Het offer op de berg
I
Aanraking
ZATERDAG 15 APRIL 1995
Samaritaanse paasslachting herinnert aan bijbelse tijden
Een kille wind waait over het plateau van de heilige berg Gerizim. Aan de rand
van de offerplaats staan veertig paaslammeren zacht blatend bijeen. Als symbolen
van onschuld en lijdzaamheid spelen ze een hoofdrol in het offerfeest dat op het
punt staat te beginnen, maar waarvan ze het einde niet zullen beleven.
.l.l.lrU.MI.midrem»
i worden aan stokken geregen tijdens het offerfeest van de Samaritanen op de berg Gerizim.
Duizenden jaren geledén heeft op
de berg Gerizim, zo geloven de
Samaritanen, Abraham aanstal
ten gemaakt zijn zoon Isaak te offeren. Pas
toen hij zijn mes uitstak, greep de Engel des
Heren in. Als beloning voor de succesvolle
beproeving kreeg Abraham van God de belof
te dat zijn nageslacht talrijk zou zijn, 'als de
sterren des hemels en als het zand aan den
oever der zee' (Genesis 22:17).
Van alle volkeren die Abraham als aartsva
der vereren, is het Samaritaanse het kleinste.
Voor de pascha verzamelt zich de hele ge
meenschap zeshonderd mannen, vrouwen
en kinderen op de berg die het centrum
vormt van hun duizenden jaren oude gods
dienst.
Zelf noemen ze zich geen Samaritanen,
maar Israeliëten en dat wijst op hun nauwe,
zij het oncomfortabele, relatie met het joden
dom. De 'barmhartige Samaritaan' uit Jezus'
gelijkenis over naastenliefde was een verte
genwoordiger van een geloofsgemeenschap
die door de joodse geestelijk leiders werd ver
acht.
Terwijl de joden hun tempel bouwden in
Jeruzalem, beschouwen de Samaritanen de
berg Gerizim als hun heiligdom. De basis
voor die traditie vinden ze in Deuteronomi-
um 11:29: „Wanneer nu de Here uw God, u
gebracht zal hebben in het land, dat gij in be
zit gaat nemen, dan zult gij den zegen uit
spreken op den berg Gerizim en den vloek op
den berg Ebal;..." De twee bergen liggen te
genover elkaar, aan weerszijden van wat eens
het bijbelse Sichem was en nu de Palestijnse
stad Nablus, op de Westelijke Jordaanoever.
De kern van de Samaritaanse belijdenis is
het geloof in één God (de God van Israël),
één profeet (Mozes), één heilige schrift (de
Torah, de vijfhoeken van Mozes) en één hei
lige plaats (de berg Gerizim). Daarnaast is er
een messiaans element: het geloof in de
komst van de 'Taheb', een profeet als Mozes.
Gezang
Anders dan de joden hebben de Samaritanen
nooit het heilig land verlaten. Ze gaan er prat
op dat hun ceremonies in de loop van dui
zenden jaren maar weinig zijn veranderd.
Wie hun pascha bijwoont, is getuige van een
schouwspel dat zich in bijbelse tijden op
paasavond niet alleen op de Gerizim moet
hebben voltrokken, maar ook op de Tempel
berg in Jeruzalem.
In de loop van de middag verzamelen zich de
in het wit gestoken mannen op de offerplaats
in Kiryat Luza, het Samaritaanse dorp op de
top van de berg. Velen dragen de traditionele
wijnrode fez, omwonden met een witte band.
Het Israëlische leger heeft de plaats van de
offerrande afgezet en op de daken van nabu
rige huizen houden soldaten de wacht. De
vrouwen en dochters van de Samaritanen
vormen de toeschouwers, samen met toeris
ten, kolonisten uit nederzettingen in de buurt
en Arabische genodigden uit Nablus en om
geving.
Op een vuur kookt in twee grote ketels het
water dat straks zal worden gebruikt bij het
villen van de schapen. Uren eerder zijn de
ovens in gereedheid gebracht: drie diepe ga
ten in de grond, met houtvuren op de bo
dem. De stemming is feestelijk en verwach
tingsvol.
Het offerfeest begint met langdurig gezang
in het antieke Hebreeuws dat alleen nog valt
te horen bij Samaritaanse ceremonies. Zo
ongeveer moeten ook de joden tweeduizend
jaar geleden hebben gezongen. De zorgvuldig
geselecteerde eenjarige rammen, één voor ie
dere familie, zijn inmiddels naar de offer
plaats geleid: een stuk gras, doorsneden door
een goot. Mannen en oudere jongens zetten
zich schrijlings op de dieren om hen in be
dwang te houden. De messen worden gesle
pen.
Hogepriester Josef ben Ab-Hisda ook
zijn functie herinnert aan bijbelse tijden
begint zijn schriftlezing, onderbroken door
gezang, dat als de schemering nadert steeds
chaotischer en hartstochtelijker opklinkt.
Dan weer knielen de mannen, dan weer
staan ze op om heftige bewegingen uit voe
ren. De chaos verbeeldt de haast waarmee
het volk Israël zich moest voorbereiden op de
uittocht uit Egypte.,
Uiteindelijk bereikt de hogepriester de pas
sage in Exodus over het offerdier: '...dan zal
de gehele vergadering der gemeente van Is
raël het slachten jn de avondschemering'.
Het is het sein voor de slachters de lammeren
op hun zij te werpen en ze in een snelle be
weging met hun messen te kelen. De dieren
zich niet en er is geen geluid te ho-
Het bloed wordt opgevangen en op het
voorhoofd en de oren van de oudste zonen
gesmeerd. Dat herinnert aan de tiende plaag,
de dood van de eerstgeborenen, waarbij de
Israeliëten als teken bloed aan de deurpost
smeerden om te voorkomen dat hun zonen
met die van de Egyptenaren zouden sterven.
Nadat kokend water over de karkassen is
uitgegoten, begint het villen van de lamme
ren, waarbij de slachters volgens bijbels voor
schrift de rechtervoorpoten afsnijden en ver
branden. De gevilde rammen worden aan
lange houten spiezen geregen en in de ovens
geplaatst. Terwijl de mannen bezig zijn, gaan
de vrouwen rond met schalen kruiden en het
ongezuurde brood dat ze net als de joden de
hele paasweek zullen eten.
Bescheiden verlangens
De Samaritanen die hier onder leiding van
hun hogepriester een duizenden jaren oude
offerceremonie uitvoeren, zijn in het dage
lijks leven winkeliers, bankbedienden en
ambtenaren. Bijna veertig procent van de Sa
maritaanse gemeenschap woont in Kiryat
Luza en beneden in de oude kasba van Na
blus, de rest in de Samaritaanse wijk van
Holon, een zuidelijke voorstad van Tel Aviv.
Sinds 1967, toen Israël de Westelijke Jor
daanoever veroverde, is het contact tussen de
twee gemeenschappen aanzienlijk intensie
ver geworden en de gemeenschap als geheel
beleeft een economische opbloei. Alle in Is
raël wonende Samaritaanse families bezitten
nu ook ruime huizen in Kiryat Luza. Ze wo
nen er in de zomer, als ze de hitte van Holon
willen ontvluchten, en tijdens hun religieuze
feesten.
De Samaritanen van Nablus en Kiryat Luza
hebben een Jordaans paspoort en voor 1967
genoten ze de bescherming van de Jordaanse
koning. Maar in die tijd was het voor de in
Holon wonende volksgenoten niet altijd ge
makkelijk te voldoen aan hun verplichting de
paasviering op de Gerizim bij te wonen. Met
name mannen die in het Israëlische leger
dienden, lieten de Jordaniërs niet toe.
De onderhandelingen tussen Israël en de
Palestijnen hebben binnen de Samaritaanse
gemeenschap gezorgd voor lichte ongerust
heid. Zal de groep uit Holon worden toegela
ten tot de berg Gerizim als er een Palestijnse
staat komt? De Samaritaanse leiders probe
ren uit alle macht op goede voet te blijven
met alle betrokken partijen.
Volgens Benjamim Tsedaka, uitgever van
het Samaritaanse tijdschrift Alef Beth, hoeft
Palestijnse onafhankelijkheid niet voor pro
blemen te zorgen. „Onze verlangens voor de
toekomst zijn zeer bescheiden. We willen in
de nieuwe situatie, hoe die er ook uit mag
zien, vrije toegang tot de heilige berg Gerizim
en tot andere plaatsen die voor ons volk van
belang zijn. Daarvoor kan in de vredesbe
sprekingen wel een oplossing worden gevon
den, lijkt me."
Zo'n 1500 jaar geleden woonden er in het
heilig land nog meer dan een miljoen Sama
ritanen. Maar vervolgingen, in de Byzantijnse
tijd en later onder de Turken, gemengde hu
welijken en bekeringen resulteerden bijna in
hun uitsterving. Aan het begin van deze eeuw
waren er nog maar 146 over. Afhankelijk van
de heersers konden de Samaritanen met pa
sen dan weer wel en dan weer jaren niet hun
offers brengen op de Gerizim. Maar vanaf
1849 is de ceremonie zonder onderbreking
uitgevoerd.
Verbanning
Lange tijd is er van beide kanten verzet ge
weest tegen huwelijken tussen joden en Sa
maritanen. Maar sinds het begin van de jaren
vijftig mogen Samaritaanse mannen joodse
vrouwen Wezen, ondanks bezwaren van het
rabbinaat. Dat heeft ervoor gezorgd dat het
aantal Samaritanen sinds die tijd is verdrie
voudigd.
Leden van de gemeenschap zijn verplicht
voor altijd in het land Israël te wonen, deel te
nemen aan het paasoffer op de Gerizim, de
sabbath te heiligen en zich te houden aan de
wetten van reinheid en onreinheid zoals die
staan omschreven in de torah.
Wie de sabbath onteert, krijgt gewoonlijk
nog een kans zich te rehabiliteren, maar de
straf voor ernstige vergrijpen, zoals overspel,
is onherroepelijk verbanning uit de gemeen
schap. „We huldigen niet, zoals de joden, het
principe dat wie zondigt toch jood blijft",
licht Tsedaka toe. „Zondaars krijgen te horen
dat er voor hen geen plaats onder ons is.
Toch zijn we in de afgelopen zestig jaar niet
meer dan tien mensen kwijtgeraakt. Dat laat
zien hoe hecht onze gemeenschap is."
Denkwijzer
In 1988 verscheen er in het vooraanstaande tijdschrift
'Science' een artikel van de hand van de dierpsycholoog
Michael Meaney en collega's over een uiterst opmerkelijk
onderwerp. Dat onderwerp was de invloed die aanraking
van baby's net na hun geboorte kan hebben op de gebre
ken en problemen die komen met het ouder worden.
Meaney had een groep oudere
ratten (qua leeftijd vergelijk
baar met mensen van 65-plus)
getest op hun geheugencapaci
teit en, zoals te verwachten, ge
vonden dat een groot deel van de
oudere ratten een slechter korte-
termijn-geheugen had dan jon
gere dieren. Maar hij vond ook
een groepje oudere ratten die
qua geheugen minstens even
goed waren als hun jongere
soortgenoten. Bovendien bleken
ze nog even goed tegen stress en
spanning te kunnen als jongeren.
Onderzoek van bun hersenen
toonde aan, dat de gebruikelijke
verouderingsverschijnselen - ver
lies van cellen en afname van ac
tiviteit van bepaalde hersencen
tra - bij hen niet aanwezig waren.
Waarom niet?
Hoe vreemd het ook klinkt, het
antwoord op die vraag lijkt ge
zocht te moeten worden in de
kindertijd. Meaney en zijn mede
werkers splitsten een generatie
pasgeboren ratten in twee groe
pen. De ene groep werd in de
eerste paar weken na de geboor
te iedere dag uit hun kooi geno
men en gedurende een kwartier
aangeraakt, gestreeld, om vervol
gens weer tussen hun niet ge
streelde leeftijdgenootjes terug
gezet te worden. Na afloop van
die paar weken gebeurde er met
beide groepen niets bizonders
meer, ze leefden het gebruikelij
ke leven van gekooide ratten.
Toen na twee jaren de gestreel
de en niet gestreelde ratten
met elkaar werden vergeleken,
werden er opmerkelijke verschil
len geconstateerd. Geheugenca
paciteit en stressbestendigheid
was bij de gestreelde ratten veel
groter en de lichamelijke verou
deringsprocessen veel geringer.
Hoe kan het nu dat zoiets sub
tiels als streling in de eerste pe
riode na geboorte zoveel later
zulke ingrijpende gevolgen kan
hebben? En, geldt in dit opzicht
ook voor mensen wat voor die
ren, zoals ratten, geldt?
Laat ik eerst nog even bij die die
ren blijven. Meaney was bij zijn
onderzoek geïnspireerd door het
werk van onder anderen de Ne-
wyorkse psychiater Myron Hofer,
die in 1984 in het tijdschrift voor
Psychosomatische Geneeskunde
een studie publiceerde onder de
titel 'Relaties als Regulatoren',
dat wil zeggen relaties als regula
toren van de hormoonhuishou
ding. Hofer onderzocht de in
vloed van de relatie met hun
moeder op de produktie van hor
monen bij pasgeboren ratten, en
in het bijzonder van het zoge
naamde groeihormoon.
Als een pasgeboren rat van de
moeder wordt gescheiden, zo
constateerde ze, dan daalt de
produktie van het groeihormoon
dramatisch: de groei van het dier
komt tot stilstand. Als het diertje
wel contact heeft met de moeder
- het kan de moeder aanraken,
maar de moeder kan op haar
beurt haar baby niet aanraken,
bijvoorbeeld omdat ze verdoofd-
/verlamd is door een bepaalde
stof - dan is de aanmaak van het
groeihormoon nog altijd gering.
Maar als het diertje door onder
zoekershanden wordt aangeraakt
of gestreeld op de manier waar
op de moeder dat van nature
pleegt te doen, dan stijgt de aan
maak van het groeihormoon
sterk en herneemt de normale
groei. Hofer vond ook dat pasge
boren ratten die zeer regelmatig
worden gestreeld, zich voorspoe
diger ontwikkelen en groter wor
den dan jonge ratten bij wie dat
(heel) onregelmatig gebeurt.
Hoe zit het met mensenkinde
ren in dit opzicht? Een van de
meest vertederende studies die
ik op dit punt ken, is die uit 1977
van de arts Saenger en collega's.
De studie gaat over een enkel
kind, een jongetje met een ern
stige groei-achterstand, vermoe
delijk als gevolg van stress en
ontwrichting van de opvoedings
situatie in de eerste periode na
de geboorte. Hij werd in een zie
kenhuis opgenomen, waar een
bepaalde verpleegster speciaal
aan hem werd toegewezen. De
verpleegster bracht een groot
deel van de tijd met hem door en
na een paar maanden was hij
zich duidelijk emotioneel aan
haar gaan hechten.
Tijdens die maanden werd het
niveau van het groeihormoon bij
het jongetje nauwkeurig bijge
houden. Daarbij bleek het vol
gende: bij zijn opname in het
ziekenhuis was dat niveau zeer
laag en zijn groei heel gering. Na
honderd dagen, nog altijd in het
ziekenhuis, vertoonde dat niveau
meer dan een verdubbeling en
was er sprake van een snelle
groei. Toen ging de verpleegster
drie weken op vakantie. Het ge
volg: het groeihormoon-niveau
zakte terug tot op het niveau van
bij opname in het ziekenhuis.
Toen de verpleegster terugkwam
van vakantie, steeg het niveau
weer zeer snel tot wat het voor
de vakantie was geweest en zelfs
iets daarboven! Relaties zijn dus
werkelijk regulatoren van onze
hormonale huishouding.
Dat blijkt ook uit een, naar
mijn oordeel, uiterst belang
rijke studie uitgevoerd aan de
medische faculteit van de univer
siteit van Miami door Tiffany
Field en medewerkers. Field
vond dat te vroeg geboren baby's
die driemaal per dag een kwar
tier over hun hele lichaampjes
werden gestreeld en wier arm
pjes en beentjes zachtjes werden
bewogen, bijna vijftig procent
sneller groeiden, veel actiever en
alerter waren en eerder uit het
ziekenhuis ontslagen konden
worden dan de te vroeg gebore
nen die ongestreeld hun dagen
op de steriele ziekenhuiszaal
moesten doorbrengen. Maanden
later hadden de gestreelde baby's
nog altijd een grote ontwikke-
lingsvoorsprong op de anderen.
Wat deze studie aantoont is, dat
een eenvoudige menselijke inter
ventie een invloed kan hebben
die vele malen groter is dan alles
wat er met de highest-tech medi
sche instrumenten te bereiken is.
Hoe zit het met de invloed van
aanraking op volwassenen?
Laat ik me beperken tot een ge
geven, dat overeenkomt met
mijn eigen ervaringen in het wer
ken met (echt)paren. David
Olson van de universiteit van
Minnesota vond in zijn onder
zoek naar het risico op scheiding
dat van de stellen, die vijf jaar of
langer bij elkaar waren en op de
vraag hoe vaak ze elkaar dage
lijks aanraakten of streelden ant
woordden 'vaak', nog eens vijf
jaar later maar een heel klein
percentage gescheiden bleek te
zijn. Stellen daarentegen die el
kaar zelden of nooit aanraakten,
bleken vijf jaar later een risico
van meer dan 35 procent te heb
ben op gescheiden zijn. Dat be
wijst natuurlijk nog niks, want
aanraking kan net zo goed een
uiting als een factor van een goe
de relatie zijn. Dus is de vraag
wat er gebeurt als paren, die hun
relatie als niet goed of 'gaat wel'
beoordelen, daar iets aan willen
doen en leren elkaar vaker aan te
raken of te strelen (zonder dat
het tot seks komt). Het ant
woord: zowel hun persoonlijke
gezondheid als hun relatie
'groeit' ervan. De stress of span
ning ip de relatie neemt erdoor
af.
Aanraking is een van meest
fundamentele ervaringen
voor mens en dier, jong en oud.
We denken vaak aan stress als
bestaande uit onplezierige of be
dreigende dingen of gebeurtenis
sen die op ons afkomen. Maar
stress kan ook het missen, het
ontbreken van een bepaald type
ervaring zijn. Ik hou het erop dat
de afwezigheid van aanraking of
streling waarschijnlijk een van
belangrijkste bronnen van onge
zonde stress in ons leven is. Van
vroeg tot laat. En via vroeger
naar later.
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
