'Mijn geschrijf verandert
geen spat aan de wereld'
sr' overtuigt niet
Debuut 'Geuroffer' overtuigt niet
loseph Heller geeft
het leven niet op
Boeken
Weinig subtiel smulboek
Ier r-cte staafjes wierook die
Marquez schrijft roman
over drugskartel Medellin
JONDERDAG 23 MAART 1995
944
Joseph Heller over de invloed van het schrijverschap
De geruchten dat 'Sluitingstijd' zijn zwanezwang is, kan
de Amerikaanse schrijver Joseph Heller niet bevestigen.
Omdat hij niet weet wanneer Het Einde komt, waarover
in deze roman zoveel wordt gesproken. ,,Als ik over een
nieuw boek net als over 'Sluitingstijd' zes jaar doe, kon
dit inderdaad wel eens mijn laatste zijn. Ik ben tenslotte
72 jaar." Maar aangezien hij geen andere hobby's heeft,
is het niet uitgesloten dat hij opnieuw bewijst dat zijn
wereldberoemde debuut 'Catch-22' geen toevalstreffer
was.
Serieuzer dan 'Catch' of zijn an
dere produkten (zoals 'Eerlijk
als Gold en 'God weet'). Toch
zit 'Sluitingstijd' net zo boorde
vol grappen, absurde logica en
Hellers unieke, paradoxale dia
logen.
Kanker
„'Sluitingstijd' is in eerste in
stantie volledig ernstig te ne
men vanwege mijn bèschrijving
van de sterfelijkheid van de
mens." Toch moet je Heller he
ten om met zoveel inktzwarte
humor en als zuur bijtend sar
casme uit te wijden over kanker,
pijn lijden, afscheid nemen, het
laatste gevecht. Dit keer is niet
de Duitse oorlogsmachine de
tegenstander, maar de Dood.
In de zojuist verschenen ro
man overtreft Hellers sombere
kijk op de wereld al zijn vorige
kritiek. Hij zet zich fel af tegen
de politieke en militaire leiders
van zijn land. De president in
'Sluitingstijd', in wie we volgens
de auteur zonder veel moeite
Dan Quayle zouden kunnen
herkennen, wordt steevast en
uitsluitend Het Lulletje ge
noemd. Iemand die zich in de
spelletjeskamer in het Witte
Huis opsluit en op de rode knop
AMSTERDAM ARNO RUITENBEEK
Centraal in alle gesprekken die
de auteur de laatste maanden
voerde, is de gedachte dat de
nieuweling een vervolg is op de,
in 1961 voor het eerst gepubli
ceerde anti-oorlogsbestseller
'Catch-22'. Nogal wat figuren
die in dit debuut voorkwamen,
zoals bommenrichter Yossarian
en mess-officier annex sjache
raar Milo Minderbinder, keren
terug in 'Sluitingstijd'. Ook wor
den in het laatste werk herinne
ringen opgehaald aan de Twee
de Wereldoorlog, waaraan Yos
sarian als een waanzinnige te
vergeefs trachtte te ontsnappen.
Heller ontkent dat er van een
'Catch-22 deel 2' sprake is.
„'Sluitingstijd' gaat over veel
meer mensen, beslaat een gro
tere periode en beschrijft een
veel groter aantal gebeurtenis
sen. Yossarian en de andere
personen pasfen er wel in. Ik wil
laten zien hoe het mijn genera
tie is vergaan in de 40 jaar die er
tussen de uit 1953 daterende
eerste regels van 'Catch' en nu
zitten."
Zijn jongste roman is ook se
rieus bedoeld, benadrukt Heller.
ir neefje Maarten 't Hart
- Auke Kok, De verrader. Le
ven en dood van Anton van
der Waals. De succesvolste
verrader tijdens de Tweede
Wereldoorlog, in dienst van
de Duitsers. Hij was verloofd
met de dochter van een voor
aanstaande verzetsman en te
gelijkertijd met de Duitse se
cretaresse van een chef bij de
SD. Naast zijn verraderswerk
vermoordde hij eigenhandig
mensen. In 1950 werd hij te
rechtgesteld. W.F. Hermans
baseerde zich op Van Der
Waals' geschiedenis voor De
donkere kamer van Damo
cles. Uitg. De Arbeiderspers,
335 pag., prijs f39,90.
- Paul Arnoldusse en Albert
de Lange, Finale mei. 1-Iet
einde van de oorlog in Neder
land; gewone mensen in on
gewone omstandigheden.
Uitg. De Arbeiderspers, 232
pag., prijs f34,90.
- Remco Campert, Ohi, ho-
ho, bang, bang OF Het lied
van vrijheid. De jonge veel-
archieffoto anp
Henk van der Horst literair neefje Maarten 't Hart
jBOEKEN
1 j RECENSIE SOPHIE VERBURC
Joseph Heller 'Sluitingstijd'; Uitg.
lAnthos, fl.45,- (paperback); fl.59,50
(gebonden).
loseph Heller debuteerde in
1961 met 'Catch 22'. De ro-
man gaf een kritisch en sati
risch beeld van de bureaucra-
tie in het Amerikaanse leger
jijdens WOU. Toen de jonge-
jen zich tegen de Vietnam-
porlog keerden werd het een
inodel van protest tegen de
'jjekte van oorlog in het alge
neen.
Na vijf andere boeken heeft
i ie nu 72-jarige Heller een
kachtig, rijp 'vervolg' op
11 patch 22' geschreven. On-.
angs kwam de Nederlandse
jertaling uit onder de titel
-1 Sluitingstijd'. Dit keer neemt
lij niet alleen de bureaucratie
11 ji het leger, maar de hele
i'esterse maatschappij op de
7 odorrel. Met Hellers zwarte hu-
fior en scherpe observaties
jjidt dat tot een werveling van
lolitieke, sociale en zakelijke
="==jitwassen. Tegen 'sluitings-
ijd' ontaardt alles, met een
;uwelijk tussen miljardairs
iat niet aan de kerkregels,
paar aan de anti-trustwetge-
moet worden getoetst;
Mjiet een president die door
i ?djdereen Lulletje wordt ge-
oemd en in het vuur van zijn
1 bmputerspel uiteindelijk op
knop drukt waarmee alle
V, merikaanse atoomwapens
M slanceerd worden; maar ook
1 "iet de terugkeer van Yossari-
n 01 \i uit de ondergrondse werel-
bn die de grootste opportu-
,(!p0ljsten en zakelijke doden
bor na de apocalyps georga-
jseerd hebben,
00. iVoor het zover is zien we
irst hoe de overlevenden
in Yossarians lichting na
- (Oil terugkeren naar de VS,
aar ze trouwen en op een of
idere manier meedraaien in
nieuwe, snellere maat-
ihappij. Sammy Singer is de
jstige, licht contemplatieve
h rij ver van promotieteksten
)or Time en sinds enige tijd
lei - bduwnaar. Yossarian is een
Irlijke levensgenieter, maar
Dr'pk onlosmakelijk met de
woe 2itd.de Minderbinder verbon-
ckisinn, tegenwoordig als semi-
1 ^pensioneerde semi-advi-
i ur van diens enorme bedrijf
ges< h M en Co. Zoals te ver
achten van deze ultieme
idernemer, is Minderbinder
i.Bt zijn zoon M2 tegenwoor-
zo 0(g overgegaan van eieren en
yptishe katoen op de han-
1 in militair materieel. Ze
oberen de regering een
in te verkopen voor een
Jl egtuig dat zo snel en zo on-
ip jhtbaar is voor radar dat er
•.i.i-'ifs geen tekeningen van
i een iji, Ook aast M M en Co.
3 woe' de oude legerpredikant
ppman. Deze bleek ineens
r c aar water te pissen en is
j,br de geheime dienst gek-
71 biapt wegens het zonder
dad9
21.30' 1-
18.45!
13.15
BOEKEN
RECENSIE. JOS DAMEN
Tiptionan der Horst: Het geuroffer. Uitge-
rbeiderspers Amsterdam. Fl 29,90.
12
erbouw
voord 'gestorven' staat in
-3456^rste zin van het boek;
in de laatste. Henk van
j ïorst, bekend van de tv-
amma's Showroom en
dag. li Majeur, heeft met zijn de-
ik 13 ioman 'Het geuroffer' geen
kkend boek geschreven.
uitgever noemt 'Het
ffer' een 'bittere bekente-
nan'. Dat valt tegen. Auto-
g 13,llfisch is het boek zeker.
,er Horst schrijft heel wat
lag- 21Ch af. Een gescheiden vijf-
za 20 herwerkt zijn verleden: de
van zijn ouders (moeder
20.ilvader in 1983) haalt al
lé.30. familieherinneringen bo-
za zo w<j
itel van het boek verwijst
g i3 ijbij zijn moeders dode li-
Ij i aansteekt en meer dan
jaar later bij het graf van
.15, lózers: een geuroffer als af-
van het verleden.
calvinistische verleden
io" d|i voor veel trauma's ge-
p De familie van der Horst
ag. 11 /eèrst in Amsterdam, later
.5, 21 Aringen. Henk is een kind
070-3q tijd; rebels in zijn jeugd;
i in een open huwelijk dat
jr., dagjjg openheid niet bestand
later omzien in verteder-
'l^l^k- Uiteraard blijft de rela-
ueen lé' zoon en zijn ouders
15, Nigifdthema van dit boek.
ie ook der Horst loopt niet al-
19.00. jematisch in de voetspo-
zijn literaire neef Maar-
dart. Ook de stijl doet af
vergunning produceren van
deze grondstof voor atoom
wapens. Verder ligt Yossarian
in het ziekenhuis, alwaar hij
hulp vraagt aan alle mogelijke
specialisten; hij weet zeker
dat hij iets vreselijks onder de
leden heeft en dat hij zal ster
ven. Het laatste kunnen de
artsen bevestigen, voor het
eerste is geen enkele aanwij
zing te vinden. Wel vermoedt
de psychiater een ouder-
domsdepressie en kan Yossa
rian met de droevige onco
loog Dennis Teemer treurige
wereldbeelden uitwisselen.
Zo proberen Yossarian en
Sammy dus nog iets moois
van het leven te maken, ter
wijl bijv. Minderbinder en zijn
zetbaas in het Witte Huis,
Macaroni Cook, prachtig mo
del staan voor de idioterie (en
het gevaar) van door geldlust
aangezwengelde wapenwed
loop en politiek.
Ondertussen speelt het ver
haal van de definitieve ont
aarding van de maatschappij
zich af in en onder het Bus
station van de Havendienst,
in hartje Manhattan. Hier is
de moderne samenleving in
al zijn facetten vertegenwoor
digd. Zakenmannen en-vrou
wen in poepdure
(mantel)pakken spoeden zich
er van en naar hun winstge
vende werk, tussen het men
selijk afval van daklozen, hoe
ren en junks door. In Hellers
met geronk en gerook van
duizenden bussen gevulde
hel op aarde, huist zelfs een
politiebureau. Dagelijks stre
ven daar de agenten en re
chercheurs naar het onmoge
lijke; er zijn meer wetsover
treders dan -handhavers. On
der dit realistische 'house of
horrors' bevinden zich nog
twee werelden, het geheime
gangenstelsel van de veilig
heidsdienst van het Witte
Huis en het postume luna
park van Mr. Tilyou. Groots
en meeslepend en akelig
grappig -koerst 'Sluitingstijd'
op het einde en deze onder
wereld af.
Maar hoe finaal en treurig
ook, wanhoop of paniek
wordt in dit verhaal niet toe
gelaten. En dat is precies waar
Hellers werk aldoor over gaat;
hij ziet de slechtheid en rade
loosheid van de westerse sa
menleving, maar geeft het le
ven niet op. In 'Catch 22' al
verklaarde Yossarian dat hij
liever doodging dan in de
oorlog te sterven, en vijftig
jaar later zegt hij, als hij de
keus heeft, toch nog steeds
liever te blijven leven. Giftig
afval, radioactiviteit, pestici
den, vrij ondernemerschap en
tegenstanders van abortus ten
spijt.
Heller is blij dat hij niet
meer zo lang hoeft, want hij
ziet het echt somber in. Maar
dat hebben alle mensen in al
le tijden gedaan en zolang er
nog iets te leven valt moet ie
dereen daar ook van genieten.
en toe aan 't Hart denken; af
wisselende flash backs in een
sterk realistische, af en toe wat
houterige stijl.
Ook de uitgever had wel wat
beter zijn best mogen doen:
fouten in afbrekingen, spelling
(brandcard op pag. 167!) en in
terpunctie zijn niet nodig.
Zijdelings komt in de roman
een actuele zaak als euthanasie
bij ondraaglijk lijden ter sprake.
Het best beschreven vond ik de
tweeslachtige houding ten op
zichte van de ouders en de
daardoor gekleurde jeugdherin
neringen.
'Is dit het nut van mijn be
zoek aan het graf van mijn ou
ders? Afscheid te nemen van die
frustraties, van het gevoel dat
die de laatste jaren van mijn le
ven beïnvloedden? Gevoelens
die heel vaak sterk bepalend
zijn geweest voor mijn contact
met anderen?
Vandaag dit ritueel?'
drukt. Dat hij daardoor het ver
nietigingsapparaat in werking
stelt, ontgaat de machtigste
man in de jaren negentig.
„Dat is mijn boodschap. Dat
de werkelijke macht ligt bij olie
domme figuren, of ze nu Ken
nedy, Johnson, Bush, Quayle of
Het Lulletje heten. Dat zij een
levensgevaar vormen. Amerika
nen zouden banger moeten zijn
voor die figuur in het Witte Huis
dan voor de Russen of Chinezen
of andere vermeende tegen
standers." Dat zijn ze echter
niet, weet Heller ook zeer goed.
„Ik heb niet de geringste illusie
dat mijn schrijfsels een spat ver
andering in de wereldorde tot
stand kunnen brengen."
Niemand wil die verandering.
„Specifieker, niemand die het
goed gaat, zit op welke verande
ring dan ook te waChfé'fil 'De
ambtenaren, de ondernemers,
allen die hun buik vol kunnen
eten, houden het systeem in
tact." Prostitutie, criminaliteit,
daklozen, armen en werklozen
zijn verwaarloosbare bijproduk-
ten. „We aanvaarden dat die
dingen en mensen er zijn. Ze
raken ons niet."
Oorlog
Nee, vindt de schrijver, het eni
ge dat het door hem zo bekriti
seerde systeem omver zou wer
pen, zou een nieuwe verschrik
king ter grootte van de Tweede
Wereldoorlog zijn. Kom hem
dus niet aan met ideeën over de
macht van het geschreven
woord. Lezen en schrijven zijn
niet meer dan bijzondere leuke
bezigheden.
„Sommigen maken bijvoor-
DEN HAAG ANP
Nobelprijswinnaar voor de li
teratuur Gabriel Garcia M&r-
quez gaat een boek schrijven
over de drugshandel in Co
lombia en het kartel van Me-
dellin. De schrijver twijfelt-
nog of hij zijn nieuwe werk als
een roman of uitgebreide re
portage aanduidt.
Noticia de un secuestro
(Bericht van een Ontvoering)
verschijnt het eerst in Spanje
en Latijns-Amerika op de
markt. Een Nederlandse ver
taling laat nog geruime tijd op
zich wachten. Roman of jour
nalistiek werk, het boek krijgt
volgens critici een geheel an
der karakter dan alles wat
Mérquez eerder heeft ge
schreven.
De Colombiaanse schrijver
baseert zijn nieuwe werk op
waar gebeurde feiten en inci
denten rond de drugsproble
matiek in Colombia die in
heel de wereld veel aandacht
hebben getrokken. De auteur
zelf houdt angstvallig geheim
om welke concrete gebeurte-
1
beeld de grote vergissing dat ik
tegen het kapitalisme zou zijn.
Vanwege het karakter Milo Min
derbinder. Maar ik schilder hem
toch niet af als de vette kapita
list met de dikke sigaar, die over
lijken gaat? In 'Catch' weet hij
met zijn gesjacher de levens
standaard van zichzelf èn zijn
medesoldaten tot prettige hoog
ten op te tillen. En in 'Sluitings
tijd' is hij een even sterfelijke als
charmante rommelaar, die de
regering knollen voor citroenen
verkoopt en met de opbrengst
velen, onder wie zijn semi-ge-
pensioneerde semi-adviseur
Yossarian, een aangename le
vensavond bezorgt.
Het kapitalisme en de demo
cratie mogen niet zaligmakend
zijn, voor Heller zijn ze het bes
te dat er menselijkerwijs moge
lijk is. De maatschappij is zieker
dan ooit, maar de consumenten
zijn nog nooit zo gezond ge
weest. De Verenigde Staten is
geen hemel, maar de hel ziet er
heel anders uit. New York mag
een verdorven stad zijn in veler
ogen, een patiënt die door de
medici is opgegeven en toch
zou Heller er nooit voor lange
tijd afscheid van kunnen ne
men.
„Verhuizen? Ik? Waarheen?
Naar Groot-Brittannië, naar Ne
derland? Ik weet zeker dat de
degenen die in Europa aan het
roer staan, geen haar beter zijn
dan de Amerikaanse leiders. Bo
vendien: ik haat verhuizen,
vluchtschema's, al dat gedoe.
Ja, reizen doe ik graag. Op uit
nodiging van mijn uitgevers.
Dat is reden genoeg om te blij
ven schrijven. Zolang het kan."
nissen het gaat, maar duide
lijk is dat in elk geval Pablo
Escobar een belangrijke rol
speelt in zijn boek (maar niet
de hoofdrol). De conclusie die
de schrijver trekt, wijkt vol
gens El Pafs voor een groot
deel af van de officiële lezing
van de gebeurtenissen.
Escobar was de beruchte
chef van het kartel van Me-
dellin, dat tot enkele jaren ge
leden de smokkelvan hard
drugs naar de VS, Europa en
Japan domineerde. De voort
vluchtige Escobar werd op 2
december 1993 doodgescho
ten door leger en politie, na
dat hij anderhalf jaar lang uit
hun handen had weten te
blijven.
Mórquez heeft zich altijd
intensief beziggehouden met
de drugsproblematiek in zijn
land die Colombia een slechte
naam in de wereld heeft be
zorgd. De schrijver meent dat
in feite alleen legalisering van
harddrugs, onder bepaalde
voorwaarden, de macht van
de kartels kan breken, vooral
in financieel opzicht.
BOEKEN
RECENSIE PEER VAN 'T ZELFDE
Kapitein Corelli's mandoline; Auteur: Louis
de Bernières; Vertaalster: Tinke Davids; De
Arbeiderspers; Prijs: 45,-- (gebonden).
„De eilandbewoners herinneren
zich dat de Duitsers geen men
sen waren. Het waren robots
zonder principes, machines die
zorgvuldig waren afgestemd op
roof en wreedheid, zonder eni
ge hartstocht dan hun voorlief
de voor macht, en zonder enig
ander geloof dan hun natuur
recht om een minderwaardig
ras onder hun hielen te vertrap
pen."
„Hij was een Kroaat, een van
die schurkachtige fanatiekelin
gen die nationaal-socialistischer
waren dan Goebels in eigen
persoon, en met heel wat min
der charme dan laatstgenoem
de."
„Weber was tweeëntwintig en
had nog nooit een naakte vrouw
gezien; hij was niet zo'n onver
zoenlijk en dwangmatig ver
krachter als de Kroaten en de
Sudetenduitsers die zich bij het
leger hadden aangesloten."
Drie citaten uit een'roman die
De Arbeiderspers uitbrengt juist
in deze maand, onder de para
plu van het boekenweekthema:
de vijftigste mei. Dat is haar
goed recht natuurlijk, en de
oorlog verkoopt goed dus het is
zaak daar een graantje van mee
te pikken. Ietwat merkwaardig
is wel dat een auteur vijfig jaar
na de bevrijding nog dergelijke
onbezonnen oordelen geeft
over een volk als geheel.
Genuanceerder is hij over Ita
lianen, althans het niet-facistoï-
de deel ervan. Dat zijn ook huif-
ters maar 'ze wisten dat ze ver
keerd handelden'. En in het na
woord weet hij dan nog te mel
den: „Ik kan tot geen andere
conclusie komen dan dat de
communisten, wanneer ze niet
volstrekt waardeloos, verrader
lijk en parasitair optraden, on
voorstelbaar barbaars waren."
belovende dichter Menno van
der Staak geeft zich over aan
passie, dronkenschap en poë
zie. Uitg. De Bezige Bij, 87
pag., prijs f 17,50.
- Joris Note, Het uur van
ongehoorzaamheid. Verha
len van Vlaamse schrijver
(geb. Borgerhout, 1949). Uitg.
De Bezige Bij, 171 pag., prijs f
34,50.
- J.G. Frazer, De Gouden
Tak. Over mythen, magie en
religie. Klassieke, oorspron
kelijk uit,twaalf delen samen
gestelde studie, in 1922 in
Londen uitgegeven als The
Golden Bough. Uitg. Contact,
910 pag., gebonden, prijs f
145,00.
- Patricia D. Cornwell, Mo
dus operandi. Cornwell was
misdaadverslagggever en sys
teemanalist bij de patholo-
gisch-anatomische dienst in
Virginia. Haar eerste roman,
Fataal weekend, won diverse
prijzen. Uitg. Luitingh-Sijt-
hoff, 351 pag., prijs f29,90.
- Naar huis. Reisverhalen
van Cees Nooteboom. Jan
Brokken, Boudewijn Büch,
Charles Darwin, Paul
Theroux, Colin Thubron, Alf
red Wallace, V.S. Naipaul.
Uitg. Atlas, 159 pag., prijs f
15,00.
- Wim Brands, Zwemmen
in de nacht. Gedichten van
programmamaker van de
VPRO. Uitg. L.J. Veen, 61 pag.
- Nederland en de Tweede
Wereldoorlog. Twee delen
waarin alle aspecten van het
dageljks leven tussen 1940 en
1945 aan de orde komen.
Reader's Digest, f 198,00.
Mij dunkt, deze auteur mag
geen onbevangen waarneming
verweten worden. Dal is, blij
kens het volgende, laatste citaat,
niet verwonderlijk: „Veel van
wat ik heb geschreven berust op
horen zeggen, aangevuld met
mythen en vage herinneringen,
en dat zijn natuurlijk (sic!) de
dingen waaruit geschiedbe-
schrijving bestaat."
Ironie is niet De Bernières -
zo heet hij - sterkste kant en hij
is wars van subtiliteiten, dus ik
ga ervan uit dat hij meent wat
hij beweert. Maar als je zijn po
litieke inzichten laat voor wal ze
zijn, dan resteert er een zeer
sfeervolle roman, zo'n smul
boek waarbij je je moet inspan
nen niet stiekem de laatste
bladzijde op te slaan, om maar
zeker te weten dat hel ondanks
alles goed afloopt. Zo'n boek
dat je vroeger onder de dekens
las, met een duidelijke schei
ding tussen de goeden en de
slechteriken, waarbij de eersten
overleven en de laatsten smade
lijk afgaan, zonder dat je ook
maar een keer op het verkeerde
been wordt gezet of gaat twijfe
len aan je eigen waardeoorde
len.
Bovendien speelt,het verhaal
zich af op Kefallinia. Daar heeft
niemand ooit van gehoord
maar 't is een Grieks eiland.
Dus: strakblauwe luchten, een
dito zee waarin een plaatselijke
visser dartelt met dolfijnen,
knoestige eeuwenoude pijnbo
men tegen zondoorstoofde hel
lingen en de kriebelende geur
van oregano. Des avonds klin
gelen er de belletjes van de kud
de geiten. Wie o wie zou zich
daarin niet krap 500 bladzijden
willen onderdompelen?
Zon, zee, oorlog en een on
mogelijke liefde: traditioneler
kan het bijna niet. De film die
van deze roman moet worden
gemaakt, zal volle zalen trekken.
Ik kan het gesnuf en geschater
al horen (dat deed ik zelf bij le-
zine ai. nameliikL
John Adams Institute in geldnood
AMSTERDAM GPP
Het noodlijdende John Adams Instituut in Amsterdam heeft nog
een jaar de tijd om geldschieters te vinden. Zo niet, dan komt de le
zingenserie met vermaarde Amerikaanse auteurs als Joseph Heller,
Joseph Brodsky, John Irving, Susan Sontag, Gore Vidal, Derek Wal-
cott en Donna Tartt in gevaar. Het John Adams Instituut is geves
tigd in het Westindisch Huis. Van daaruit werd in de Gouden Eeuw
besloten tot de stichting van Nieuw Amsterdam, op de plek van het
huidige New York. In de oorspronkelijke opzet zou het instituut
uitgroeien tot de Amerikaanse pendant van het Goethe Instituut en
het Maison Descartes. De Amerikaanse overheid legt echter geen
prioriteit bij dergelijke instituten in Europa.
Het bekende beeld van de bevrijding: bloemen, tanks, meisjes en
soldaten. foto pr