1
Ook Hawking acht reizen
naar verleden nu mogelijk
Wetenschap Techniek
Zakcassetterecorder
Moeder geeft eerste signalen
voor vorming van embryo af
Meteoriet werpt nieuw
licht op leven op Mars
DONDERDAG 12 OKTOBER 1995
REDACTIE SASKIASTOELINGA 023-5150265
HAARLEM RONALD FRISART
Het 'Orakel van Cambridge' is
om: de wereldberoemde Britse
wetenschapper Stephen Haw
king sluit de mogelijkheid van
reizen in de tijd niet langer uit.
Dat is opzienbarend, omdat hij
op dat punt de afgelopen jaren
juist krachtig tegen de stroom
in heeft geroeid.
Een kleine vijfjaar geleden be
gonnen natuurkundigen en as
tronomen in toenemende mate
te speculeren over de mogelijk
heid om terug te reizen in de
tijd, dat wil zeggen naar het ver
leden. In de relativiteitstheorie-
en van Albert Einstein meenden
ze daarvoor aanknopingspun
ten te zien. Hawking wilde
daarvan echter niets weten. Hij
droeg diverse argumenten aan,
onder meer dat we, als reizen
naar het verleden werkelijk mo
gelijk zou zijn, allang toeristen
uit de toekomst in ons heden
op bezoek zouden hebben ge
had.
Volgende maand, meldt het
Britse weekblad Sunday Times,
verschijnt echter een boek
waarin de 53-jarige Hawking
zich in principe gewonnen
geeft. In het voorwoord dat hij
schreef voor het boek The Phy
sics of Star Trek van de Ameri
kaanse sterrenkundige Lawren
ce Krauss, rept hij zonder om
haal over de mogelijkheid snel
ler dan het licht en dus in de
tijd te reizen. In een toelich
ting vertelde hij dat tijdreizen
natuurlijk nog verre van con
creet is, maar dat het ook vol
gens hem in principe moet kun
nen.
Tijd is een weerbarstig begrip.
De manier waarop we er over
Stephen Hawking op zijn huwe
lijksdag, 16 september.
foto reuter
denken, stamt van de Griek
Aristoteles (384-322 voor Chris
tus). Hij bracht tijd en beweging
met elkaar in verband. Wie z'n
ogen dicht doet en een poosje
later weer opent, ziet dat er din
gen zijn veranderd. Er heeft be
weging plaatsgevonden en dat
kan alleen als er tijd bestaat.
Dat klinkt eenvoudig, maar wie
er doorgraaft raakt al snel ver
strikt in tot wanhoop stemmen
de breinbrekers. Behalve moei
lijkheden levert tijd echter ook
mogelijkheden op. Voor scien-
ce-fictionschrijvers bijvoor
beeld. Of voor striptekenaars.
Want zonder professor Barabas'
teletijdmachine waren Suske,
Wiske, tante Sidonia en Lam
biek nooit bij de dolle muske
tiers verzeild geraakt en hadden
ze nooit kennis gemaakt met
Jerommeke (die toen trouwens
nog gewoon Jeroentje heette).
Het aardige is dat tijd geen ab
soluut begrip is. Klokken en
biologische processen vertragen
als ze zich in een bewegende
ruimte bevinden. Blijft het ene
horloge op Schiphol en reist het
andere per vliegtuig naar
Australië, dan zullen de wijzers
op het in Australië aangekomen
uurwerk iets minder ver zijn op
geschoven dan die op het horlo
ge dat op Schiphol bleef. Voor
biologische processen geldt het
zelfde. Als de ene man op
Schiphol blijft en de andere
naar Australië vliegt, dan is die
laatste bij aankomst iets minder
verouderd dan de achterblijver
in Nederland.
Deze voorbeelden stoelen op
Einstein relativiteitstheorie vol
gens welke zowel tijd als ruimte
onderhevig zijn aan invloed van
de zwaartekracht. De volgende
stap was de suggestie dat de tijd
niet vooruit maar juist achteruit
gaat lopen onder invloed van
gigantisch sterke zwaarte
krachtvelden. Die doen zich
voor in dode sterren, de zoge
noemde zwarte gaten.
Voorlopig gaat het uiteraard om
veronderstellingen, waarmee de
wetenschap nog een lange
theoretische worsteling heeft te
gaan. Niettemin, zegt Hawking,
„lijkt het een mogelijkheid als je
Einsteins algemene relativiteits
theorie (over de zwaartekracht,
RF) combineert met de quan-
tumtheorie (over deeltjes die
kleiner zijn dan atomen, RF)".
Al zal professor Barabas nog wel
heel lang de enige zijn die over
een heuse teletijdmachine be
schikt.
Tokyo Een medewerker van de afdeling produktplanning van Sony toont een mini-cassetterecorder met een
cassette ter grootte van een postzegel. Het bandje heeft een speelcapaciteit van twee uur. In Japan is het
nieuwe apparaat vanaf 21 november te koop voor bijna 1.300 US dollars. foto reuter
STOCKHOLM AFP-Rtr-DPA
De ontdekkingen van de winnaars van de Nobel
prijs voor geneeskunde hebben de kennis over
erfelijke afwijkingen bij de mens vergroot. Het
trio kreeg de prijs voor genetisch onderzoek met
betrekking tot de vroege ontwikkeling van embry
o's.
Het onderzoek van de twee Amerikanen en een
Duitse gaf antwoord op de volgende vragen: hoe
wordt de ontwikkeling van het bevruchte ei ge
stuurd? Welke genen zijn de bepalende factor?
Hoeveel zijn het er? Werken ze samen of onaf
hankelijk van elkaar?
Het drietal, de Amerikaanse emeritus-hoogleraar
Edward B. Lewis (77), de Duitse Chistiane Nüss-
lein-Volhard (52) en de Amerikaan van Zwitserse
afkomst Eric F. Wieschaus (48), deed zijn onder
zoek met behulp van fruitvliegjes. Deze diertjes
worden wegens hun snelle voortplantingscyclus
veelvuldig bij genetisch onderzoek gebruikt. Ze
kwamen tot een een aantal principes die ook gel
den voor de ontwikkeling van hogere organis
men, waaronder de mens, aldus het instituut in
Stockholm. Bovendien slaagden ze erin een
„klein aantal genen te identificeren en te classifi
ceren dat bepalend is voor het uiterlijk van het li
chaam en de vorming van lichaamsdelen", aldus
het instituut.
Uit hun onderzoek bleek verder dat het de moe
der is die de eerste signalen voor de embryo-vor
ming afgeeft. Iedere eicel wordt door haar met
vier stoffen 'gemerkt'. Deze substanties versprei
den zich rastervormig, enigszins als de lengte- en
breedtegraden op een wereldbol - over het em
bryo en activeren naar gelang hun concentratie
verschillende genen in aanvankelijk identiek lij
kende cellen.
De Amerikaan Lewis is emeritus-hoogleraar aan
het California Institute of Technology (Caltech).
Nüsslein-Volhard werkt aan het Max Planckinsti-
tuut in Tübingen en Wieschaus doceert sinds
1981 aan de afdeling moleculaire biologie van de
Ameriaanse Princeton Universiteit.
Astronomen
ontdekken
nieuwe planeet
Twee Zwitserse astrono
men hebben in Florence
bekendgemaakt dat ze een
nieuwe planeet hebben ge
vonden. De planeet zou in
een baan rond de ster Pe
gasus 51 draaien. Deze ster
is vergelijkbaar met de zon.
De juistheid van de vondst
is nog niet voldoende door
andere specialisten op het
gebied gecontroleerd. Maar
als het echt waar is, dan is
dit de eerste keer dat er een
planetenstelsel is aangetrof
fen dat lijkt op ons eigen
zonnestelsel.
De ontdekking kan het zoe
ken naar andere zonnestel
sels stimuleren. Ook zullen
hierdoor de theorieën over
leven op andere planeten
weer nieuwe impulsen krij
gen. De meeste kenners be
weren namelijk dat een
vorm van leven vergelijk
baar met de onze alleen
mogelijk zou zijn in een
stelsel als het onze, waar
een planeet om een warme
ster draait.
De nieuwe planeet ligt naar
schatting op een afstand
van op zijn minst tien licht
jaren van de aarde. De pla
neet is qua formaat verge
lijkbaar met Jupiter en de
oppervlaktetemperatuur is
er 1.000 graden Celsius.
HERMAN PEERDEMAN ANP
Een stuk rots van Mars, dat als
meteoriet op aarde is neergeko
men, heeft onderzoekers in de
VS een nieuwe aanwijzing op
geleverd dat de Rode Planeet
eens ook een atmosfeer had
zoals de onze - en, dus, moge
lijk leven kende. Volgens hun
bevindingen is het namelijk
mogelijk dat de rotsen ooit op
Mars gassen van de vroegere at
mosfeer in zich hebben opge
nomen, en dus belangrijke in
formatie opleveren.
Andere onderzoekingen wezen
al uit dat Mars eens een atmos
feer had. Maar die hebben nooit
een grote hoeveelheid kooldi-
oxyde ofte wel koolzuurgas aan
getoond in de ijskappen noch
restatmosfeer van de planeet.
Koolzuurgas is een essentieel
onderdeel van de atmosfeer
zoals we die op Aarde kennen.
Dus namen de onderzoekers
van de Washington Universiteit
in St. Louis de gesteenten onder
de loep. Zij vergeleken het stuk
Marsrots met rots uit IJsland,
waar uitgestrekte gebieden van
warmwaterbronnen en vulka
nisme grote hoeveelheden kool-
dioxyde onder de oppervlakte
hebben losgemaakt.
Hun conclusie is „dat een groot
reservoir van carbonaatmateri-
aal - met een luchtdruk van ze
ker duizend millibar, zoals die
op Aarde - door uitgebreide hy-
drothermische activiteit in het
verleden van Mars aan materi
aal onder de oppervlakte kan
zijn gebonden. Het voorkomen
van hydro thermale systemen op
een andere planeet vergroot de
waarschijnlijkheid dat daar or
ganische samenstellingen zijn
ontstaan en mogelijk leven."
Mars staat van alle planeten het
dichtst bij de Aarde, meet qua
doorsnee de helft daarvan,
maar qua massa slechts elf pro
cent. De atmosfeer is zeer dun
en bestaat uit een kleine hoe
veelheid kooldioxyde, slechts
een beetje waterdamp en spo
ren van ammoniak en methaan.
Eerder zeiden deskundigen het
op grond van de aanwezigheid
van die stoffen zeer wel moge
lijk te achten dat er zich ooit
een, zeer simpele, vorm van le
ven heeft ontwikkeld.
In 1975 lukte het de Amerika
nen twee ruimtevaartuigen op
Mars te laten landen om te zoe
ken naar tekenen van leven. Zij
maakten daartoe gebruik van de
kennis die in 1969 de eerste
mens op de maan had gebracht.
Talloze metingen en foto's wer
den naar de aarde teruggezon
den. Maar uit niets bleek toen
dat op Mars leven is, of was ge
weest.
1
K
R
W
A
I
E
A
N
2
Z
E
E
E
K
E
R
N
3
V
M
E
A
R
R
K
K
4
H
E
E
M
E
E
L
R
5
D
N
E
I
C
W
H
T
6
K
E
W
G
A
N
I
T
7
N
V
O
G
S
E
L
L
8
S
A
T
A
T
O
F
M
9
S
N
O
E
R
E
T
T
10
P
E
R
E
I
N
N
S
11
H
K
E
O
E
E
T
S
12
T
E
D
L
E
R
E
I
13
N
D
B
O
L
O
O
s
14
L
E
P
E
E
U
W
N
OPLOSSING
OPGAVE
CITAAT
Streep op elke regel de letters
weg, die samen het woord vor
men dat overeenkomt met de
omschrijving. De resterende let
ters vormen van boven naar be
neden en van links naar rechts
een citaat.
Horizontaal:
1hijswerktuig: 2. stellig; 3.
Duitse munt; 4. uitspansel; 5. fa
milielid; 6. snaak; 7.gevederd
dier; 8. materie; 9. erwtensoep;
10. koningszoon; 11. rijtuig; 12.
gevoelvol; 13. kwaad; 14. roof
dier.
KRUISWOORDRAADSEL
fitrug
in-t-k-re
eker-rein
t-benig-e
sleepboot
-onir-
fricassee
o-sesam-n
rite-geld
un-l-e-eo
mosnor
HEINZ
Z-E-& M-&-/S/-Z VV-A -T
P-P-A-A-T a/.£ A.U-6-US.T-U-S
p.A-A-P Z-E-&
HU PPAAT M/£L PAAP, MAAP
HU PP A AT TEHMINSTB
N'ET TE LAM6ZAAM
D-A-T V.f.H.P !.K E-E-N V-O.P-P1
V-A-H P./.S.C,P./.P\.I.H-A.T.f-E
H-EJ.H-ZW.A-T JJJ O-O-E-T
TOMPOES
Heer Bommel en de toornviolen
Heer Bommel zoog aandachtig het
vlammetje in zijn pijp en blies een
grote rookwolk uit. Zodoende zag hij
niet dat Kwetal met grote ogen naar
de aansteker staarde. Pas toen de
laatste op en neer begon te springen
drong het tot hem door, dat het
ventje sterk bewogen was.
„Is er iets?" vroeg hij verbaasd.
Ja, ja!", riep Kwetal uitgelaten. „Dat
is het! Daar zoek ik nu al twee maan
den en zonden naar; een wieltje op
een pirsteen, dat vonken slaat bij het
ronddraaien! Wat een vondst!"
„Huh?" mompelde heer Ollie. Hij
bracht het apparaatje dicht onder de
ogen en keek er loensend naar.
„Bedoelt u dit ding?" vroeg hij. „Hm,
dit is geen pirsteen, hoor; het is een
gewone aansteker."
„Wat moet u een geweldig denkraam
hebben!", riep het mannetje bewon
derend uit. omvat alles!"
Heer Bommel glimlachte weemoe-
dig.
„Och", gaf hij toe, „wij Bommels zijn
vlug van begrip, dat is zo. Er zijn
maar weinig dingen waar we geen
verstand van hebben. Maar wat baat
mij dat, als ik geen bloemen kan
kweken? Hier, u mag dit dingetje
hebben. Bewaar het als een aanden
ken aan een verslagen heer."
Kwetal nam de aansteker met beven
de vingers aan en maakte een diepe
buiging.
„Uw hart is even groot als uw
denkraam", sprak hij. „En even groot
is mijn dank."
„Laat maar", zei heer Ollie afwen
kend. Hij wendde zich om en liep
somber de weg op.
„Dat ding is niets", mompelde hij.
„Als ik maar bloemen had..."
H
T
W
E
R
20
:0O
39
57
DOOR HANS VAN ES
De aanwezigheid van een standvastig hogedrukgebied in de direkte
omgeving van Nederland wordt meestal in verband gebracht met rus
tig, probleemloos weer, waarbij de zon heer en meester is. In veel
vallen klopt dit beeld heel aardig, zeker als het hoog gunstige postie
inneemt; ten oosten of ten noorden van ons land. Als zo'n situatie we
kenlang aanhoudt, zoals in juli en augustus van dit jaar, kan het wee:
uitzonderlijk worden. De zon maakt overuren, droogte-en hitterecord
komen in zicht.
Ook in de wintermaanden kan aanhoudende hogedruk voor vele we
ken met stabiel en zonnig weer zorgen, natuurlijk wel in combinatie
met lage temperaturen. Wie herinnert zich niet de aanhoudende vor<
van februari 1986 - inclusief Elfstedentocht - waarbij de zon vooree L
schitterende entourage zorgde.
Toch is het niet altijd feestweer onder de bescherming van hogedruk
Juist in de wintermaanden - ruwweg van oktober tot maart - als
lange nachten sterke afkoeling plaatsvind, kan een mooiweer-period
ontaarden in een hardnekkig regime met dagenlang grijs, bedekt
weer; soms met mist, een andere keer met een druilerige motregen,
In zo'n situatie is er sprake van grote stabiliteit in de atmosfeer. De
afkoeling vindt alleen plaats in de onderste paar honderd meter; daa>
boven bevindt zich een warme luchtlaag. Juist onder de grens van de
warme en de koude laag - de zogenaamde inversie - raakt de atmos
feer laag verzadigd met als gevolg mistvorming of laaghangende be
wolking op uitgebreide schaal.
Na een paar dagen met zonnig en warm nazomerweer was het giste
ren dan zover. In delen van de Benelux, Engeland en Duitsland
de hele dag een grijze brei hangen, soms met minder dan 100 metei
zicht. In streken als West-Frankrijk en Polen echter bleef de zon on
gehinderd schijnen met opnieuw zomerse temperaturen van 23 tot
26 graden. In de sombere gebieden bleef het uiteraard koeler met 1
tot 17 graden.
Ook de volgende dagen kan het weer van plaats tot plaats heel erg
verschillen. Het valt haast niet te voorzien waar mist blijft hangen of
waar de zon in staat is de dunne, koude laag aan de grond op te rui
men. Misschien helpt een licht opstekend briesje uit zuid tot zuidoo
de zon met haar dagelijkse klus. In elk geval blijft het zacht; bij lan
durige zonneschijn kan nog gemakkelijk ca. 21 graden worden be
reikt. Onder hardnekkige mist is het nog altijd ca. 16 graden. Het on
vangrijke Europese hogedrukgebied staat ook in het weekeinde nog
garant voor rustig najaarsweer.
i
EUROPA
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
Vandaag westerstorm en
perioden met regen. Mor
gen iets afnemende wind,
maar nog steeds enkele
buien, in het noorden mo
gelijk met sneeuw. Mor
gen in het zuiden droger
en misschien wat zon.
Maxima van 3 graden in
het noorden tot 12 graden
in het zuiden.
Zweden:
Tamelijk veel wind en be
wolking, met vooral in het
noorden af en toe regen.
Morgen iets afnemende
wind. brede opklaringen
maar ook kans op een bui.
Maxima morgen dalend
naar 3 in het noorden en
16 in het zuiden.
Denemarken:
Vrij rustig najaarsweer met
wolkenvelden, kans op
mist en 's middags ook wat zon. Mid-
dagtemperatuur ongeveer 17 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
In Ierland en Schotland meest bewolkt
en van tijd tot tijd buien. Elders af en
toe zon en vrijwel overal droog. Middag-
temperatuur ongeveer 17 graden maar
in het noordwest-Schotland iets koeler
en in de omgeving van Londen rond 21
graden.
België en Luxemburg:
In de nacht en ochtend op veel plaatsen
mist, die hier en daar hardnekkig kan
zijn. Later op de dag geregeld zon.
Droog. Middagtemperatuur van 18 gra
den vlak aan zee tot ongeveer 23 graden
in de Ardennen; bij hardnekkige mist
aanmerkelijk koeler.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Rustig herfstweer met in de nacht en
ochtend een grote kans op mist. In de
loop van de dag op veel plaatsen zon.
Droog. Middagtemperatuur rond 23 gra
den, maar bij hardnekkige mist bedui
dend lager.
Portugal:
Flinke zonnige perioden en droog. Mor
gen later van het westen uit meer bewol
king en vooral langs de Costa Verde wat
regen. Middagtemperatuur ongeveer 23
Madeira:
Eerst nog zonnige perioden maar van
het westen uit meer bewolking en vooral
morgen een regen- of onweersbui. Mid
dagtemperatuur 23 graden.
Spanje:
Zonnige perioden en droog maar aan de
oostelijke en zuidelijke costa's een en
kele bui, mogelijk met onweer. Maxima
meest rond 24 graden; in Andalusië wat
Canarische Eilanden:
Op de zuidstranden flinke perioden met
zon met een middagtemperatuur van
ongeveer 27 graden. Aan de noordzijde
van de eilanden meer bewolking. Droog.
Marokko:
Westkust: perioden met zon maar naar
het noorden toe ook stapelwolken en en
kele regen- of onweersbuien. Maxima
van 24 in het noorden tot 27 plaatselijk
in het zuiden.
Tunesië:
Zon afgewisseld door stapelwolken en
enkele regen- of onweersbuien. Middag
temperatuur circa 25 graden.
Zuid-Frankrijk:
In de nacht plaatselijk mist. Verder flin
ke perioden met zon. Morgen in het oos
ten een kleine kans op een regen- of on
weersbui. Middagtemperatuur ongeveer
23 graden, aan de voet van de Pyrenee-
en plaatselijk hogere maxima.
Mallorca en Ibiza:
Wisselend bewolkt een enkele regen- of
onweersbui. Middagtemperatuur onge
veer 24 graden.
Italië:
In de ochtend plaatselijk mist. Verder
flink wat zon en droog. Maar vandaag in
het zuiden, en morgen juist in het
noordwesten, kans op een (onweers)bui.
Middagtemperatuur rond 24 graden.
Corsica en Sardinië:
Naast zon ook stapelwolken en enkele
regen- of onweersbuien, vandaag vooral
op Sardinië, morgen ook op Corsica.
Middagtemperatuur tussen 23 en 27
graden.
Malta:
Perioden met zon en eerst nog kans op
een onweersbui. Temperatuur in de
middag ongeveer 25 graden.
Griekenland en Kreta:
Veel zon en droog. In het binnenland
eerst nog kans op een regen- of on
weersbui. Op de Egeïsche Zee vandaag
veel wind.Middagtemperatuur rond 23
graden, maar aan de noordstranden van
eilanden in de Egeïsche Zee enkele gra
den lager.
Turkije en Cyprus:
In het noordwesten van Turkije eerst nog
enkele wolkenvelden. Verder vrij zonnig
en droog. Middagtemperatuur van 21
graden langs de Turkse westkust tot 25
op Cyprus.
Duitsland:
Op veel plaatsen mist; vooral 's middags
ook perioden met zon. Droog. Maxima
uiteenlopend van een graad of 19 in
Sleeswijk Holstein tot 23 in het midden
en zuiden. In hardnekkige mistgebieden
blijft de temperatuur bij 15 graden
Zwitserland:
Perioden met zon, maar in de dalen
mist of laaghangende bewolking
moeilijk oplost. Aan de zuidkant var
Alpenmassief vooral morgen enkele
kenvelden en mogelijk wat regen, M
ma ongeveer 21 graden, bij langdui
Oostenrijk:
Rustig herfstweer met in het laagland
in de dalen mist of laaghangende bew
king. Later op de dag vrijwel overal
nig. Temperatuur 's middags ongev
21 graden.
Polen:
Flinke zonnige perioden en droog. In
nacht en ochtend hier en daar r
Middagtemperatuur ongeveer 20
den. In het noorden vandaag enkele
kenvelden en iets lagere temperatuur.
Tsjechië en Slowakije:
In de ochtend plaatselijk mist
dags perioden met zon. Droog. Midd
temperatuur ongeveer 22 graden.
Hongarije:
Vrij zonnig weer met in de nacht c
tend plaatselijk mist. Middagtei
tuur ongeveer 23 graden.
VRIJDAG 13 OKTOBER 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 07.01 Zon onder 1
Maan op 20.41 Maan onder 1
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 06.11 18.25 05.44
Laag 02.20 14.25 02.01
ui MC
