be Kille Tovenaar
Thomas Mann:
Cultuur& Kunst
b
U
iïERDAG 5 AUGUSTUS 1995
cht!
Thomas en Heinrich Mann hadden volgens Thomas' zoon Golo geen flauw benul van wat zich in
Duitsland in de jaren voor de oorlog afspeelde. Deze foto toont de menselijke ellende: zwervers
slapen op roosters boven (warmte)afvoerpijpen. archieffoto
het schrijven voor Thomas Mann was, stak
schril af tegen het gemak waarmee zijn ou
dere broer Heinrich roman na roman, no
velle na novelle, toneelstuk na toneelstuk
en essay na essay produceerde. Op een
paar romans na was het werk van Heinrich
van een matig tot bedroevend niveau. Ook
de verkoopcijfers vielen tegen. Van de gi
gantische produktie die Heinrich bij elkaar
heeft gepend, is alleen De Onderdaan een
bestseller geworden. En hoewel hij een paar
jaar man in bonus was, was het niet genoeg
om de rest van zijn leven op te teren. Hein
rich heeft vrijwel altijd moeten sappelen
om het hoofd boven water te houden.
De kaarten waren dus ongelijk verdeeld.
Thomas was rijk en succesvol. Heinrich
meestal arm en zonder succes. Niettemin
werd hun relatie zeker in het begin vergif
tigd door de afkeer van Thomas jegens zijn
oudere broer. Hij haatte diens werk en poli
tieke overtuiging. Tijdens de Eerste Wereld
oorlog kwam het tot een breuk, die pas na
enkele jaren werd gelijmd, maar waarvan
de barsten altijd voelbaar zijn gebleven.
Thomas Mann was in de jaren voor de
Eerste Wereldoorlog in tegenstelling tot He
inrich geen democraat. Hij verachtte poli
tiek, zoals zo veel Duitse intellectuelen uit
die tijd, en verheerlijkte macht, houwde
gens en oorlog. Tijdens de oorlog schreef hij
een bijna 600 pagina's tellende tirade waar
in hij 'afrekende' met de westerse democra
tie en de superioriteit van de Duitse semi-
dictatuur 'aantoonde',. Zoals later vaker zou
gebeuren, schoot zijn politieke inzicht
grandioos te kort. Het boek, De beschou
wingen van een anti-politicus, verscheen
toen het superieure Duitse systeem moest
capituleren voor de minderwaardige demo
cratieën.
Hij zou zich met zijn verdediging van de
Republiek van Weimar (1919-'33), het eer
ste democratische experiment in Duitsland,
en zijn stellingname tegen het nationaal-
socialisme revancheren voor 'De beschou
wingen', maar als politiek orakel heeft Tho
mas Mann nooit gedeugd.
Tegenpool
Mann heeft, op de vlucht voor het nazis
me, bijna 14 jaar in de VS gewoond, maar
hóe een democratie werkt, neeft de, als te
genpool van Hitier bewierrookte schrijver
nooit begrepen. Hij ageerde terecht tegen
de bizarre communistenjacht van senator
Joe McCarthy, maar gaf de Sovjetunie, waar
tegenstanders van het regiem in de Goelag
verdwenen om nooit meer terug te keren,
steevast het voordeel van de twijfel.
Ook Heinrich die voor en tijdens de Eer
ste Wereldoorlog voor de democratie had
gekozen, bleek later van elk politiek benul
verstoken. Hij werd een overtuigd stalinist.
,Ze waren' schreef Golo Mann later over
zijn vader en oom, 'onwetende magiërs'.
'Als ik ze over politiek hoorde praten, had ik
soms het gevoel: waar hebben die twee on
wetende magiërs het in hemelsnaam over?
Ze waren zo slecht geïnformeerd, zo ver van
elke realiteit verwijderd. Vandaar onwe
tend. Maar ze waren ook magiërs, die
droomden van een andere werkelijkheid of
die dromen voor de werkelijkheid hielden.
En vooral omdat ze met een sterk ontwik
kelde intuïtieve blik begaafd waren'.
Maar een schrijver moet uiteindelijk niet
op zijn politieke standpunten worden be
oordeeld. Een schrijver moet in de eerste
plaats goed schrijven en als hij er ook nog
een fatsoenlijke politieke stellingname op
na blijkt te houden, dat wil zeggen onvoor
waardelijk voor de democratie en tegen de
dictaturen van links en rechts, is dat een
aangename toegift.
Volgens een enquête van een paar jaar
geleden wordt Thomas Mann nog altijd be
schouwd als de belangrijkste Duitse schrij
ver van deze eeuw. Maar dat betekent niet
automatisch dat hij nog gelezen wordt. Als
een schrijver overlijdt, staan er voor zijn
werk drie mogelijkheden open: het ver
dwijnt met de auteur in het gapende gat
van de eeuwigheid (meestal), het leeft voort
onder de lezers (zelden), of het wordt een
prooi van de literatuurwetenschappers die
er energiek vivisectie op gaan plegen
(soms).
Het laatste lijkt het lot van het oeuvre van
Thomas Mann te zijn geworden. Een recen
sent van het liberale weekblad Die Zeit zei
onlangs iedereen te benijden die de vier Jo
zef-romans nog niet heeft gelezen. Hen
staan nog uren 'avontuurlijke leesgenot' te
wachten.
Het is de vraag of de leerlingen van bij
voorbeeld het Thomas Mann-gymnasium
voor wie zijn werk net als dat van de andere
Duitse klassieken een verplicht nummer is,
het daar mee eens zijn. Van de 'grote' ro
mans, De Buddenbrooks, De Toverberg, Het
Jozef-kwartet, en Dr. Faustus, is alleen de
eerste nog redelijk verteerbaar.
Dokter Vlimmen
In de andere drie boeken vertraagt de
neiging van de Nobelprijswinnaar tot oe
verloze debatten, bodemloos gefilosofeer
en mateloze (natuur)beschrijvingen de
handeling zozeer, dat je Karei van het Reve
gelijk moet geven die Dokter Vlimmen (van
J. Roothaert) spannender vindt dan De To
verberg. In de 'kleine' romans en novellen
blijft het geleuter meestal binnen de per
ken, maar zelfs de beroemdste, De Dood in
Venetië, is niet vrij van pedant gezeur.
Het pleit voor de biografie van Harp-
precht dat hij een lezer weer nieuwsgierig
weet te maken naar het werk van Thomas
Mann. Dat deze hernieuwde kennismaking
op een teleurstelling uitloopt, valt hem niet
kwalijk te nemen. Hij is er ruim 2000 pagi
na's lang in geslaagd de lezer te boeien.
Dat is een prestatie die de Tovenaar hem
helaas zelden nadoet.
Klaus Harpprecht - Thomas Mann, elne Biograp
hic; uitgeverij Rowohlt, prijs 98 DM.
uuieuwe biografie plaatst kanttekeningen bij Duitse schrijver van de eeuw
oven
zeei
zeil
nenj
n la/olgens een recente
iamienquête is Thomas
jard|
Mann nog altijd de
belangrijkste Duitse
'Schrijver. Terwijl het
Oeuvre van bijvoor-
e noi
'tzueeld Simon Vestdijk
^„Verstoft in de ramsj,
om 2
den de romans van
I Nobelprijswinnaar
i/an 1929 nog altijd
J Stig aftrekt. Veertig
gename die alom wordt beschreven als een
sterke persoonlijkheid? Ze heeft zich ogen
schijnlijk geschikt in het dienen van het ge
nie, maar aan het einde van haar lange le
ven (ze werd 97) klaagde ze dat ze nooit iets
heeft kunnen doen, wat ze zelf wilde.
Het leven van de Tovenaar zelf was even
min gezegend met geluk. Thomas Mann
was homoseksueel, maar omdat de openlijk
beleden herenliefde volgens de conventies
van die jaren de hartstochtelijk gewenste
grote carrière onmogelijk maakte, koos hij
voor het huwelijk. Het verloochenen van
zijn ware aard, compenseerde hij door te
kiezen voor een 'aristocratisch-ascetische
levenshouding', 'platonische relaties' en, als
het even kon, smachtend te loeren naar de
'Hermes-benen' van jongens op de tennis
baan en het strand.
Dichter
Thomas Mann was wat de Duitsers een
'dichter' noemen. Een dichter is niet, zoals
bij ons, iemand die in de eerste plaats ver
zen schrijft, dat kan, maar hoeft niet. Hij is
in de eerste plaats een superieur soort
schrijver. Hij heeft door zijn genie, een an
der woord dat te pas en in de meeste geval
len te onpas gebruikt werd, toegang tot die
pe waarheden die voor gewone stervelingen
onbereikbaar zijn.
Deze status die per definitie alleen voor
de allergrootsten is weggelegd, had Mann al
voor zijn 30-ste bereikt. Zijn éerste grote ro
man, De Buddenbrooks, de kroniek van het
verval van een grootburgerlijke familie,
werd een bestseller. Het was een laat-ro-
mantisch meesterwerk, doordrenkt van de
invloed van de opera-componist Wagner en
de sombere levensfilosofen Schopenhauer
en Nietzsche.
Thomas' grote thema's, de relatie kunste
naar-burgerman. de rol van ziekte, deca
dentie en de verdrongen homoseksualiteit,
treden in deze roman al onmiskenbaar op
de voorgrond. Dat geldt ook voor zijn ande
re handelsmerk, de ironie. De ironie schiep
de afstand die zie de opmerkingen van
Tonio Kroeger de absolute voorwaarde
zou zijn voor het schrijven van een mees
terwerk.
Mann beschouwde zichzelf als een groot
meester van dit stijlmiddel, waarvan hij
zich ook in de dagelijkse omgang royaal be
diende. Eigenlijk werden alleen mensen van
wie hij vermoedde dat hij ze ooit nodig zou
kunnen hebben ontzien. Deze consideratie
deed hij dan meestal weer te niet door ver
nietigende opmerkingen in zijn brieven
(aan derden die op hun beurt in brieven
aan weer anderen het mikpunt werden,
enz.) en dagboeken.
Maar als een ander het waagde hem en
zijn werk met ironische distantie in plaats
van de voorgeschreven eerbied te bejegen,
was de grens van zijn waardering voor an
dermans ironie heel snel bereikt. Mann
meende bijvoorbeeld dat hij de uitverkoren
opvolger was van de grote dichtervorst
Goethe, over wie hij ook een roman schreef.
Hij kon moeilijk verkroppen als iemand
daar, hoe onschuldig ook, de spot mee
dreef.
Deze overgevoeligheid voor kritiek kwam
ongetwijfeld voort uit een diep gewortelde
onzekerheid. Thomas Mann was niet ie
mand die een andere schrijver gauw als zijn
gelijke beschouwde, maar werd van tijd tot
tijd overvallen door twijfel aan zijn eigen ta
lent. Hij schreef moeizaam en vooral als het
onderwerp gecompliceerd was (en in zijn
grote romans was geen enkel thema een
voudig), moest hij regelmatig de aanvech
ting onderdrukken om de pen er bij neer te
gooien.
Tegen deze inzinkingen bleek het voorle
zen in intieme kring uit het werk in wording
een probaat middel. Niemand die het voor
recht had om zo'n voordracht bij te wonen,
haalde het in zijn hoofd om in het bijzijn
van de auteur een woord van kritiek te ui
ten. Integendeel, men toonde zich altijd
diep onder de indruk. En dat gaf de schrij
ver weer kracht om verder te zwoegen.
Geworstel
Dit geworstel met taal en onderwerp, dat
Thomas Mann's bekendste novelle is Dood in Venetië, later verfilmd met onder meer Syl-
vana Mangano en Dirk Bogarde in de hoofdrollen. archieffoto
Thomas Mann als orakel tussen (jonge) mannen van
wie de verering afstraalt. archieffoto
v .<jr na zijn dood is de
elangstellingvoor
iuteuren werk nog
:eeds springlevend.
Iver Mann zijn hele
pibliotheken volge
schreven en onlangs
CScheen, als een vet
Czsepteken, de 'defi-
s bovt nitieve'biografie,
■ai iniim 2000 boeiende
era0e pagina's over de
ral in
gradefirijver die door zijn
-leren de Tovenaar
iondq werd genoemd.
In zijn novelle Tonio Kroeger legt de
schrijver de gelijknamige held van
het verhaal de volgende tekst in de
mond: 'Het gevoel, dat warme harte
lijke gevoel is altijd banaal en on
bruikbaar. Om het 'menselijke' goed
en waarachtig uit te kunnen beelden,
moet je afstand houden en niet aan
het menselijke bedrijf deel nemen'.
BONN PETER VAN NUUSENBURG
CORRESPONDENT
Hoewel je altijd moet oppassen om de uit
spraken van een personage in een verhaal
of roman te presenteren als de eigen opvat
tingen van de auteur, mogen deze woorden
zonder de waarheid veel geweld aan te
doen als het levensmotto van Thomas
Mann worden beschouwd. De 'belangrijk
ste Duitse schrijver' van deze eeuw was, zo
blijkt uit de monumentale biografie van
Klaus Harpprecht, een koele, om niet te
zeggen, kille man.
De patriciërszoon uit Lübeck was in zijn
verhouding tot de mensen in zijn omgeving
een meedogenloze strateeg. Ze werden in
de eerste plaats beoordeeld op het vermo
gen waarmee ze de grote kunstenaar bij het
scheppen ten dienste konden staan. Zolang
iemand volgens Mann een positieve bijdra
ge leverde, werd hij/zij getolereerd. Op
rechte waardering of dank hoefden ze ech
ter niet te verwachten. Ze mochten zijn
stralenkrans poetsen. Dat was al beloning
genoeg. En zodra ze dit hadden gedaan en
te kortzichtig waren om in te zien dat ze
niet langer nodig waren, wachtten hen de
koude toorn en verachting van de wereld
schrijver.
De tovenaar
Met deze neurotische, bijna tirannieke
drang om alles en vooral iedereen onderge
schikt te maken aan Het Oeuvre heeft Tho
mas Mann, vooral in zijn eigen famlie, veel
ellende aangericht. Van zijn zes kinderen
hebben zich er eigenlijk maar twee met
enig succes weten los te maken van de on
genaakbare vader, die zij de Tovenaar
noemden.
Zijn oudste zoon Klaus, een schrijver
wiens talent in de schaduw van zijn vader
verdorde, was een drugsverslaafde die zelf
moord pleegde. Datzelfde deed zijn jongste
zoon, Michael, wiens muzikale begaafdheid
in de alcohol ten onder ging. Erika, de oud
ste en favoriete dochter die ooit een talent
vol actrice/ cabaretière en onverschrokken
oorlogsverslaggeefster was, werd later een
gefrustreerde, ziekelijke blauwkous die
steeds vaker naar de fles greep.
Zijn tweede dochter, Monika, heeft nooit
kunnen accepteren dat haar vader niets om
haar gaf en dobberde stuurloos door 't le
ven. Alléén de jongste dochter Elisabeth en
de tweede zoon Golo hebben zich redelijk
staande weten te houden. Golo werd zelfs
een beroemd historicus, maar is volgens ei
gen zeggen nooit 'echt gelukkig' geweest.
En zijn vrouw Katia, een rijke joodse erf-
Thomas Mann in de ogenschijnlijk behaaglijke familiekring. Op de voorgrond Bruno Walter aan de vleugel. Aandachtig
luisterend, vlnr. Klaus Mann, Katja, Thomas en Lotte Walter. archieffoto
