Cultuur Kunst
Antje, het krom gebochelde creatuur
ff
Drie tenoren gaan
op wereldtournee
Politionele actie verbeeld
in Rotterdams museum
ewondering
Italië wil gestolen kunst terug
DONDERDAG 12 OKTOBER 1995
I CHEF «GERT VISSER, 0
Monniken brengen nieuwe CD uit
madrid Nadat zij al bijna twee jaar alle verkoopcijfers hebben
gebroken met hun CD's van Gregoriaanse muziek, hebben de
Benedictijnen van het Spaanse klooster Santo Domingo de Silos
een nieuwe CD uitgebracht. De eerste CD van de benedictijnen
was over de hele wereld een succes. Eind 1993, begin 1994 was
de CD met 350.000 exemplaren negen weken lang de bestver
kochte muziekdrager in Spanje. De 36 koorleden vergaarden
met hun kerkmuziek al twee platina en twee gouden platen.
Kaarten voor Dans Theater
leiden Voor de balletvoorstelling door het Nederlands Dans
Theater 2 op 21 oktober in Den Haag zijn tot zaterdag kaarten
(inclusief busvervoer) te koop bij K&O in Leiden (Oude Vest 45).
Het gaat om het programma getiteld 'Jonge choreografen', dat
wordt opgevoerd in het AT&T-Danstheater. De voorstelling be
staat uit werken van Paul Lightfoot, Johan Inger Inger en Paul
Delacroix.
2 Unlimited in actie
rotterdam 2 Unlimited brengt speciaal ten bate van het initia
tief 'Stem voor Streetkids' van de Voorlichtingsdienst Ontwikke
lingssamenwerking een song uit. Het nummer zal voor het eerst
te horen zijn tijdens de Mega Music Dance Experience, die Hit-
Radio Veronica 16 december in de Jaarbeurshallen in Utrecht
organiseert en live via de radio en Internet is te volgen. Tien jon
geren krijgen de kans op te treden met 2 Unlimited. Om in aan
merking te komen moeten ze een ontwerp maken voor de hoes
van de cd 'De Streetkids song' en die voor eind november op
sturen naar HitRadio Veronica, Postbus 22700,1202 CP Hilver
sum.
Historische roman over onbekende directrice Leidse Schouwburg
Bij de Leidse Schouwburg hadden ze tot voor kort nog
nooit van haar gehoord. De kleindochter van Jacobus van
Rijndorp, Anna Barnard, 'een krom, gebocheld creatuur'.
Daphne Meijer schreef een historische roman over deze
vrouw, die halverwege de achttiende eeuw directrice was
van het theater aan de Oude Vest.
arrogante vrouw. Haar zus
Adriana dook overal op. Er werd
altijd vanuit gegaan dat zij een
soort straatprostituee was, een
oninteressant Figuur. Maar ik
vind haar wel interessant, om
dat ik ontdekte dat ze op 21-ja
rige leeftijd een toneelstukje
schreef. Weliswaar een lullig
kluchtje, maar toch
De drie tenoren, Luciano Pa-
varotti, Placido Domingo en Jo
sé Carreras, hebben gisteren
aangekondigd dat ze voor het
eerst een gezamenlijke wereld
tournee gaan maken.
De bekendste opera-zangers
ter wereld geven vanaf medio
1996 vijf concerten waarbij
300.000 bezoekers worden ver
wacht. De drie mannen konden
het eerder niet eens worden
over een gezamenlijke tournee.
De agenda's konden niet op el
kaar worden afgestemd, zo zei
den ze. Ingewijden gaven echter
aan dat een botsing van de niet
geringe ego's de oorzaak was.
De Italiaan en twee Spanjaar
den treden in juni op in Tokyo,
in juli in Londen en New York,
in augustus in München en in
maart 1997 in het Australische
Melbourne. De toegangskaarten
zullen naar verwachting binnen
enkele dagen zijn uitverkocht.
In 1990 traden de drie op in
Rome, ter gelegenheid van het
wereldkampioenschap voetbal
in Italië, en vier jaar later in Los
Angeles. De concerten leverden
vele miljoenen aan royalties op
en de cd bereikte
koopcijfers.
Meijer kwam op het spoor van
Anna Barnard tijdens een on
derzoek voor een doctoraal
scriptie over Jacobus van Rijn,
de grondlegger van de Leidse
Schouwburg. Kleine verwijzin
gen in oude archiefstukken
wakkerden haar interesse aan.
Gaandeweg werd de familie
van Jacob van Rijndorp steeds
belangrijker."
Toen haar doctoraalscriptie af
was, besloot de Neerlandica het
surplus aan gevonden materiaal
te gebruiken als uitgangspunt
voor een historische roman. An
na, 'juffrouw Antje', Barnard is
de hoofdfiguur in deze roman,
getiteld 'Het plezier van de dui
vel'.
Het is het tweede boek van
Meijer, die in 1993 debuteerde
met de autobiografisch getinte
roman 'Resten van de Eeuw'.
Dit boek is een verslag van de
zoektocht naar haar joodse
identiteit.
Veel is er niet bekend over het
leven van Antje Barnard. Maar
dat gaf Meijer juist de gelegen
heid om er lustig op los te fan
taseren. Het feit dat Antje een
misvormd, onooglijk wezen was
sprak daarbij nog wel het meest
tot de verbeelding. Ze was de
dochter van Isabella van Rijn
dorp, die van 1758 tot 1770 de
scpeter zwaaide in de Leidse
Schouwburg. „Over de vrouwen
in die familie waren in de stuk
ken veel meer intieme details te
vinden dan over Jacob van Rijn
dorp. De moeder van Antje
stond bekend als een gierige,
Kapelletje
Meijers speurwerk leverde ech
ter niet veel meer op dan een
reeks soortgelijke kleine feitjes.
„Nee, uiteindelijk is er niet zo
veel uitgekomen. De geboorte
datum van Antje heb ik gevon
den, maar haar sterfdag is on
bekend gebleven. In het testa
ment van Isabella stond dat al
haar bezittingen naar Antje
overgingen, dus ze is directrice
van de schouwburg geweest. En
ze is ook echt getrouwd geweest
met Louis Barnard. In 1768 trad
ze met hem in het huwelijk, in
een kapelletje achter de
schouwburg. Maar wat ik over
Antje heb geschreven is groten
deels bij elkaar gefantaseerd. De
geschiedenis van haar en haar
familie is een puzzel met maar
weinig stukjes."
Van het leven van het 'krom
gebochelde creatuur' is dan
weinig tastbaars overgebleven,
maar dat was voor de schrijfster
misschien ook juist wel het aan
trekkelijke van de zaak. Met een
schat aan informatie wordt de
fantasie nu eenmaal veel min
der snel geprikkeld. „Je hebt
lijsten van de stukken die in de
schouwburg werden gespeeld,
gegevens over de belasting die
SCHOUWBUR
Een tekening van de achttiende e
s Leidse Schouwburg, waar 'juffrouw Antje' enkele jaren de scepter zwaaide.
de schouwburg aan het wees
huis moest betalen en notariële
nou precies deden is onduide
lijk.. Dat ongrijpbare moet je re-
bij waren, dat blijkt uit stukken
in het gemeente-archief. Dat
wat ze allemaal betekent waarschijnlijk toch wel
dat de huwelijksvoltrekking
geen grootscheepse gebeurtenis
Antje Barnard is in 'Het ple
zier van de duivel' een persoon
die vanwege haar mismaakt
heid niet op veel steun kon re
kenen van haar familie. Haar
'boze' moeder had haar het
liefst willen verstoten, maar
haar vader voorkomt dit. Als 47-
jarige vrouw trouwt ze met
Louis Barnard, die dit louter
doet vanwege goede financiële
perspectieven. „Antje is ge
trouwd zonder dat er getuigen
Na een paar jaar huwelijk ver
laat Antje haar man om de ac
teur Jacob Neyts achterna te
reizen. Een Vlaamse operist die
ook echt heeft bestaan en in die
tijd met een gezelschap in de
Leidse schouwburg heeft opge
treden. Ze zoekt Neyts op in
Amsterdam en stelt hem voor
om in België gezamenlijk een
nieuw theater te beginnen. De
plannen worden echter ge
dwarsboomd door een brand in
de Amsterdamse Schouwburg.
Bij die brand, ook een historisch
feit (11 mei 1772), vallen tiental
len doden. Antje is in het boek
een van de weinigen die aan de
vlammen weet te ontkomen.
Om in 'Het plezier van de
duivel' een goed tijdsbeeld te
schetsen is het boek geschreven
in de taal van de achttiende
eeuw. Een taal die doorspekt is
met Franse en half-Franse
woorden, zoals 'derangeren' en
'accompagneren'. „Dat was
echt heel leuk om te uit te zoe
ken. Ik heb hele lijsten aange
legd van woorden die ik in de
archieven tegenkwam en daar
na gecontroleerd of ze echt uit
die tijd afkomstig waren."
Voor beschrijvingen van het
Leidse straatbeeld is Meijer, die
in Amsterdam woont, ook ge
heel afgegaan op informatie uit
oude boeken en pamfletten.
„Dat moest wel, want ik ken
i,eiden helemaal niet. Ik ben al
leen een keer rond gaan kijken
in de omgeving van de schouw
burg. Maar daar heb je verder
weinig aan, want alles is daar zo
veranderd."
'Het plezier van de duivel',
uitgeverij Nijgh en Van Dit-
mar; 188 blz., prijs 34,90 gul-
In deze rubriek komen al of
niet bekende
streekgenoten aan het
woord die, hetzij direct,
hetzij zijdelings met kunst
en cultuur te maken
hebben. Ze praten over een
kunstvoorwerp, een
kunstuiting waaraan ze
bijzondere waarde
hechten. Van de snuifdoos
van oma tot het
grijsgedraaide muziekstuk
en alles wat daar tussen zit.
Vandaag is het de beurt
aan Leidenaar Wim van
der Pluijm (58), oud
medewerker van de
Rotogravure.Voor wie de
hongerwinter
daadwerkelijk heeft
meegemaakt zegt zo'n
schaal met aardappelen
wel wat."
Met Jan van
Zonneveld maakte ik
S kennis in 1980
tijdens mijn periode
als raadslid voor de
PvdA. Ooit werkte hij net als ik
bij de Rotogravure en wel als
retoucheur. Dat wil dus zeggen
dat hij de foto's voor
bijvoorbeeld Panorama of de
prenten voor Openbaar
Kunstbezit bijwerkte op kleur.
Daar moet je gevoel voor
hebben en dat had hij. Hij belde
mij met het verzoek of ik wilde
bemiddelen voor een
tentoonstelling van zijn
schilderijen. Hij was toen al 80
jaar en het was voor hem 'nu of
nooit'. Ik heb met graagte
voldaan aan die wens. Je kon in
die tijd nog een beroep doen op
de pot Initiatieven Burgerij. Er
kwam een subsidie los van
duizend gulden en Jan kon zijn
werk exposeren in De Waag.
Als dank voor mijn hulp schonk
Van Zonneveld mij het
schilderij De Zwarte
Aardappelen. Dat had hij
gemaakt in 1945, vlak na de
bevrijding. Voor wie de
hongerwinter daadwerkelijk
heeft meegemaakt - en wij
hadden het thuis toen ook
slecht, hoor - zegt zo'n schaal
met aardappelen wel wat. Dat
werd beschouwd als een heuse
lekkernij Enfin, voor mij heeft
het in elk geval een hoge
gevoelswaarde, want er zit een
verhaal achter. Nog los van het
feit dat ik een liefhebber ben
van stillevens en deze bijzonder
mooi is geschilderd. Als je van
„De expositie 'Agressi II: Opera
tie Kraai' geeft een veel harder
beeld van de tweede politionele
actie dan de Nederlandse rege
ring het thuisfront altijd heeft
geschetst", zegt fotohistoricus
Louis Zweers. „Of deze gecen
sureerde foto's destijds invloed
zouden hebben gehad op de
politieke besluitvorming in Ne
derland, is moeilijk te zeggen.
Maar van oorlogsfoto's staat in
elk geval een ding vast: één pak
kend beeld kan de publieke opi
nie volledig laten omslaan."
De tentoonstelling 'Agressi II:
Operatie Kraai', die tot 11 febru
ari te zien is in het Rotterdams
Museum voor Volkenkunde, is
vernoemd naar de Indonesische
betiteling van de tweede poli
tionele actie. Het Rotterdams
Museum voor Volkenkunde laat
een kleine honderd vergeten
beelden zien van deze koloniale
oorlog van het Nederlands-Indi
sche leger op Midden-Java en
Oost-Sumatra. Onder aanvoe
ring van generaal Spoor grepen
legereenheden daar tussen 19
december 1948 en 5 januari
1949 hardhandig in. Het hoofd
doel was de ontzetting van
Djokjakarta, waar toenmalige
Indonesische kopstukken als
generaal Sukarno en generaal
Hatta zich ophielden.
De voorlaatste fase van de
Nederlandse overheersing in
Indonesië is meer dan vijfen
veertig jaar goeddeels aan het
zicht onttrokken gebleven. Het
is aan fotohistoricus Louis
Zweers te danken dat dit hoofd
stuk uit de koloniale geschiede
nis van Nederland eindelijk in
beeld is gebracht. In januari
stuitte Zweers bij toeval op dui
zenden negatieven en zesdui
zend foto's van het omstreden
Nederlandse optreden op Java
en Sumatra. Samen met de Rot
terdamse Indonesië-conserva-
tor Anneke Veldhuisen-Dja-
jasoebrata stelde Zweers uit dit
materiaal een overzicht samen.
Een handjevol legerfotografen
documenteerde de tweede poli
tionele actie namens de Neder
landse overheid. Slechts drie
van hun opnamen kwamen
door de censuur en haalden in
december 1948 de krant of een
geïllustreerd tijdschrift. De ne
gatieven en afdrukken werden
echter niet vernietigd, maar be
landden in het Algemeen Rijks
archief in Den Haag. Uit schrif
telijke documenten over de
tweede politionele actie die
Zweers aantrof - een deel ervan
is ook op de expositie te zien -
blijkt dat bevelhebber generaal
Spoor zijn officieren persoonlijk
opdracht gaf alle foto's te cen-
Wandelend langs de witte pa
nelen in de expositieruimte
geeft Zweers tekst en uitleg over
deze periode uit de koloniale
geschiedenis. Ter hoogte van
foto 89 houdt de historicus na
drukkelijk halt. „Deze opname
van sergeant A.J.M. Loomans
heeft voor mij grote betekenis",
zegt hij. „Voor het eerst is nu
het gebouw in de Sumatraanse
stad Sidikalang te zien waar de
Inlichtingendienst verhoren af
nam." De zwart-witvergroting
waar Zweers op wijst is in janu
ari 1949 op Oost-Sumatra ge
maakt. De albeelding toont vijf
Indonesiërs, zittend op de
grond voor een houten gebouw.
Gehavende kleding, handen ge
boeid achter de rug, doodsangst
op hun getekende, gezwollen
gezichten. De republikeinen
worden bewaakt door twee ge
wapende Hollandse militairen,
die vanaf de veranda op de
krijgsgevangenen neerkijken.
„Dit tafereel geeft een vol
strekt ander beeld van het Ne
derlandse optreden in Indone
sië dan de media in december
1948 lieten zien. Die plaatsten
op hun voorpagina's foto's van
vergezichten en stranden met
wuivende palmen, of afbeeldin
gen van dorpelingen die breed-
lachend sigaretten aannamen
van blozende Nederlandse sol
daten."
Tijdens oorlog 1500 werken weg
dichtbij kijkt, ben je geneigd om
het zand van de aardappels af te
vegen, zo levensecht zien ze
eruit.
Later heb ik nog een paar
stillevens van hem gekocht. Die
met die bokkingen en die daar
met de peen en uien, de
ingrediënten voor de echte
Leidse hutspot. Opnieuw zo'n
olieverfschilderij met een
verhaal er achter. Jan van
Zonneveld is dan ook een echte
Leienaar. Toen hij in de Van der
Willigenhof woonde, in Zuid
west, haalde ik hem na de dood
van zijn vrouw wel eens op.
Kwam hij eten en een borreltje
drinken. Ja, hij leeft nog steeds.
Is nu 95 jaar en zit in een
verzorgingstehuis in Warmond.
Ik ga nog wel eens op bezoek,
maar hij is helaas dermate
gedementeerd dat hij niet het
flauwste benul heeft wie je bent
of wat je komt doen. Jammer,
ja-
Echt doorgebroken naar het
grote publiek is Jan van
Zonneveld niet. Of beter
gezegd, nog niet. Want dat kan
er altijd nog een keer van
komen, dat weet je maar nooit.
Ik denk dat hij in totaal zo'n
honderd schilderijen heeft
gemaakt. Niet alleen stillevens,
ook koetjes, landschappen,
portretten en zelfportretten.
Over de waarde van zijn werk
kan ik moeilijk oordelen. Vind
ik ook niet zo belangrijk. Die vijf
die ik heb hangen, gaan in elk
geval nooit de deur uit.
Daarvoor ben ik er te zeer aan
gehecht.
Schilderen doe ik zelf trouwens
ook heel graag. Tot nu toe lag
mijn produktie niet hoog, zo'n
twee werkjes per jaar. Maar
daar komt binnenkort wel
verandering in. Over twee
weken ga ik in de VUT en dan
heb ik alle tijd om me
eens in de
schilderskunst te
verdiepen. Hoewel,
mijn vrouw vind dat
ik eerst de trap in de
kamer maar eens
moet doen. Die is
hoognodig aan een
verfje toe.'
foto holvast/mark lamers
Italië heeft een catalogus gepubliceerd met 1.500
kunstwerken die tijdens de Tweede Wereldoorlog
zijn gestolen. De Italianen hopen dat deze publi-
katie leidt tot tips over de plaats waar de kunst
schatten zich nu bevinden.
In de catalogus staan gestolen werken van on
der meer Botticelli, Holbein, Rembrandt en Ru
bens. Een van de belangrijkste objecten is Mi
chelangelo's gebeeldhouwde masker van een
faun, dat in augustus 1944 door een terugtrek
kende Duitse infanterie-divisie uit een kasteel bij
Arezzo werd meegenomen.
„Ligt het masker in de opslagkamer van een of
ander Duits museum?", vroeg minister van cul
tuur Antonio Paolucci op een persconferentie.
„Of ligt het in een particulier huis, of in de op
slagkamer van een Russisch museum?" Het Rode
Leger nam veel van wat de Duitse troepen had
den geroofd, mee naar Rusland.
De meeste vermiste kunstwerken zijn gestolen
door Duitse soldaten, zoals het schilderij
'Drievuldigheid' dat Alesso Baldovinetti in 1450
maakte. Het was in particulier bezit totdat de
16de gewapende divisie van de SS langskwam en
het schilderij in de lente van 1944 uit een huis in
het Toscaanse Lucca van de muur haalde.
Maar ook de Geallieerden maakten zich schul
dig aan kunstroof. Bij sommige vermissingen is
de oorzaak onbekend. Zo verdween temidden
van de verwarring over de Italiaanse capitulatie
in 1943 een portret van Dante dat in de zestiende
sgen
takt.
