Wie wil een blauwe roos
met vierkante blaadjes?
Wetenschap Techniek
0
0
DONDERDAG 31 AUGUSTUS 1995
Steriliteit en
zelfbescherming
Onze bloemenstalletjes zien er binnen een paar jaar nog
kleuriger uit. Met gentechnologie is het mogelijk om ie
dere gewenste bloemkleur te maken. Blauwe anjers,
paarse rozen en gele petunia's liggen in het verschiet. Vo
rige maand nog beleefde kweker Kees Spek uit Heerde
een wereldprimeur. Hij ontwikkelde als eerste een gele
fuchsia. Tot nu toe worden nieuwe bloemvarianten ver
kregen door tijdrovende kruisingen. Dat kan binnenkort
gemakkelijker door gen-technologie.
R DE JAEGER. CPD
Aan de gele fuchsia gingen ja
renlange kruisbestuivingen
vooraf. Gregor Mendel, grond
legger van de erfelijkheidsleer,
deed al in de vorige eeuw seri
eus onderzoek hiernaar. Maar
veredeling langs deze klassieke
weg heeft zijn nadelen. Zo ver
anderen met de kleur ook onge
wild andere eigenschappen van
de plant. De nieuwe variant is
bijvoorbeeld gevoeliger voor
ziektes dan de moederplant of
is minder lang houdbaar. En dat
is niet de bedoeling. Veredeling
via gentechnologie voorkomt
dergelijk ongemak.
Sinds een paar jaar is studie van
kleurontwikkeling tot op mole
culair niveau mogelijk. Dankzij
ingewikkelde DNA-technieken
zijn de enzymen en de genen
bekend die zorgen voor kleur-
vorming. Deze kennis wordt nu
ingezet om gewenste bloem-
kleuren te krijgen zonder de rest
van de plant aan te tasten. De
commerciële bloemenhandel
staat te trappelen van ongeduld.
De eerste getransformeerde
snijbloemen liggen over twee a
drie jaar in de winkel.
De hele biochemische route van
bloemkleurvorming is inmid
dels in kaart gebracht. Onder
meer door het Centrum voor
Plantenveredelings- en Repro-
duktie-onderzoek (CPRO-DLO)
in Wageningen. Flavonoïden
blijken de belangrijkste groep
kleurstoffen te zijn in bloemen.
Deze pigmenten zorgen voor
een schakering tussen licht
oranje en diep paars. De uitein
delijke bloemkleur wordt be
paald door het mengsel van de
verschillende flavonoïden. Als
vuistregel geldt: hoe hoger het
suikergehalte hoe donkerder de
kleur. Ook de zuurgraad van
een bloemblad speelt een rol,
net als licht en temperatuur.
Naast flavonoïden spelen caro-
tenen een kleinere rol. Dit
kleurpigment leidt bij chrysant,
gerbera en hyacint tot gele en
oranje variaties. Biochemici we
ten inmiddels niet alleen welke
stof waarin wordt omgezet,
maar ook welke enzymen en
genen daarbij zijn betrokken.
Uit onderzoek bij petunia, leeu-
webek en mais is vast komen te
staan dat minstens 35 genen te
maken hebben met bloem
kleurvorming. Deze zijn, op een
uitzondering na, allemaal al gëi-
soleerd.
Knutselen
Die informatie geeft de bloem-
veredelaar de kennis om in te
grijpen in de kleur. Dat kan op
verschillende manieren. Niet al
le plantesoorten komen in alle
spectrumkleuren voor. Simpel
weg omdat die planten het no
dige erfelijke materiaal hiervoor
missen. Een gewenste nieuwe
variant kan echter worden ver
kregen door een kleurgen van
de ene plant over te zetten naar
een andere plant. Dit is voor het
eerst gelukt met petunia's. Een
petunia is niet in staat om de
oranje kleurstof pelargonidine
te produceren. Mais en leeuwe-
bek kunnen dit wel. In 1987
slaagde Peter Meyer van het
Max Planck Instituut erin om
het verantwoordelijk gen uit
mais over te zetten naar petu
nia. Een oranje bloeiende petu
nia was het resultaat.
Dit genetisch knutselen wordt
pas interessant bij commerciële
siergewassen. Dezelfde techniek
is succesvol toegepast bij roos,
chrysant en anjer. Het lukt, om
onduidelijke redenen, niet bij
bolgewassen zoals tulp, narcis
en lelies. Voor bolgewassen pro
beert men daarom een andere
aanpak. In plaats van transfor
matie via de cel bewerkt men
rechtstreeks de pollenkorrel.
Een pollenkorrel is het manne
lijk zaad van de plant. Via
microbeschieting wordt vreemd
DNA in het stuifmeel gebracht.
In Wageningen is voor de witte
kelklelie deze methode al ge
lukt.
Patronen
Als een enzym dat gekleurde
pigmenten aanmaakt, op non-
actief wordt gezet, ontstaat een
witte bloem. Maar die uitscha
keling is lang niet altijd volledig.
In bepaEilde delen van de bloem
blijven restjes rood achter. Die
resulteren in mooi getekende
ringen, sterren of waaiers. Pa
tronen die niet in natuurlijke
variëteiten voorkomen. Langs
dezelfde manier, blokkeren van
bepaalde genen, is patroonvor
ming mogelijk in snijbloemen.
Naast kleur zou ook de vorm
zijn te beïnvloeden. Bij petunia
zijn enkele genen gëisoleerd die
de vorm van de bloemblaadjes
regelen. Alleen is nog niet be
kend wat die genen precies
doen. Als dat eenmaal bekend is
slaat de fantasie evht op hol.
Een dieppaarse tulp met ronde
bladeren of een blauwe roos
met vierkante bloemblaadjes
zijn niet langer science fiction.
Maar of dergelijke bloemen er
ooit komen hangt grotendeels
af van de consument.
Vegetarische krokodillen
In China leefden 120 miljoen
jaar geleden krokodillen die
vreedzaam de rivieroevers af
graasden. Dat blijkt uit de fos
siele delen van skeletten die
door een Chinees-Canadees on
derzoeksteam zijn gevonden in
de provincie Hubei langs de
Jangtse-rivier. Over de vondsten
wordt gepubliceerd in het
nieuwste nummer van het Brit
se wetenschapelijke tijdschrift
Nature.
Het kaakgewricht was zo ge
bouwd dat de krokodillen de
planten net als de huidige plan-
teneters kauwend konden ver
malen. Verder hadden de dieren
in hun gebit een parallelle rij
tanden om de planten te ver
kleinen.
De onderzoekers van de univer
siteit van Toronto en het Ko
ninklijke Museum van Ontario,
en hun collega's van het Insti
tuut voor Paleontologie van de
Gewervelde dieren in Peking
hebben de tot dusverre onbe
kende dieren Chimaerasuchus
paradoxus genoemd omdat zij
niet passen in het beeld van de
roofdierachtige reptielen. De
Griekse Chimaera was een fa
beldier dat van voren leeuw, in
het midden geit en achter draak
was. Suchus (Sebek) was de
Egyptische watergod met een
krokodillekop.
•ARCHIEFFOTO
Steriliteit bij mannelijke i
wordt veroorzaakt door proble
men bij de paring van de chro
mosomen tijdens de vorming
van zaadcellen. Systematische
koppeling van erfelijke informa-
functionele kopie van een gen
ontbreekt. Op deze manier
wordt voorkomen dat het nage
slacht met een ongelukkige er
fenis zit opgescheept.
Dit ontdekte biologiestudente
Annemieke Plug tijdens haar
stage aan de Yale University in
de Verenigde Staten. Het onder
zoek is gepubliceerd in het ge
zaghebbende vakblad Cell. An
nemieke Plug deed haar ont
dekking tijdens een studie naar
dikke-darmkanker. Hiervoor
werden muizen gebruikt waar
aan genetisch is gesleuteld. Bij
een bepaalde vorm van darm
kanker ligt de oorzaak in genen
die betrokken zijn bij DNA her
stelprocessen. Deze processen
kunnen worden bestudeerd
door beide kopieën van het
kankergen in muizen uit te
schakelen.
Normaal krijgt elke bevruchte
eicel van elk chromosoom een
kopie van de moeder en een
van de vader. Tijdens de vor
ming van zaad- en eicellen pa
ren deze kopieën, om vervol
gens weer uit elkaar te gaan.
Maar bij de transgene muizen
trad geen systematische koppe
ling op tijdens de eerste celde
ling. De cellen herkennen deze
verkeerde gang van zaken en
richten zichzelf ten gronde. Ste
riliteit is dus een vorm van zelf
bescherming.
Gemanipuleerd
maïs toegestaan
Een Amerikaans en een Zwit
sers bedrijf hebben van de
Amerikaanse overheid toestem
ming gekregen om volgend jaar.
genetisch veranderd maïs op de
markt te brengen. Het gaat om
maïs waarvan in het erfelijk ma
teriaal DNA een gen is inge
bracht, dat de aanmaak van een
gifstof tegen de Europese boor-
kever regelt. Alleen al in de VS
veroorzaakt dit insekt jaarlijks
een schade van tussen de an
derhalf en twee miljard gulden.
Volgens de betrokken bedrijven
stelt het telen van deze transge
ne maïssoort de boeren in staat
(aanzienlijk) minder pesticiden
te gebruiken. De Amerikaanse
Unie van Verontruste Onder
zoekers is echter bevreesd, dat
door de invoering van deze ge
netisch veranderde maïssoort
de kans op resistentie van de
boorkever tegen deze gifstof zal
toenemen. Het kan overigens
nog jaren duren voordat deze
maïs in popcorn zal worden
verwerkt.
1
J
0
A
0
P
K
0
N
2
H
V
E
R
T
E
B
K
3
K
0
E
U
N
A
W
U
4
H
E
0
E
N
R
V
A
5
A
T
N
R
0
E
G
E
6
T
N
0
L
G
U
C
A
7
H
W
T
I
K
E
A
G
8
K
S
L
T
U
E
N
S
9
E
V
L
0
V
L
E
K
10
K
R
0
L
G
0
S
T
11
J
E
A
E
C
H
N
T
12
G
T
0
A
L
E
K
D
13
T
A
E
R
A
C
H
M
14
I
P
T
•j
E
C
T
P
OPGAVE
OPLOSSING
CITAAT
Streep op elke regel de letters
weg, die samen het woord vor
men dat overeenkomt met de
omschrijving. De resterende let
ters vormen van boven naar be
neden en van links naar rechts
een citaat.
Horizontaal:
1. jurk; 2. gierigaard; 3. manwijf;
4. uitroep van blijdschap; 5. voe
derbak 6. ambtskleed; 7. baby
bedje; 8. sukkel; 9. natie; 10.
gevaarte; 11. zeilschip; 12.
huidsmeer; 13. sportploeg; 14.
rookartikel.
KRUISWOORDRAADSEL
-speling-
e-elite-v
vete-aker
as-val -lij
-tee-are-
aleoma
-ark-lee-
nn-ala-ne
adem-rats
t-gebit-p
-oordeel-
HEINZ
KUN JE wat j
ZCffV MATROOS J
5v
7
«kV
O
ST—rrei"
TOMPOES
Tom Poes en de Bommel-legende
Heer Ollie staarde lange tijd zwijgend
naar de vreemd gevormde druip
steen. Vreemd", mompelde hij ten
slotte. „Als je goed kijkt lijkt dat ding
op iemand, zie je wel? Een gezet ie
mand met een jas aan. Een akelig
ding, jonge vriend. Het drukt me, als
je begrijpt wat ik bedoel!" „Ja", gaf
Tom Poes toe. „Het is vreemd..."
Heer Ollie ging op een steen zitten
en luisterde naar het vallen van de
waterdruppels uit de zoldering. „Het
is hier geen plaats voor een heer",
hernam hij. „Ik kan wel kou vatten!
Wat moeten we nu verder doen?"
„We moeten die stalagmiet tot leven
wekken", zei Tom Poes peinzend,
maar hoe doen we dat?" „Aan jou
heb ik ook niets", mopperde heer
Bommel. „Men staat toch ook overal
alleen voor!" Hij trok het oude pa
pier, dat hij van de geschiedkundige
gekregen had, uit zijn zak en begon
het te beduimelen. „Als ik maar eens
zou kunnen praten met die voorva
der van mij die dit geschreven heeft",
prevelde hij voor zich heen. Dat zou
een mooi contact zijn..." „Ik heb een
idee!" riep Tom Poes uit. „We gaan
met Sickbock praten! Ik weet zeker,
dat deze druipsteen en alles wat er
bij hoort iets met zijn klokken te ma
ken heeft!" Zo sprekende trok hij zijn
vriend overeind en sjorde hem mee
in de richting van de uitgang. „Ik be
grijp het niet!" protesteerde heer Ol
lie. „Wat heeft mijn voorvader nu te
maken met klokken?" Zijn stem riep
doffe echo's op en nog lange tijd na
dat ze de grot verlaten hadden rom
melde het woord 'klokken' door de
ruimte.
H
W
E R
door Hans van Es
Dankzij de toegenomen invloed van een hogedrukgebied bi) Ierland
werden de opklaringen gistermiddag breder. Bij een temperatuur van
19 graden en een minder sterke noordenwind werd het een heel ac
ceptabele nazomerdag. De lucht was polair van oorsprong en dus zeer
helder; een mooie dag voor liefhebbers van fraaie Hollandse luchten
met stapelwolken.
De verdeling van de bewolking was typisch herfstachtig. Terwijl
landinwaarts veel blauw te zien was, verzamelden zich nog een aantal
buienwolken voor de Hollandse kust, waar een voortdurende dreiging
van uit ging. Afgezien van een verdwaald exemplaar, dat over de dui- j
nenrij trok, bleven de meeste gietbuien buitengaats.
Vandaag is de kans op neerslag zelfs nog wat kleiner, omdat de stro- j
ming wat geruimd is naar noord noordoost. Ons land ligt in de be-
schutting van de Noorse bergen met als effect dat een deel van de j
Noordzee 'schoongeveegd' wordt. Een opvallend actieve depressie
ontplooit zich boven Polen. Het neerslaggebied, dat aanvankelijk een;
bedreiging vormde voor ons land, blijft toch op veilige afstand.
Dit keer zijn de Oostzeekusten aan de beurt, die de rekening moeten
betalen voor een warme zomer. Het zeewater was daar de afgelopen
weken nog hoger dan bij ons en door de aanwezigheid van de depres
sie vallen er nu veelvuldig zware buien. Wij ontspringen de dans om
dat het Ierse hogedrukgebied hardnekkig weerstand biedt tegen het
slechte weer uit het oosten.
Tijdens het weekeinde zal het weer nog niet bar veel veranderen. De
kustgebieden krijgend nog wel een enkele bui, maar de zon laat zich j
regelmatig zien bij een aanhoudend gematigde temperatuur van 17
tot 21 graden.
Begin volgende week komt de beschermende nogedrukcel in de ver
drukking. De westcirculatie op de oceaan wordt gestimuleerd door de
injectie van tropische luchtmassa's van de storm Iris en de orkaan
Humberto, die al uitdovend in gematigde wateren terecht komen. Op
de weerkaart voor maandag wordt een diepe actieve depressie voor ds
Schotse westkust ingetekend, die met wind en regen in de richting
van de Noordzee trekt.
Ondertussen blijft het tropische stormseizoen uiterst productief. Met
de geboorte van Karen en Luis (nummers 11 en 12) en de bovenge-
noemde cyclonen zijn er nu vier tropische stormen gelijktijdig actief
boven de Atlantische oceaan; volgens orkaandeskundigen een zeldza;
me gebeurtenis.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
Noorwegen:
Langs dew
velden en kans op wat re
gen. Elders zonnige perio
den en droog. Geleidelijk
iets warmer met morgen
maxima van 15 graden
langs de noordwestkust tot
rond 20 in het zuidoosten.
maar langs de Oostzee-
nu en dan regen. Veel
wind. Middagtemperatuur
rond 17 graden.
Denemarken:
Flinke zonnige perioden
en vrijwel overal droog.
Middagtemperatuur onge
veer 20 graden.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
Flinke zonnige perioden
en op de meeste plaatsen
Schotland
R
O P
A
kV
1 H J
y 1 öT
y cVÉs
15&vj
19dn ij
v\
29
Jf.
VsÉï
29 yV"
■%rrv
5%
i"^. bewolkt
c£& regen
£#5 opklannge
onweer
sneeuw
hagel
L lagedruk
H hogedruk i
19 temperatuu
hecto pascal j
p mist. In
hier en daar regen of motregen. Maxima
ongeveer 19 graden, vandaag in het zui
den van Engeland nog 24 graden.
België en Luxemburg:
Vandaag wolk'envelderï, morgen meer
zonnige perioden. Langs de kust nog
kans op een bui, elders droog. Middag
temperatuur ongeveer 19 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Flink wat zon, maar naar het oosten toe
meer wolken en in de berggebieden nog
een enkele bui. Middagtemperatuur on
geveer 21 graden, in
ook enkele wolkenvelden en
kans op een lokale regen- of
I. Nog steeds vrij warm met
ssen 27 en 33 graden.
Perioden met zon maar morgen meer
wolken en kans op een bui. Middagtem
peratuur ongeveer 25 graden.
Spanje:
Flinke zonnige perioden maar in het bin
nenland en langs de costa's in het oos
ten en zuidoosten ook wolken en kans
op een enkele regen- of onweersbui.
Langs de Golf van Biskaje maxima rond-
25 graden. Elders 27 tot 35 graden.
Canarische Eilanden:
Flinke perioden met zon en droog. Mid
dagtemperatuur omstreeks 29 graden.
Marokko:
Westkust: flinke zonnige perioden maar
ook stapelwolken en in het noorden kans
op een regen- of onweersbui. Middag
temperatuur rond 28 graden.
Perioden met zon maar ook kans op een
lokale bui. Middagtemperatuur langs de
kust rond 28 graden.
Zuid-Frankrijk:
Flinke zonnige perioden. Vandaag in de
Franse Alpen mogelijk nog een bui, ver
der droog. Middagtemperatuur uiteenlo
pend van 21 graden in de omgeving van
Lyon tot 27 plaatselijk in de Languedoc.
Mallorca en Ibiza:
Perioden met zon maar ook stapelwol-
ken en kans op een regen- of onweers
bui. Middagtemperatuur circa 28 gra
den.
Italië:
Flinke zonnige perioden en op de mees
te plaatsen droog. Ten zuiden van Rome
vooral vandaag kans op een fikse regen-
of onweersbui. Middagtemperatuur uit
eenlopend van 20 graden in het noorden
tot plaatselijk 26 in het zuiden.
Corsica en Sardinië:
Perioden met zon en kleine kans op een
bui. Middagtemperatuur ongeveer 25
graden.
Malta:
Perioden met zon en kans op een regen-
of onweersbui. Maximumtemperatuur
ongeveer 27 graden.
Griekenland en Kreta:
Langs de meeste stranden flinke zonni
ge perioden en droog. In het binnenland
meer wolken en enkele regen- en on
weersbuien. De meeste buien komen in
de middag- en avonduren. Middagtem
peratuur tussen 25 en 28 graden.
Turkije en Cyprus:
Bij zee tamelijk veel zon en waarschijn
lijk droog. In het binnenland bewolkt en
buiig met kans op onweer. Temperatuur
langs de kusten ongeveer 28 graden.
Duitsland:
Tamelijk veel bewolking en in het oosten
af en toe regen, in het westen ook opkla
ringen en geleidelijk droger. In de Zuid-
Duitse bergen mogelijk sneeuw. In het
oosten veel wind. Maxima rond 19 gra-
Zwitserland:
Af en toe zon en op de meeste plaatsen
droog. Vandaag in het noorden eerst nog
plaatselijk regen of sneeuw. Middag
temperatuur van ongeveer 16 graden in
Noord-Zwitserland tot 23 bij Locarno.
Morgen iets hogere temperatuur.
Oostenrijk:
Geleidelijk opklaringen maar eerst nog
regen
3 op c
1200 r
13 graden in het noorden tot 17 in hi
zuiden, morgen minder koud.
Polen:
Herfstachtig weer met veel bewolking e
geruime tijd flinke regen. Stormachtig
wind. Koel met middagtemperatuil
rond 13 graden.
Tsjechië en Slowakije:
Veel v
koel r
Hongarije: HILV
Tamelijk bewolkt en vooral morgen ge
ruime tijd regen. Vandaag in het zuide^
eerst nog wat zon. Vrij koel; middagterTjri
peratuur dalend tot ongeveer 16 gradei^
bar
VRIJDAG 1 SEPTEMBER 1995 en
Zon- en maanstanden (ne:
Zon op 06.51 Zon onder 20.2^
Maan op 14.14 Maan onder23.2r
Waterstand roe
IJmuiden Katwijk [}aj
Weerrapporten 31 augustus 0
Maastricht
Athene
Cyprus
Dublin
Frankfurt
Helsinki
Istanbul
Klagenfi
Kopenhi
Las Palm;
19 14 8
18 10 Ojede
19 13 O^iei
ihagen
24 18 0>er1
18 7 «lij
17 14 qnaj
15 8 d>eu
31 23 don
27 16 diek
Een rode roos valt toch niet te verdringen?
