•TT
ieNieuwe raadsels aan de hemel
'Stenen uit de mimte' centraal in Artis Planetarium
Wetenschap Techniek
j)ONPERDAG 3
AUGUSTUS 1995
SASKIA STOELINGA 023-1
ej yjEN APELDOORN
ntbr^311 zu'delijke sterrenhemel
~aat een betrekkelijk onbedui-
end sterrenbeeldje: de Schil-
I,. glersezel ofte wel Pictor. Het is
^gjanuit onze streken niet zicht-
'mpelweg omdat de aar-
i zit, i
r als v
jchting evenaar zouden spoe-
krijgen we gaandeweg
jeeds meer van dat deel van de
g'j^lemelbol te zien dat we, ge-
ncjel|luisterd aan huis, onmogelijk
lunnen zien.
Met onze moderne, kritisch
pgestelde ogen zien we alles
jehalve een schildersezel in het
jlukje sterren dat de Latijnse
e enaming 'Pictor' kreeg, maar
ude volkeren zagen dat er nu
Jenmaal wèl in en dus hebben
fte het maar zo gelaten.
Traditiegetrouw krijgt de hel-
;stig<jerste ster van een sterrenbeeld
imiste (Griekse) letter alfa toege-
ampjend, de volgende bèta, dan
Boipmma> delta, enzovoort tot en
v^iet omega. De tweede ster in
van het sterrenbeeld
EssJictor heet dus, volgens de
in (jriekse terminologie, 'bèta-Pic-
vanPr's Dat 's' net ^et sterren-
ichu^'d waar hij deel van uit
en bjiaakt, een onbeduidend sterre
tje, redelijk goed met het blote
oog te zien, maar daar is dan
ook alles mee gezegd. Maar
sinds een jaar of tien is 'bèta-
Pictoris' wereldberoemd. Bij
sterrenkundigen wel teverstaan
Te zamen met enkele andere
sterren werd 'bèta-Pictoris' in
1985 door de 'InfraRode Astro
nomische Satelliet' (1RAS) als
een potentiële kandidaat voor
een 'zonnestelsel-in-wording'
ontmaskerd. De infraroodge-
voelige sensoren van de IRAS
hadden grote hoeveelheden stof
rond de ster gedetecteerd en er
waren zelfs astronomen die
meenden dat het hier niet al
leen om stof maar zelfs om hele
planeten ging.
Hele planeten of niet, het stel
sel 'bèta-Pictoris' kon gewoon
niet meer stuk. Als er dan al
geen hele planeten waren ge
vormd, dan moest er in ieder
geval toch minstens sprake zijn
van een 'oemevel' rond die ster.
En het was dan slechts een
kwestie van tijd vooraleer daar,
via plaatselijke materie-verdich-
tingen ('contracties'), planeten
in zouden ontstaan. Natuurlijk
zijn daar zulke verschrikkelijk
lange tijden mee gemoeid dat
zelfs onze nazaten tot in de
tienduizendste generatie daar
nog niet eens getuige van zou
den zijn, maar toch zou je na,
pakweg, een paar miljoen jaar
het een en ander mogen ver
wachten, daar rond 'bèta-Picto-
Maar voor veel sterrenkundi
gen is rustig afwachten een
doorn in het oog. Via een tijde
lijk contract met het 'Space Te
lescope Science Institute'
(STScI) konden zij beschikken
over de om de aarde draaiende
'Hubble Space Telescope'. De
verkregen resultaten werden ge
publiceerd in de 'Astrophysical
Journal' (447, juni 1995). Die re
sultaten baarden nogal wat op-
Heap en de zijnen gebruikten
ter bepaling van de leeftijd van
'bèta-Pictoris' het in sterren
kundige kringen overbekende
'Hertzsprung-Russell (HR)-dia-
gram' dat in het begin van deze
eeuw door de Deense sterren
kundige Enjar Hertzsprung (die
overigens ook vele jaren direc
teur van de Leidse Sterrenwacht
was) en de Amerikaan Henry
Norris Russell werd ontwikkeld.
In dit diagram zijn lichtkracht
en temperatuur (spektraaltype)
van sterren tegen elkaar uitge
zet. Daarbij bleek dat het me
rendeel van alle stertypen ver
deeld kon worden in een nauwe
'sliert', schuinlopend in het as
senstelsel: de zogeheten 'hoofd
reeks' van het HR-diagram.
De HR-hoofdreeks vormt als
het ware de 'blauwdruk' van de
evolutie van de meeste soorten
sterren. In feite zit deze zaak
veel ingewikkelder in elkaar,
want er gebeurt met een ster
nogal het een en ander voordat
hij op de hoofdreeks is aange
komen (geëvolueerd) en dat
zelfde geldt als hij het, na mil
joenen of miljarden jaren, weer
verlaat. Zo'n HR-diagram biedt
de sterrenkundige ongeveer de
zelfde mogelijkheid als een vin
gerafdruk van een bij de politie
bekende delinquent: plaats die
afdruk in het (HR)systeem en je
weet meteen wiè het is, hoe hij
heet en hoe groot hij/zij is en...
de leeftijd.
Dat hebben de sterrenkundi
gen met behulp van de HST ge
daan en daar kwam iets opzien
barends uit: twaalf miljoen jaar
als meest waarschijnlijke leeftijd
voor 'bèta-Pictoris'.
Wèg volgroeid zonnestelsel.
Want voor zoiets is twaalf mil
joen jaar gewoon veel te kort.
r
Die ster gaat nog, maar de vor
ming van grote planeten uit een
grote, roterende gas- en stofne
vel rond die ster vergt zeker een
tien maal zo grote tijdspanne.
Maar wat is dat dan voor nevel
die de IRAS rond bèta-Pictoris
aantoonde? Sterker nog, in die
nevel, met name in de buurt
van de ster zelf, heeft men zelfs
de aanwezigheid van betrekke
lijk 'lege' ruimten aangetoond
en de enige, zinnige verklaring
daarvoor is de aanwezigheid
van, met hun aantrekkings
kracht storende, planeten.
laste
hogif
li het Amsterdamse Artis Pla-
letarium loopt tot eind septem-
ler een tentoonstelling over
heteorieten. De meteorieten-
entoonstelling sluit goed aan
b 5 |j het publieksprogramma van
Liet Planetarium, getiteld 'Doel-
^•|it Aarde'. En dat geeft de rela-
a i6!qe weer die er tussen meteorie-
'o ln en onze aarde bestaat: de
3|«rde wordt erdoor 'belaagd'.
2.«n wat beladen term voor de
a 2i:ï,orgaans piepkleine brokjes
a sijie in de hal van het Artis Pla-
gletarium liggen uitgestald.
1 104 Maar die brokjes zijn vaak
[b k leine fragmentjes van wat ooit
1 3!tel grotere brokken waren;
|a jeel soms komen er kolossale
i a 2!fokken naar beneden ter
[a 0 pootte van 100 meter en meer,
1 a i, ter grootte van soms kilome-
trs hoge bergen.
Normaliter is het al uiterst
ervelend, zo niet desastreus,
tn flinke, vallende steen tegen
hoofd te krijgen, maar de
beursPe^e^ waarmee dat gebeurt
Inkt in het niet bij die waarmee
e kosmische materieklompen
p de aarde afstormen. Die
fielheden liggen in de orde van
|at(jootte van tien tot zeventig ki-
latejmeter per seconde. Een neer-
Dmende 'kosmische berg' ter
pootte van de Mont Blanc ont-
rikkelt bij de inslag op aarde
latepn ook dusdanig veel kineti-
Meteorieten zijn er in alle v
n, kleuren en maten.
sche (bewegings)energie dat aardlagen heeft kunnen opma-
een verwoestende, wereldom- ken dat die rampen zich op aar-
vattende ramp ontstaat. Het is de inderdaad hebben afge-
pas sinds de laatste vijftien jaar speeld. En dat betekent niet
dat men uit sporen in oude minder dan dat de éVolutie van
flora en fauna op onze
als het ware 'gestuurd'
den door rampen met
mische oorsprong.
Stel je toch eens vo<
nog heel gauw een 'reuzen-
wens' mag doen als de nacht- of
daghemel plotseling baadt in
een onaards, blikkerend schijn
sel, een paar seconden later ge
volgd door de verpletterende in
slag van een kilometers groot
rotsblok midden in Flevoland.
In enkele seconden wordt Ne
derland herschapen in één ga
pende krater, steden verdam
pen in een oogwenk en tot in
Londen, Stockholm, Berlijn en
Parijs wordt de bebouwing ge
heel of gedeeltelijk vernield
door schokgolven die als beton
nen muren over het oppervlak
razen. Overal op aarde zullen
deze 'luchtrimpels' mens en
dier omver werpen en schade
aanrichten.
Veel blijft er dus niet te wen-
Maar laten we het houden bij
de echt hele kleintjes: geen ber
gen maar zandkorreltjes. En ook
geen meteorieten, want die
zandkorrels verdampen geheel
in onze dampkring. In een flits
(het licht ontstaat door wrij-
vingswarmte ten gevolge van
hun enorme snelheden) zijn ze
verdwenen. We kunnen ze elke
heldere nacht zien: 'vallende
sterren'. Zo werden ze heel
vroeger tenminste genoemd
toen men dacht inderdaad met
sterren te maken te hebben.
'Meteoren' heten ze tegenwoor
dig. Je moet er soms een uurtje
op wachten voordat er één opf
litst; en wat ook de kans ver
groot is niet in een stad maar op
het platteland te gaan kijken.
Want in het licht van een stad
zijn alleen de heldere te zien en
die komen minder vaak voor
dan de zwakkere.
Er zijn echter bepaalde perio
den in een jaar dat er duidelijk
veel meer te zien zijn dan nor
maal. De aarde trekt dan door
hele zwermen deeltjes en die
komen uit een bepaalde rich
ting de dampkring binnen. Zo'n
hele bekende periode breekt nu
weer aan: de augustus-meteo
ren of ook wel de Perseïden
naar het sterrenbeeld (Perseus)
waarin hun denkbeeldige ont-
vluchtingspunt zich bevindt.
Omstreeks 12 augustus berei
ken de Perseïden. hun hoogte
punt. Iemand die dan de ster
renhemel een paar minuten in
de gaten houdt, zal er beslist
een paar zien.
Artis Planetarium, de Plantage
Kerklaan 38-40 in Amsterdam:
meteorieten-expositie, geopend
van 09.00-17.30 uur('s maandags
vanaf 12.30 uur) en 'Doelwit Aar
de', aanvangstijdstippen: dage
lijks om 13 en 15 uur (telefoon:
020 - 52 33 45 2).
3ELD
>)PGAVE
1
D
S
P
E
O
O
M
K
2
P
E
A
N
T
s
1
O
3
H
C
E
A
E
K
E
F
4
P
T
U
H
P
1
E
L
5
P
T
L
A
V
1
D
E
6
R
C
M
A
O
R
G
A
7
H
E
U
N
M
O
A
R
8
L
G
L
I
S
E
T
S
9
B
T
L
E
I
N
K
D
10
D
U
E
U
N
C
E
N
11
P
L
E
U
N
T
A
O
12
L
G
E
s
N
H
R
E
13
K
'j
I
M
W
A
1
A
14
R
H
W
A
I
A
N
L
ÏÏAAT
D op elke regel de letters
ig, die samen het woord vor-
3jen dat overeenkomt met de
Ischrijving. De resterende let-
;n van boven naar be-
fden en van links naar rechts
n citaat.
izontaal:
idgeest; 2. binnentuin; 3. luch-
igebak; 4. leerling; 5. reisde-
i; 6. longaandoening; 7. gees-
7. rijsmiddel; 9. niet
innende zien; 10. tennisterm;
planeet; 12. stijl; 13. vrucht;
1. mannelijk dier.
-rad-lik-
r- snaak-c
ot-aks-po
oer-e-tam
sr-ara-la
-mol-lea-
mi-esp-de
iep-1-wijk
nt-bad-ne
i-rebus-r
-lis-nar-
TOM POES
Tom Poes en de Bommel-legende
sprak de professor koel, „is
geen wekkertje, waarde heer! Dit is
een instrument om de ouderdom
van lichamen te weten door middel
van het verval der radioactieve deel
tjes." ,,Oh", zei heer Bommel. Toen
sperde hij de ogen open en ging
rechtop staan. ,,Huh?" vroeg hij.
,,Dit", hernam de geleerde, langzaam
sprekend, „is een soort tijdklokje in
lekentaal. Volgt u me?" „Wat een on
zin", riep heer Ollie uit en hij begon
dom te lachen. „Elke klok is een tijd
klok. Haha. U moet niet denken, dat
u mij kunt nemen omdat ik nu toe
vallig wat dieper denk dan anderen,
hoor. Ik weet best, dat de klik al lang
is uitgevonden!" „Dat is knap van u",
zei de professor kil. „Maar u praat
over een ander soort tijd dan ik."
„Nee maar", riep Bommel proes
tend, „nu moet je toch eens horen.
Tom Poes! Iedereen weet toch, dat er
maar één soort tijd is, wat jij? En dat
is de tijd waar de klokken op lopen,
als je begrijpt wat ik bedoel." „Hm",
begon Tom Poes, maar de geleerde
onderbrak hem. „Zelfs dat is niet
waar", zei hij. „De tijd is betrekkelijk,
dus..." Hij verstarde plotseling en een
rimpel speelde op zijn voorhoofd; het
was duidelijk, dat een groot denk
beeld hem getroffen had. Zonder
groeten snelde hij heen, terwijl men
hem hoorde mompelen: „Welk een
idee! Dat moet ik onmiddellijk gaan
uitwerken!" „Haha", lachte heer Ol
lie, „die dacht dat hij mij in het ootje
kan nemen met zijn wekker. Heb je
ooit?" Maar Tom Poes keek de weg-
dravende figuur een beetje ongerust
na. „Wat zou hij van plan zijn?"
vroeg hij zich af. „En wat heeft die
klok met de druipsteengrot te ma
ken?"
Weersvooruitzicht
VRIJDAG 4 AUGUSTUS
H E T
DOOR HANS VAN ES
Ook woensdag scheen de zon bij
zonder fel boven West-Europa.
De grootste warmte concentreer
de zich nu boven Zuid-Engeland
en West-Frankrijk met 32 tot 35
graden. Bij ons was het in droge
lucht en vrij krachtige oosten
wind nog go^d uit te houden. Het
was al iets minder warm dan de
afgelopen dagen met 28 tot 31
graden.
De Amerikaanse staat Florida
kreeg tropisch weer van geheel
andere aard met de doortocht
van de orkaan Erin. Het tropische
stormseizoen op de zuidelijke At
lantische Oceaan is dit jaar erg
vroeg op gang gekomen. Erin is
de vijfde tropische depressie in
dit gebied, die storm- of orkaan
kracht heeft bereikt en dus recht
heeft op een naam. Elk seizoen
krijgen de cyclonen om beurten
jongens- en meisjesnamen toe
bedeeld, op alfabetische volgor
de.
De eerste storm 'Allison' ontstond al in de eerste week van juni bo
ven de Golf van Mexico. De meeste orkanen komen pas in augustus of
september, als de zeewatertemperatuur het hoogst is. Er is sprake
van een orkaan of 'hurricane' als de wind een tien-minutengemiddel-
de heeft bereikt van 117 km/uur. Erin kwam tot gemiddeld 135 km
per uur met uitschieters tot 160 km/uur; een betrekkelijk 'milde' or
kaan. De verwoestende hurricane Andrew haalde in augustus 1992
snelheden tot 220 kilometer. En het kan nog erger, zoals Gilbert in
1988 met vlagen tot meer dan 300 km/ uur.
Hoewel het weer van de afgelopen week anders zou doen vermoe
den, is het op onze breedte toch echt te koud voor dergelijke super-
stormen. Het zeewater voor onze kust bedraagt nu 20 graden en een
tropische orkaan heeft minimaal 27 graden nodig om te overleven.
Inmiddels raken we langzaam over het hoogtepunt van het warme
weer. Het ondersteunende hogedrukgebied trekt zich terug naar de
oceaan met als gevolg een stroming uit noordoost tot noord, die min
der warme lucht vanaf de Noordzee over Nederland voert. Tropische
temperaturen worden met meer gehaald. De hittegolf houdt nog wel
aan, want de maxima liggen tot in het weekeinde nog boven 25 gra
den met vrij veel zon.
Zondag komt een Franse onweerstoring dichterbij. De kans op een
bui wordt dan tijdelijk wat groter. Achter de storing draait de wind
naar noordwest en wordt het beduidend frisser.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag
Noorwegen:
Wisselend bewolkt en
vooral langs de noordwest
kust nu en dan buiige re-
Middagtemperatuur
25 graden.
Zweden:
Zon afgewisseld door wol
kenvelden en van tijd tot
uidoosten
nog vrij
droog. Vandaag op de
meeste plaatsen nog maxi
ma boven 24 graden,
maar morgen van het
noorden uit daling van
temperatuur
Oenemarken:
Flinke zonnige perioden
en vrijwel overal droog Middagtempera
tuur ongeveer 27 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
In het zuiden van Ierland, in Wales er
Engeland geregeld wolkenvel
s op enkele stevige regen-1
zon. Middagtemperatuur meest tussen
de 24 en 29 graden.
België en Luxemburg:
Overwegend zonnig. Enige daling van
temperatuur met op morgen maxima
van 23 graden vlak aan zee tot 28 in de
Ardennen en Luxemburg
Noord- en Midden-Frankrijk:
Veel zon, vooral in de westelijke depar
tementen kans op een fikse (onweers-
)bui. Maxima rond 30 graden, in het
westen van Bretagne bij westenwinden
flink lager.
In het zuiden zonnig. Naar het noorden
toe ook wolkenvelden. Vrijwel overal
droog. Middagtemperatuur uiteenlo
pend van 21 graden plaatselijk aan de
westkust ten noorden van Lissabon tot
30 graden in de Algarve.
Madeira:
Flinke zonnige perioden, soms ook wol
kenvelden. Droog. Middagtemperatuur
ongeveer 25 graden.
Spanje:
Zonnig. In het noorden ook nu en dan
bewolking en kans op een regen- of on
weersbui. Middagtemperatuur langs de
kust van de Golf van Biskaje ongeveer
23 graden, aan de costa's rond 30.
Landinwaarts maxima rond 34 graden.
Canarische Eilanden:
Vrij zonnig; vooral in het noorden ook
wolkenvelden. Droog. Maxima rond 30
graden.
Marokko:
Westkust: zonnig, soms ook enkele wol
kenvelden. Droog. Middagtemperatuur
vlak aan zee tussen de 27 en 32 graden.
Tunesië:
Zonnig en warm met vlak aan zee maxi
ma van ongeveer 32 graden.
Zuid-Frankrijk:
Zonnig. Vooral in de westelijke departe
menten van tijd tot tijd bewolking en nu
Middagtemperatuur 30 graden of hoger,
Oostenrijk:
Flink wat zon, plaatselijk eerst ook e
regen- of onweersbui. Middagtempei
tuur ongeveer 28 graden.
Polen:
Flink wat zon, vooral in het weste
maar ook stapelwolken
of onweersbuien. Maxii
23 en 28 graden.
Tsjechië en Slowakije:
Veel zon. maar in de loop van de dag
stapelwolken en vooral in Slowakije kans
op een lokale onweersbui. Middagtem
peratuur ongeveer 27 graden.
Hongarije:
Vrij zonnig maar in de middag en avond
ook stapelwolken en vooral vandaag nog
kans op een onweersbui. Middagtempe
ratuur ongeveer 29 graden.
VRIJDAG 4 AUGUSTUS 1995
n het w
d27g
veer 32 graden.
Italië:
Flink wat zon, maar in de loop van beide
dagen ook stapelwolken en plaatselijk
een stevige regen- of onweersbui. Mid
dagtemperatuur variërend van 29 tot 32
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 09 36 22.09 09.09 «21.42
Laag 05.16 17.36 04.57 17.17
Weerrapporten 03 augustus 08 uur:
27 12
32 23 0.0
29 21 0.0
31 20 0.0
31 18 0.0
31 23 0.0
24 15 0.0
28 13 0.0
16 0.0
29 20 0.0
28 13 7.0
25 15 0.0
27 22
25 16 0.0
16 0.0
op
Naast zor
tuur rond 31 graden.
Malta:
Zonnig. Middagtemperatuur ongeveer
32 graden.
Griekenland en Kreta:
Zonnig. In het binnenland van Grieken
land een enkele onweersbui. Middag
temperatuur rond 30 graden.
Turkije en Cyprus:
Vooral langs de Turkse zuidkust
Cyprus zonnig; langs de Turkse we
in het noorden soms ook wat wolken.
Droog. Middagtemperatuur vlak aan zee
rond 30 graden of iets hoger.
Duitsland:
Zonnig, soms ook stapelwolken en mor
gen in het noordoosten mogelijke een
regen- of onweersbui. Middagtempera
tuur van 25 graden in het noorden tot
29 in het zuiden.
Zwitserland:
Overwegend zonnig. Lokaal kans op een
Middagtemperatuur onge-
28 graden.
Luxemburg onbew.
Buenos Aires onbew.
35 18 0.0
34 23 0.0
25 11 0.0
30 21 0.0
20 0.0
27 13 0.0
w 1 25 22 0.0
.5.0 25 7 0.0
'3 23 17 0.0
4 34 22 0.0
o3 35 26 0.0
