Einstein gaat de ruimte in
Wetenschap Techniek
Ander web Zoeken naar
andere stof botten in
Irian Jaya
DONDERDAG 4 ME11995
10 >ND
REDACTIE SASKIA STOELINCA 023-150265
1
D
M
O
E
T
E
K
L
2
K
R
L
E
A
U
C
R
3
H
C
T
U
R
V
1
E
4
D
A
I
N
V
A
D
N
5
P
R
E
A
C
L
H
T
6
U
S
I
P
T
O
A
F
7
B
A
L
O
R
O
T
D
8
E
L
N
I
G
E
G
L
9
A
L
T
L
1
E
E
N
10
D
K
O
E
R
V
E
N
11
K
R
A
R
E
A
F
E
12
U
N
S
1
V
E
O
K
13
B
O
A
R
K
H
E
R
14
O
N
E
T
B
M
'j
T
OPGAVE
OPLOSSING
CITAAT
Streep op elke regèl de letters weg, die
samen het woord vormen dat overeen
komt met de omschrijving. De reste
rende letters vormen van boven naar
beneden en van links naar rechts een
citaat.
Horizontaal:
1. logement; 2. tint; 3. pauselijk hof;
4. rustbank; 5. praal; 6. weefsel; 7.
naakt; 8. hemelgeest; 9. laan; 10.
graan; 11 tafelfles; 12. enig in zijn
soort; 13. kraamverzorgster; 14. och
tendmaaltijd.
KRUISWOORDRAADSEL
-signaal-
zede-smid
ino-e-ase
n-oogst-e
kelp-tien
-g-zee-n-
code-ezel
1-etage-e
ier-f-ven
orde-wens
- fervent-
DE RECHTER
S T R I
vjeuuTM A N/ery
OL-D MAM MOW...
Mr. Jesse van Muylwijck
HEINZ
BOES
W
R
Weersvooruitzichi
HET
DOOR HANS VAN ES
De maand mei, die dit jaar tame
lijk warm van start gegaan is,
roept herinneringen op aan de
vele thermische hoogstandjes
van de laatste jaren. Sinds 1988,
het jaar waarin ons klimaat plot
seling een volle graad warmer
werd, heeft de meimaand met re
gelmaat zomers weer opgeleverd.
Topper was de bloeimaand van
1992, de warmste van deze
eeuw met een gemiddelde tem
peratuur van 15.6 graden (nor
maal 12.3).
In de Bilt werden maar liefst 12
zomerse dagen van meer dan 25
graden geteld. Ook de meimaan
den van 1988, 1989, 1990 en
1993 leverden veel stabiel en
warm weer op. In 1990 startte
mei nog uitbundiger dan nu met
ook in de kuststrook een reeks
van vijf zomerse dagen. Voor een
echte hittegolf in deze tijd van
het jaar moeten we terug naar de
fantastische zomer van 1976, toen er van 7 tot 10 mei tropische d
gen met meer dan 30 graden werden genoteerd. Op de laatste dag
van deze reeks trok een zeewindfront landinwaarts.
De temperatuursverschillen aan weerszijden waren spectaculair: Ir
Brabant werd 's middags 31 graden-bereikt; op het zelfde moment 3r
was het te IJmuiden niet warmer dan 13 graden. De ervaring leert,
dat vroege warmte in mei vaak later in de zomer wordt voortgezet. I tber
hete zomer van 1976 is daar een mooi voorbeeld van, maar ook in ,d°<
1947, de topzomer van deze eeuw, werd de basis al in de meimaar
gelegd. teil.
In 1993 ging het echter heel anders: de mooie voorzomer, die duuinge:
van eind april tot begin juli, werd gevolgd door een natte hoogzomelagd
die niet meer in staat was zomerse dagen te produceren.
De huidige warme en zonnnige periode lijkt het nog wel even vol te
houden. De temperaturen zijn met extreem hoog en liggen tussen I
tot 26 graden. Aan de kust staat er in de middag een wind van zee.
Het kwik kan daar dalen tot ca. 16 graden. Toch blijft het aange
naam, want de zon schijnt volop. Het grote Europese hogedrukgeb 15
handhaaft zich nog enkele dagen, maar wordt geleidelijk wat mind Mi
robuust. Zwakke onweersstoringen liggen gereed van Spanje via
West-Frankrijk naar het zuiden van Engeland.
Vanaf zaterdagavond is er kleine kans op een regen- of onweersbui
zonder dat het fraaie weer daar echt onder te lijden heeft. Pas begi
volgende week beginnen storingen op de oceaan zich weer te roere
de kans op wat regen of een bui wordt dan groter en het kwik zakt ;dec
leidelijk tot onder de 20 graden.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
Aan de bewolkte kant en
vooral aan de kust af en
toe regen. In.het zuidelijke
binnenland veel droger en
geregeld zon. Middagtem-
peratuur van 8 in het noor
den tot 20 in de omgeving
van Oslo.
Zweden:
Wolkenvelden en kans'op
wat regen. Naar het zui
den toe meer zon end
roog. Middagtemperatuur
van 9 graden in het noor
den tot 19 in het zuiden.
Denemarken:
Perioden" Tnët'"zon en
droog. Middagtempera
tuur ongeveer 20 graden.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
In Ierland en Schotland
soms wat wolkenvelden;
verder flinke perioden met
zon. Bijna overal droog. Maxima van 17
tot 22 graden, maar in Ierland en Schot
land plaatselijk lager.
België en Luxemburg:
Zonnig en warm. Middagtemperatuur
ongeveer 23 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Vrij zonnig. Middagtemperatuur onge
veer 25 graden, langs het Kanaal iets
onder de 20.
Portugal:
Naast zon soms ook wolkenvelden en
kans op een lokale regen- of onweers
bui Middagtemperatuur aan zee van 24
tot 27 graden, landinwaarts lokaal dicht
bij de 30.
Madeira:
Wolkenvelden afgewisseld door zon'en
vandaag kleine kans op buiige regen,
misschien met onweer. Middagtempera
tuur oplopend tot ongeveer 25 graden.
In het algemeen veel zon, maar soms
ook wolkenvelden en morgen in het
noordwesten wellicht een regen- of on
weersbui. Middagtemperatuur aan'de
stranden meest tussen 20 en 25 gra
den, in het binnenland van 25 tot 30.
Canarische Eilanden:
Flinke perioden met zon en waarschijn
lijk droog. Middagtemperatuur meest
25 graden of hoger.
Marokko:
Westkust: Flinke zonnige perioden,
soms ook zon. Morgen misschien een re
gen- of onweersbui. Maxima tussen 27
en 32 graden, bij zeewind koeler.
Tunesië:
Zonnig. Middagtemperatuur vlak aan
zee ongeveer 23 graden.
Zuid-Frankrijk:
Droog en overwegend zonnig weer. Mid
dagtemperatuur tussen de 24 en 28
graden.
Mallorca en Ibiza:
Zonnig. Middagtemperatuur ongeveer
23 graden.
Italië:
Vrij zonnig, in het uiterste zuiden ook
kans op enkele wolkenvelden en op een
lokale regen- of onweersbui. Middag
temperatuur vandaag van ongeveer 18
graden in de zuidelijke helft tot 24
plaatselijk in het noorden; morgen
overal iets warmer.
Corsica en Sardinië:
Zonnig. Middagtemperatuur ongeveer
22 graden.
Malta:
Flinke perioden met zon. Zeer waar
schijnlijk droog. Middagtemperatuur
rond 21 graden.
Griekenland en Kreta:
Naast zon ook geregeld wolkenvelden en
met name vandaag op het Griekse vaste
land enkele regen- of onweersbuien. Op
de eilanden in de Egeische Zee en op
Kreta soms een frisse noordelijke wind.
Middagtemperatuur op veel plaatsen
tussen de 17 en 20 graden.
Turkije en Cyprus:
Veel stapelwolken en een goede kans op
enkele regen- of onweersbuien. Middag
temperatuur meest tussen 17 en 22
graden.
Duitsland:
Zonnig, vandaag in het noordoosten ook
kans op wat bewolking. Droog. Middag
temperatuur vandaag van 19 graden in
het uiterste noorden tot plaatselijk 24 in
het Rijndal; Morgen maxima een fractie.
Zwitserland:
Zonnig. Middagtemperatuur rond 24
graden.
Oostenrijk:
Zonnig. Morgen in het noordoosten mis
schien ook enkele wolkenvelden. Droog.
g|~ £l,h
inig
Middagtemperatuur van 21 tot 24 Int<
oej
den.
Polen:
Vandaag met name in het noorden
licht enkele wolkenvelden. Verder
zon. Droog. Maxima vai^ 17 grade rv)i
het oosten tot 21 in het westen.
Tsjechië en Slowakije:
Zonnig, vandaag misschien ook enL
wolkenvelden. Droog. Middagtemj
tuur rond 21 graden.
Hongarije:
Zondag, morgen misschien ook en oe
wolkenvelden. Droog. Maxima eerst Qijj
onder de 20 graden, morgen iets
VRIJDAG 5 MEI 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 06.03 Zon onder
Maan op 10.18 MaanonderO
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 07.45* 20.06 07.18
Laag 03.36* 15.55 03.17
Weerrapporten 03 mei 20 u
licht bew zo 2
licht bew. nno4
licht bew, o 2
licht bew.
licht bew
licht bew.
licht bew.
halt bew,
licht bew.
half bew
Den Helder
Rotterdam
Vlissmgen
Maas'richt
Aberdeen
Athene
Barcelona
Boedapest onbew.
Bordeaux licht bew.
Cyprus onbew.
Dublin half bew
Frankfurt onbew.
Genéve licht bew.
Helsinki zwaar bew
Innsbruck onbew
Istanbul half bew
Klagenfurt onbew
Kopenhagen half bew.
LasPalmas licht bew
half bew.
half bew.
licht bew.
licht bew
Zünch onbew.
Bangkok licht bew
Buenos Aires licht bew.
Casablanca licht bew
Johannesburg onbew
Los Angeles licht bew
New Orleans half bew
New York zwaar bew.
21 15 "J
18 8 Bl-
22 10 >r
Tel Aviv
Tokyo
26 1' en
20 f Ji
26 12 p
8 h
23 I! 'ei
2
3IWS
10 ,v
De onderdanige glimlach
De glimlach is ooit een te
ken van onderwerping ge
weest. Dat valt af te leiden
uit het promotieonder
zoek van drs. Signe
Preuschoft bij verschillen
de apesoorten. Sommige
apesoorten glimlachen
nog steeds als teken van
angstige onderdanigheid.
Andere apen glimlachen
net als mensen in de bete
kenis van een 'kleine lach'.
Bij alle apen komt de volle
lach, het 'ontspannen
wijd-open-mondgezicht',
voor. Dit gezicht verschilt
niet echt van het mense
lijk lachen. Bij deze uit
drukking blijven de tan
den meestal bedekt. Ba
vianen, makaken en
mensapen lonen soms
ook een 'stil ontbloot tan-
dengelaat', dat ook weer
veel lijkt op de menselijke
glimlach.
Deze voorouderlijke vorm van
glimlachen kan een heel andere
betekenis hebben: namelijk
angstige onderdanigheid. Het
dient om de onverdraagzame,
sterkere soortgenoot te kalme
ren en mild te stemmen. Bij de
langstaart- en berbermakaak is
dit nog altijd de enige functie.
Bij enkele andere soorten heeft
de glimlach een bredere beteke
nis gekregen. Bij de tonkenma-
kaak is het vooral een zelfverze
kerde uitdrukking van vriende
lijkheid. Bij de baardmakaak
Het ontspannen wijd-open-mondgezicht.
komt deze uitdrukking tegelijk
voor met die van de angstige
onderdanigheid.
Volgens de onderzoekster van
de universiteit van Utrecht laat
de studie zien, dat de mens niet
de enige soort is waar lachen en
glimlachen samengevloeid zijn.
Daardoor ziet glimlachen eruit
als een 'kleine lach'. De samen
smelting hangt sterk af van de
gedragspatronen binnen groe
pen apen. Vooral waar er sprake
is van sterk leiderschap en hië
rarchie komt de angstige onder
danigheid voor.
NASA wil computerprogamma's
maken om aan de hand van de
vorm die een spin aan zijn web
geeft de giftigheid van stoffen te
bepalen. Dit is vooral van be
lang voor het onderzoek naar
nieuwe medicijnen.
De bouwstijl van een web ver
schilt door de stof die de spin is
toegediend, zo ontdekten on
derzoekers van het Amerikaan
se ruimtevaartbureau.
Bij marijuana begint de bouw
behoorlijk, maar verliest het
dier halverwege zijn concentra
tie. Cafeïne leidt tot niet meer
dim een paar onsamenhangen
de draden. Speed zet aan tot
passie voor het werk, maar veel
planning is er niet meer: er val
len grote gaten in het weefsel.
En soortgenoten die onder in
vloed van een ingrediënt voor
slaapmiddelen verkeren, vallen
neer zonder ook maar een
draad te hebben gemaakt.
Hoe giftiger de substantie, hoe
mismaakter het web, conclude
ren de wetenschappers van NA
SA in een artikel in de New
Scientist. Dit betekent volgens
hen dat spinnen kunnen wor
den gebruikt om geneesmidde
len te testen.
Twee archeologen van de Rijks
universiteit Groningen gaan in
Irian Jaya op zoek naar mense
lijke botten die iets zouden kun
nen zeggen over de volkeren die
als eerste de zee tussen Azië en
het Australisch continent over
staken.
Dit gebied, het Vogelkopgebied
in het voormalige Nieuw-Gui-
nea, is belangrijk voor archeolo
gen, vooral voor de studie naar
de Oude Steentijd (50.000 jaar
geleden en vroeger). Het lijkt
het landingspunt te zijn geweest
voor de mensen die als eersten
de zee tussen Azië en Australië
bvëhsfakeri. Door bot- en DNA-
onderzoek hopen de Groninger
wetenschappers inzicht te ver
krijgen in de verplaatsing van
de bevolking tienduizenden ja
ren geleden.
Tot nu toe is weinig onderzoek
gedaan in De Vogelkop. Het
grootste deel is overdekt met
tropisch regenwoud. Het ar-
cheologisch onderzoek op Irian
Jaya maakt deel uit van een on
derzoeksprogramma waarbij
wordt samengewerkt met ar
cheologen uit Indonesië.
Controle Tijd en Zwaartekracht per satelliet
Equivalence Principle,
Quantum Interference, Al
gemene Relativiteit, het
opsporen van mini-ver-
snellingen via supergelei
ding. En dat alles dan ook
nog eens bij elkaar in een
satelliet gepropt.
Abracadabra, gooi het
maar in mijn pet. Wat is
hier nu eigenlijk aan de
hand? Wel, iets heel sim
pels: zwaartekracht.
«BEN APELDOORN
Nou ja, simpel. Het enige dat
we erover weten is dat het er is,
het 'trekt'. Alles wat massa heeft
'trekt', heeft aantrekkingskracht.
Dank zij dat fenomeen wegen
wij hier op aarde een aantal ki
logrammen. De aarde trekt aan
ons, met een kracht die nauw
verband hoüdt met haar totaal
massa.
Maar wat is zwaarte- of aantrek
kingskracht? Het is net zo on
grijpbaar als het begrip Tijd. Ie
kunt het niet vastpakken, het is
er gewoon. Elk levend organis
me lijdt eronder: ontstaan,
bloei, afbraak, teloorgang, voor
jaar, zomer, herfst, winter. Zeg
gen wij immers niet dat een
stokoude grijsaard 'gebukt gaat
onder de last zijner jaren'? Na
verloop van Tijd eist de Zwaar
tekracht een steeds zwaardere
tol: lopende organismen wor
den door de kracht van de tijd
gedoemd tot sloffen en strom
pelen.
Gedurende de periode 1912-
1915 dacht Einstein vooral na
over de door hem uitgedokterde
gevolgen van het begrip zwaar
tekracht. In 1915 kwam hij tot
een wereldschokkende uit
spraak: „Zwaartekracht is min
der als een kracht te beschou-
deerd in het onaantastbaar ge
achte wereldbeeld van Newton
en Maxwell, waarin ruimte en
tijd golden als absoluut onver
gankelijk en onaantastbaar.
Een ander gevolg van de theo
rieën maakte Einstein al spoe
dig tot een levende legende: bij
zeer hoge snelheden, die dat
van het licht naderen, verloopt
de tijd anders dan op aarde.
Met andere woorden: een ruim
tereiziger die gedurende een
jaar met 280.000 kilometer per
seconde een reis door het heelal
maakt, komt niet een jaar later
weer op aarde terug maar in
een totaal andere tijd, ver in de
toekomst (van de aarde!).
Vooruitziend
Er is niemand die dat spook
achtige verschil-effect echt be
grijpt, laat staan inzichtelijk kan
maken, maar waarschijnlijk zal
ook geen mens ooit zó snel
kunnen reizen. Met 'STEP'
moet blijken of er niet toch een
verschil is te bespeuren in de
wijze waarop de zwaartekracht
met verschillende massa's èn
stoffen (metalen in dit geval)
omgaat. Dat zou zich dan verra
den als minieme, onderlinge
verschillen in de standaardver
snelling, die zich als het ware op
sub-atomaire schaal zouden af
spelen. Met de SQUlD-sensoren
kunnen die, zo verwacht men.
worden opgespoord. Om alle
aardse onrechtmatigheden in
de heersende zwaartekracht te
vermijden, heeft het experiment
in een uitgekiende baan om de
aarde cirkelende satelliet plaats.
Over tien jaar weten we of
'STEP' de vooruitziende blik
van Einstein, precies 80 jaar ge
leden tot stand gekomen, zal
corrigeren. Of: hoeveel gelijk
deze eminente geleerde weer
eens blijkt te hebben gehad.
Als het een beetje meezit weten we over
tien jaar, in het jaar 2005, hoeveel gelijk de
natuurkundige Albert Einstein 1879-1955)
had met zijn speciale en algemene relativi
teitstheorieën.
Natuurkundigen van de Schotse Strathcly-
de-universiteit denken nu zo ongeveer de
laatste horde te kunnen nemen om Ein-
steins algemene relativiteitstheorie tot in
de finesses te kunnen testen: het feit dat
zwaartekracht alle voorwerpen, van mon
sterachtig groot tot piepklein, met precies
dezelfde versnelling (het aantal meters dat
de snelheid per seconde toeneemt) naar
zich toe trekt. Dat wordt ook wel het
'gelijkheids-beginsel'genoemd.
Twee en een half jaar zijn de onderzoekers
er al mee bezig en nu moeten ze dan toch
nog een compleet decennium wachten
voordat ze weten of het alle moeite waard
is geweest. Dat komt doordat hun geestes
kind pas in het jaar 2004 met een satelliet
mee omhoog zal gaan. Want het experi
ment ('Satellite Test of the Equivalence
Principle', kortweg STEP) heeft niet hier op
aarde plaats maar in de ruimte.
p
'1
'J
Albert Einstein deed het nog met een gewone telescoop. Nu moet zijn
theorie gecontroleerd worden met het Gravity Probe Shuttle Flight Ex
periment (foto boven). Begin volgende eeuw moet het GPSFE daar uit
sluitsel over geven. foto's anp/gpd
wen. Het is meer een buiging in
ruimte en tijd. Het is die bui
ging die het ene hemellichaam
om het andere doet bewegen."
Alsof dat nog niet genoeg was
voegde Einstein er nog aan toe:
„Zwaartekracht oefent invloed
uit op de tijd. Klokken in een
sterk zwaartekrachtveld zullen
langzamer lopen dan soortgelij
ke in een zwakker veld."
De stormen van kritiek ver
stomden toen Arthur Eddington
in mei 1919 tijdens een totale
zonsverduistering aantoonde
dat licht inderdaad door. de zon
(een 'massa') werd afgebogen.
Dat nog nooit waargenomen fe
nomeen volgde namelijk uit
Einsteins berekeningen. Ont
steltenis alom in fysische en as
tronomische kringen: langzaam
drong het tot de geleerden door
dat er een bom was geëxplo-
HOW iS »T
To BE ÏK/
HOU-ADD
AGAiM
