Rondvliegende ruimterommel
gevaarlijk voor astronauten
r
1
Wetenschap
Spanning en avontuur met korreltje zout
4
8
WOENSDAG 12 APRIL 1995
ivo
REDACTIE. SASKIASTOELINGA 023-1 f
Een satelliet komt vrij uit zijn beschermend omhulsel. De afgeworpen delen
voegen zich bij het ruimtevuil. foto gpd
Het is bekend: waar de mens ooit
kwam daar werd het een zooitje.
Zelfs in de ruimte geldt die traditie;
het enige verschil met de giftige
puinhopen hier op aarde is dat on
ze vuilnisbelten buiten de aarde
peperdure zijn. Zo staat op zes
plaatsen op de maan voor een
slordige tweehonderd miljard gul
den aan afgedankt Apollo-materi-
aal uit het 'maan-tijdperk' van juli
1969 tot december 1972.
BEN APELDOORN GPD
We hebben het dan over: kruiwagentjes,
'Lunar Rovers', weggesmeten ruimtepak-
ken, handschoenen en schoenen, ruim
tehelmen, lege brandstofcellen, lanceer-
platforms, tv-camera's, meet- en obser-
vatieapparatuur en fototoestellen van het
merk Hasselblad. Om nog maar te zwij
gen van al die plaatsen waar, vóór en na
de bemande maanvluchten, onbemande
sondes al dan niet zachte landingen
maakten om de maanbodem te verken
nen of er te pletter sloegen na een serie
gedetailleerde oppervlakte-foto's naar de
aarde te hebben overgeseind.
Venus bergt de resten van enkele sondes
die vrijwel direct na de landing door de
extreme omstandigheden daar simpel
weg stuk gingen en op Mars landden in
1976 twee ruimterobots, de 'Vikings', die
op kleine stukjes Marsoppervlak zochten
naar organisch materiaal. Verder ijlen er
vele tientallen sondes door zowel de in
terplanetaire als de interstellaire ruimten
en bevinden er zich honderdduizenden
grote en kleine fragmenten in hoge en la
ge banen rondom onze eigen planeet.
Dat laatste wordt een steeds grotere bron
van zorg, want de snelheid waarmee de
fragmenten om de aarde bewegen ligt in
de orde van grootte van tien kilometer
per seconde. Bij dergelijke snelheden
zijn deeltjes ter grootte van een zandkor
rel dodelijk voor een astronaut die toe
vallig net met een ruimtewandeling be
zig is; deeltjes ter grootte van een knikker
slaan met gemak door de buiten- en bin
nenwand van een Space Shuttle of een
ruimtestation heen en kunnen het ver
schil betekenen tussen leven en dood
van een complete bemanning.
Dodelijk
Bij elke lancering van één of meerdere
satellieten in een baan om de aarde
komt rommel vrij die vervolgens onge
controleerd mee gaat doen aan het
'baantjes trekken'. Volgens de wet van de
kansberekening zullen er op een gegeven
moment ook onderdelen met elkaar in
botsing komen, die daardoor uit elkaar
geslagen worden in kleinere fragmenten.
Dat leidt tot steeds meer puin en gevaar.
Met de statistiek daarvan heeft een team
onderzoekers in Italië zich het afgelopen
jaar beziggehouden. Hun resultaten wer
den gepubliceerd in de 'Journal of Geop
hysical Research'. Geofysicus Alan Har-
ris, verbonden aan het Jet Propulsion La
boratory (JPL) in Californië zet de zaken
nog eens op een rij in het wetenschaps
blad 'Nature' van maart.
Een van de opmerkelijkste conclusies
van de Italianen is dat er rond het jaar
2Ó20 gemiddeld genomen één dode
ruimtevaarder per ruimte-mensjaar zal
zijn te betreuren. Dus: als 365 astronau
ten gedurende een jaar elk een dag
'ruimtevaren' dan zal één van hen, statis
tisch gezien, dodelijk worden getroffen
door een deeltje van menselijke makelij.
Harris rekende ook kansvergelijkingen
uit met typisch aardse omstandigheden.
Nu, in de jaren negentig, is de kans dat
een astronaut dodelijk wordt getroffen
door ruimtevaart-puin minder dan tien
procent van de kans betrokken te wor
den bij een verkeersongeluk op aarde.
Over 25 jaar zal die kans zijn vergroot tot
meer dan het tienvoudige. Dan maakt
het dus niet meer zoveel uit of je in een
raket of in een auto stapt.
Zo leert althans de statistiek. Maar er
moet, vindt Harris, één groot voorbe
houd worden gemaakt: niemand weet
immers precies hoeveel deeltjes er met
elke lancering ongecontroleerd vrijko
men. De gevaren kunnen over een aantal
jaren wel eens vele malen groter uitpak
ken dan nu is berekend.
In de naaste toekomst zal blijken welke
tol de ruimtelijke vervuilers werkelijk zul
len gaan betalen. En dat zou best eens
een heel hoge kunnen zijn.
Meteorieten, indringers en kosmische inslagen in Planetarium en Omniversum
HAARLEM SASKIA STOELINGA
Een reis om de maan a la Jules
Verne. Spanning en avontuur in
ruimte en tijd. Zowel het Artis
Planetarium in Amsterdam als
het Omniversum in Den Haag
experimenteren met het heelal.
Wat bevindt zich achter de ster
ren? En daarachter en dan daar
weer achter? Voor ons mensen
zijn de andere planeten in ons
zonnestelsel te warm of te koud.
Zuurstof ontbreekt of er zijn gif
tige gassen. Maar wie zegt dat
daar toch geen schepselen be
staan?
Bezoekers worden op science
fictionachtige wijze meege
troond naar boven. Het Omni
versum zoekt daar naar vreem
de schepselen, terwijl in het Pla
netarium de aardbewoners on
der vuur worden genomen.
Want de aarde ligt onder vuur.
Meteorieten, kometen, plane
toïden bedreigen onze planeet.
Kosmische inslagen zijn even
onvermijdelijk als aardbevingen
en overstromingen.
Inmiddels is bekend dat er da
gelijks een stuk of vijftig steen
klompen van minstens vijf me-
Is daar iemand?
ter groot op korte afstand langs
de aarde suizen. Door jacht te
maken op potentiële indringers,
kan het gevaar lang van tevoren
worden onderkend. Zou er ooit
een planetoïde worden ontdekt
op een botsingskoers met de
aarde, dan is het misschien mo
gelijk het projectiel te vernieti
gen of af te buigen in een veilige
baan. i
foto omniversum
Dat het er in het zonnestelsel
soms hevig aan toe gaat, blijkt
uit de zwaar bekraterde opper
vlakken van de maan en de pla
neten. Misséhien hebben kos
mische inslagen zelfs het ont
staan van leven op aarde moge
lijk gemaakt: ijzige kometen
zorgden voor de aanvoer van
vvater; aminozuren op het heel
al werden op meteorieten mee
gevoerd naar het aardopper
vlak.
Waar of niet waar, aan al deze
onderwerpen wordt uitgebreid
aandacht besteed. De driedi-
mensionele beelden zorgen
voor de illusie dat je door de
ruimte zweeft. Meteoren schie
ten langs de hemel, planetoïden
tuimelen door het heelal en he
mellichamen komen met elkaar
in botsing. Vliegend door een
ijskristal lijkt het of de watermo
leculen je in het gezicht slaan.
Spanning en avontuur met een
korreltje zout.
Omniversum, President Ken-
nedylaan 5, Den Haag. Open:
di t/m do van 11.00 tot 16.00
uur en vrij/za/zo van 11.00 tot
21.00 uur. Het speciale pro
gramma 'Is daar Iemand' is
van di t/m do om 16.00 uur te
zien en vrij/za/zo om 19.00
uur.
Artis Planetarium, Kerklaan
38-40, Amsterdam. Open: da
gelijks van 9.00 tot 17.00 uur.
Het speciale programma
'Doelwit Aarde' wordt ver
toond om 13.00 uur en 15.00
w
E
R
Weersvooruitzicht
DONDERDAG 13 APRIL
HET
DOOR HANS VAN ES
Hoewel er al sinds het begin van
de achttiende eeuw systematisch
weerkundige waarnemingen wor
den verricht, stelde de weersver
wachting tot ver in de negentien
de eeuw weinig meer voor dan
het bekende 'natte vingerwerk'.
De eerste primitieve weerkaarten
dateren uit het midden van de
vorige eeuw, toen er voor het
eerst gebruik kon worden ge
maakt van moderne hulpmidde
len, zoals de telegrafie. De me
teoroloog Buys Ballot tekende
zijn eerste weerkaart in 1852.
Zo'n kaart liet de posities van ho-
ge-en lagedruk zien, van waaruit
slechts een inschatting kon wor
den gemaakt voor het weer van
de volgende dag. Toch werd er al
spoedig na de oprichting van het
KNMI (1857) een stormwaar-
schuwingsdienst ingesteld voor
de scheepvaart langs de Neder
landse kust.
De basis voor de moderne meteorologie werd gelegd door de Noor
V. Bjerknes, die in de jaren '30 van deze eeuw nieuwe begrippen in
troduceerde omtrent de dynamiek van depressies, fronten en lucht
soorten. Met de nieuw verworven kennis over de werking van de at
mosfeer en de verplaatsing van weersystemen, werd de weersver
wachting al een stuk betrouwbaarder. Voorlopig ging men niet verder
dan een vooruitzicht voor de komende 24 uur. Dat kon ook moeilijk,
want rekenen aan het weer was in die tijd puur handwerk en vergde
enorm veel tijd. Het werkelijk opgetreden weer was de berekeningen
altijd voor. De kwaliteit van het weerbericht werd vooral bepaald door
de kennis en het 'Fingerspitzengefühl' van de dienstdoende meteoro
loog.
Door de introduktie van moderne rekenmachines (computers)
maakte de weerverwachting na de Tweede Wereldoorlog een grote
sprong vooruit. Inmiddels was er dankzij de luchtvaart veel meer in
zicht gekomen in het gedrag van de hogere lagen van de atmosfeer.
Het begrip straalstroom - het sterke windmaximum op 5 tot 10 kilo
meter hoogte - bleek onlosmakelijk verbonden met de weersontwikke
ling aan de grond.
Naast de gebruikelijke grondweerkaart werden nu ook de stro-
mingskaarten voor de hogere niveaus gebruikt voor het maken van
een weersverwachting. In een volgende artikel wil ik nader ingaan op
cfe allernieuwste ontwikkelingen.
Actueel: Er verandert tot aan het Paasweekeinde nog niet veel aan.
het weer. Het blijft goeddeels droog, wolkenvelden en zon wisselen el
kaar af en het kwik schommelt overdag rond 13 graden. Vanaf zater
dag wordt het wisselvallig en frisser.
E U
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
donderdag.
Noorwegen:
Langs de westkust vrij veel
bewolking, van tijd tot tijd
buien en vooral in het
noorden ook flink wat
wind. Met name in de om
geving van Oslo droog
weer en geregeld opklarin
gen. Middagtemperatuur
van 5 graden plaatselijk in
het noorden tot 11 in het
zuiden.
Zweden:
Perioden met zon, maar
vandaag met name in het
zuidoosten ook wolkenvel
den en mogelijk wat re
gen. Middagtemperatuur
vandaag van ongeveer 2
graden in het noorden tot
rond 11 in het zuiden;
morgén vooral in de noor
delijke helft zachter.
Denemarken:
Geregeld zonneschijn,
vooral morgen ook wolkenvelden. Op de
meeste plaatsen droog. Middagtempera
tuur 10 tot 14 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Perioden met zon, in het noorden van
Ierland én in Schotland ook wolkenvel
den en vandaag mogelijk nog wat regen
of motregen. In de nacht en ochtend
hier en daar mist. Middagtemperatuur
ongeveer 13 graden, in Engeland van
daag plaatselijk enkele graden hoger.
België en Luxemburg:
Perioden met zon, soms ook wolkenvel
den. Droog. Middagtemperatuur van 11
tot 14 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
In het algemeen flinke perioden met
zon. Droog. Middagtemperatuur van
daag van 13 graden in het uiterste noor
den tot rond 17 in de Vendee en rond
Clermont-Ferrand. Temperatuur op
1000 meter hoogte in de Vogezen en de
Jura enkele graden boven het vriespunt.
Portugal:
In het noorden vrij zonnig en droog, in
het zuiden geregeld wolkenvelden en
kans op een lokale regen- of onweers
bui. Maxima van 22 in de Algarve tot 30
plaatselijk in het noorden.
ven nul, op 2000 meter in de Zuidduits
Alpen iets eronder.
Zwitserland:
Aan de'noordkant van de Alpen veel bel
wol king, droog, 12 tot 16 graden, aa_
de zuidkant perioden met zon en circ
20 graden. Temperatuur op 2000 metf Is
hoogte rond het vriespunt.
Oostenrijk:
Wolkenvelden en vrijwel overal droog'
Middagtemperatuur in de dalen ongfin
veer 13 graden, morgen iets
Temperatuur op 2000 meter hoogte iet£r.
onder nul.
DONDERDAG 13 APRIL 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 06.48 Zon onder 20
Maapop 18.17 MaanonderOb
Waterstanden
IJmuiden Katwijk
Hoog 03.00. 15.11 -02.33 14
Laag 11.00 23.46 10,41 23
Weerrapporten 11 april 20 uur:
SST
Vrij zonnig, in het zuiden soms ook wat
bewolking en kans op een verspreide re-
gen- of onweersbui. Maxima aan zee
meest rond 21 graden, landinwaarts
tussen 24 en 28 graden,
Canarische Eilanden:
Zonnige perioden maa' ook wolkenvel
den en kans op een enkele regen- of on
weersbui. Middagtemperatuur rond 24
graden.
Zuid-Frankrijk:
Flinke zonnige perioden en droog. Mid
dagtemperatuur vandaag uiteenlopend
van 17 graden in de omgeving van Lyon
tot plaatselijk 20 in de Languedoc, mor
gen rond Lyon iets lagere maxima. Térri-
peratuur in de Alpen op 2000 meter
hoogte uiteenlopend van 0 graden in de
Savoye tot iets erboven in de Al pes du
Sud.
Mallorca en Ibiza:
Droog en «flinke zonnige perioden. Mid
dagtemperatuur iets onder de 20 gra-
Italië:
Af en toe zon, vandaag in het zuiden van
Italië enkele buien, mogelijk met on
weer. Temperatuur op 2000 meter
hoogte in. Livigno Bormio en de Dolo
mieten rond het vriespunt, morgen Iets
hoger. Middagtemperatuur in de dalen
rond 18 graden, in de Po-vlakte iets
Corsica en Sardinië:
Perioden met zon en droog. Middagtem
peratuur rond 19 graden.
Malta:
Perioden met zon en droog. Middagtem
peratuur rond 20 graden.
Griekenland en Kreta:
Vandaag bewolkt en op veel plaatsen re
gen, mogelijk met onweer. Morgen in
het westen geleidelijk wat opklaringen
en droog. Middagtemperatuur ongeveer
15 graden.
Turkije en Cyprus:
Bewolkt en op veel plaatsen regen, mo
gelijk met onweer. Morgen later op de
dag in het westen geleidelijk droog. Mid
dagtemperatuur rond 13 graden.
Duitsland:
In het oosten vandaag eerst nog wolken
velden, later perioden met zon en droog.
Middagtemperatuur tussen de 12 en 14
graden. Temperatuur op 1000 meter in
het Middelgebergte enkele graden bo-
Genéve
Helsinki
Innsbruck
Istanbul
Klagenfurt
Kopenhagen
Las Palmas
Luxemburg
Madnd
Malaga
Mallorca
Stockholm z
Warschau li
Wenen r,
Zünch I:
Casablanca t
Johannesburg c
Los Angeles I
New Orleans z
New Vork t
Tel Aviv i
De aarde wordt belaagd door een planeet, foto artis ed van der padt
1
p
2
U
3
Z
4
Z
5
6
7
L
8
9
1
i
2
3
5
6
7
9
10
11
JP-44
OPGAVE
OPLOSSING
KRUISWOORDRAADSEL
Horizontaal:
1. leidsman, nevel; 2. lofdicht, her
kauwer; 3. muzieknoot, snijwerktuig,
persoonlijk vnw.; 4. familie; 5. twee
tal, snel; 6. op die manier, ten bedrage
varl; 7. verdriet, tocht; 8. inhouds
maat; 9. muzieknoot, takje, bijwoord;
10. vreemde munt, liefkozing; 11.
klein kind, terrein.
Verticaal:
1. opperwezen, muzieknoot', zeedier;
2. kunsttaal, tijdperk; 3. lidwoord,
makker, getijde; 4. wijs; 5. hoofddek
sel, springstof (afk.); 6. genotmiddel;
7. persoonlijk vnw., dichterbij, aarts
bisschop; 8. rekenopgave, vis; 9. af
slag bij golf, verstandig, deksel.
SLEUTELWOORD
Horizontaal:
1. sidderen; 2. Toulouse;
3, reinigen; 4. afkraken; 5.
tabbaard; 6. eerzucht; 7.
epileren; 8. geliefde.
De woorden op de eerste
en.derde verticale regel
zijn: STRATEEG en DUIK
BRIL. Het sleutelwoord
luidt: TONGEKRUID.
DE RECHTER
Nlee: hoor VAAJ0AA6
SPREEK. iK. lEPEREEM
VR.JJ ,WA(nJT iK BEN iN
EEN GOEie BUi
HEINZ
BOES
Mr. Jesse van Muylwijck
JA SCHATJE,MORG>EN STAAT
HET iN) DB KPA/óT.
