel op, waarna hij
bij het onderzoek naar de at
mosfeer betrokken werd.
Aanvankelijk ging alle aandacht
uit naar de gevolgen en oorza
ken van zure regen. „Toch
stond het instituut het mij als
jong onderzoeksassistent toe
een geheel ander onderwerp te
gaan bestuderen", schreef Crut
zen in 1991 ter inleiding van
een artikel in het jaarboek we
tenschap en technologie in Eu
ropa. Dat verhaal ging over de
zogenoemde nucleaire winter,
een begrip dat begin jaren tach
tig al door Crutzen was geïntro
duceerd.
Hij beschreef de verwoestende
gevolgen van een atoomoorlog
op het milieu. Zijn theorie dat
de aarde in een ijsklomp zou
veranderen omdat de zonne
warmte niet door de met stof, as
en roet bezwangerde atmosfeer
zou doordringen, leverde hem
wereldwijde bekendheid bij een
niet-wetenschappelijk publiek
op.
Binnen de wetenschap was hij
ft he
toen al jaren een autoritefatie
het gebied van atmosferisch
derzoek. „Crutzen is degftge
de chemie uit het laboraugrc
naar de stratosfeer heeftIten
bracht. Hij combineerdel
teorologie met de chemijLj,
wetenschap. Hij onderzoP"
invloed van het weer, vaiL^t
zonlicht en van de luchtsjgn
mingen in de atmosfeerin di
mische reacties. Daaruitldoc
dat deze heel anders verligjSi
dan in de steriele reageeiLnt
aldus KNMI-medewerkeLe I
Ulden, die in het verleden
men met Crutzen onderc»/
deed. I"1
„Crutzen is altijd een echLgn
derlander gebleven. Hij
door zee, doet niet aan fiffuor
foefjes", stelt hoofd milieKen
derzoek Slanina van het fy
giecentrum Nederland inlee
ten. Hij werkt veel samen[aai
Crutzen. Evenals andereiLre
schappers toont ook Slanj
zich niet verrast over de bi
van de Zweedse academiJK*!
je eenmaal je oog hebt lal...
vallen op het atmosferisdT
derzoek, dan is Crutzen d[
een logische winnaar.'
De grootste kracht van Ci£jg
is volgens hem diens onoi
doxe, creatieve manier val
ken. „Dan hebben we eeij
bleem met de ozon, waanCU
mand een zak van snapt.I
Paul met een geniaal ideer
en we ineens begrijpen wr
de ozon dunner wordt." f
pst.
|28l
DEN HAAG ANP
Crutzen deelt
met Amerika
De Nobelprijs 1995 voor sin
kunde is gisteren toegekeii
de Nederlander Paul Crut|tei
de Amerikanen Mario Moler
en F. Sherwood Rowland.kt
krijgen de prijs voor baanfcht
kend onderzoek over de o 1
jol
In f970 verklaarde Crutze ;et
reactie van stikstofoxyde t >rt
ozon, Molina en Sherwoo
Rowland borduurden daa tje
voort. Het is volgens de A<
mie aan de drie wetensch te
pers te danken dat de uits en
van CFK's vanaf het einde
de jaren zeventig werd ter j;
dröngen.
Henning Rodhe, lid van d Ut
ninklijke Zweedse Acaden 't
voorwetenschappen zeit lel
pen dat de prijs een bijdr; tee
leveren aan hardere maat
len tijdens een internat ior 'le
conferentie over het verdt t
rugdringen van CFK's vol
maand in Australië.
STOCKHOLM AP
hij
WIM STEVENHAGEN
Het lijkt de omgekeerde wereld. De
Taiwanese fietsenfabriek Giant
opent een produktievestiging in Le
lystad. Een Japanse medicijnenfabri
kant, Yamanouchi, vestigt zowel een
laboratorium in Leiderdorp als een
fabriek in Meppel. En ook 's werelds
grootste fabrikant van sojasaus, Kik-
koman, bouwt aan een fabriek èn
een Europees hoofdkantoor in Ne
derland. Hoe is dat te rijmen met de
paniekverhalen dat er zo veel werk
verplaatst wordt naar lage-lonenlan-
den?
Het verplaatsen van banen naar la-
ge-lonenlanden en de komst van de
drie Aziaten zijn in feite twee zijden
van dezelfde medaille. Die medaille
heet globalisering. Anders gezegd:
steeds meer (ook minder grote) be
drijven gaan internationaal opere
ren. Niet het land van herkomst is de
afzetmarkt, maar liefst de hele we
reld. En je werknemers zijn niet per
definitie landgenoten, want je pro
duceert daar waar de beste werkne
mers rondlopen en/of de goedkoop
ste. Of daar waar de milieuvoor
schriften mild of de energieprijzen
laag zijn en waar de distributie goed
geregeld is. En liefst ook nog dichtbij
de nieuwe afzetmarkt die je wilt ver
overen met fietsen, pillen en soja
saus.
Tot zo ver is er eigenlijk niet zo veel
nieuws onder de zon. Nieuw is wel
dat steeds meer bedrijven het pro-
duktieproces in steeds kleinere stuk
jes knippen. Voor elk onderdeeltje
wordt het land met de meest gunsti
ge (lees goedkoopste) omstandighe
den uitgezocht. Een slimme compu
terleverancier haalt tegenwoordig de
moederboards uit het Verre Oosten,
de monitoren uit Tsjechië, de plastic
dozen uit weer een ander land en
doet de assemblage dicht bij de (Eu
ropese) markt.
Dat verschijnsel heet 'global sour
cing'. Je boort als het ware over de
hele wereld de beste bronnen aan.
..Global sourcing is een hot item in
directiekamers", zegt Robert van der
Zwart, universitair docent marketing
aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Op de VU wordt deze maand in
samenwerking met de Federatie
voor de Nederlandse Export (Fene-
dex) een studiedag gehouden
over global sourcing. Dat seminar is
vooral bedoeld voor ondernemers.
Maar ook voor vestigingsdirecteu
ren, want die krijgen vroeg of laat al
lemaal een fax van het hoofdkantoor
met daarop de brandende vraag:
waarom zit je (nog) in Nederland?
Vervolgens moet met harde cijfers
worden aangetoond welk land de
best denkbare plek voor die vestiging
in kwestie is. Rolt ons land niet als
beste uit de bus? Dan is de verhui
zing nabij. Voor elke activiteit ont
wikkelt zich ergens ter wereld een
'hot spot'. Voor miniatuur chip-ont
werpen moet je bij Japanners zijn
met hun eeuwenoude traditie van
miniatuur schilderen. Israël is
dankzij haar militaire technologie
sterk in toegepaste wiskunde. AT&T
heeft er dan ook een research-afde-
ling opgezet. Veel Amerikaanse mul
tinationals verzenden hun interna
tionale direct mail via de Nederland
se PTT, omdat de PTT betrouwbaar
is, voordelig en goede deals kan slui
ten met buitenlandse PTT's. Ierland
is op dit moment een 'hot spot' voor
call centres en (Nederlandse) softwa
re bedrijven. Ierland heeft een goed
opgeleide beroepsbevolking die
meerdere talen spreekt en biedt
soms subsidies van 20.000 gulden
per gecreëerde werkplek. China is fa
voriet als het gaat om lage loonkos
ten en hoge produktiviteit.
Maar hot spots hebben de neiging
zich over de hele wereld te verplaat
sen. Uiteindelijk zullen de Chinezen
hogere lonen afdwingen. De Ieren
worden minder scheutig met subsi
dies als ze eenmaal uit het diepe dal
geklommen zijn. En California is nu
nog dè vestigingsplek voor biotech
nologie, maar Leiden en Singapore
winnen ook terrein. „De gemiddelde
levensduur van een doorsnee vesti
ging gaat dan ook omlaag.", voor
spelt Fred van Eenennaam, universi
tair docent marketing en strategie
aan de VU. „Bedrijven binden zich
niet meer levenslang aan een plek.
Iedere pakweg vier a vijf jaar zal op
nieuw worden doorgerekend of de
huidige lokatie nog wel de beste, de
goedkoopste is."
Het gevolg is dat landen zichzelf
veel meer dan vroeger moeten
'verkopen' als de ideale lokatie. De
komst van Kikkoman, Giant en Ya
manouchi toont aan dat Nederland
best wat troeven in handen heeft.
Yamanouchi zit met het laboratori
um in Leiderdorp dicht tegen de
Universiteit van Leiden aange-
schurkt en looft de distributiemoge
lijkheden in Meppel. Bij Kikkoman
speelde de van oudsher goede ver
standhouding tussen Japan en Ne
derland een rol. Toen soja 300 jaar
geleden voor het eerst op de Europe
se markt kwam, gebeurde dat door
Nederlandse handelslieden. Giant,
tot slot, prijst de kwaliteit van de Ne
derlandse fietsenmarkt als hot spot.
„Als je in Nederland fietsen kan ver
kopen, kan je dat in de hele wereld."
AMSTERDAM MARIEN VAN DEN BOS
EN MARGREET VERMEULEN
