De mooiste vrouwen
en beste acteurs
uit Japan op prent
Cultuur Kunst
VRIJDAG 17 FEBRUAR11995
148
Lu Chi Shen en de tempelwachter, ui 1880 door Tsukioka Yoshitoshi.
Mooie vrouwen, on
genaakbare acteurs, de we
reld van glitter en glamour:
het spreekt al eeuwen tot
de verbeelding. Familiebla
den gluurden zo rond de
17de eeuw nog niet door
sleutelgaten, dus sneden
de Japanners hun favorie
ten uit in hout en drukten
die af. Hoe Miss Tokyo an
no 1760 en de Japanse
Brad Pitt in 1850 er uitza
gen, is vanaf morgen, za
terdag 18 februari te zien
op één tentoonstelling op
twee locaties: in het Rijks
museum in Amsterdam en
het Rijksmuseum voor Vol
kenkunde in Leiden. Beide
musea tonen niet zélf wat
zij als topper beschouwen,
want Japanners maakten
de keuze uit hun prenten-
verzamelingen. De mooiste
plaatjes van hun mooiste
courtisanes en acteurs, ge
zien door Japanse ogen.
AMSTERDAM/LEIDEN LETTY STAM
Volkenkunde en het Rijksmuse
um kregen de expositie kant en
klaar aangeleverd. Japan leende
160 prenten uit de verzamelin
gen van de twee musea en
stuurde die afgelopen najaar op
tournee door eigen land. Een
maal terug in Nederland von
den Amsterdam en Leiden het
jammer de prenten weer weg te
bergen. Dus hangt er nu een
tentoonstelling verdeeld over
twee steden. Leiden toont pren
ten gedrukt tussen 1700 en
1800. In Amsterdam is te zien
hoe de prentkunst zich verder
ontwikkelde na 1800. Prenten
die normaal in Leiden zijn, han
gen nu in Amsterdam en omge
keerd.
Japanners die voor het eigen
culturele erfgoed naar het bui
tenland moeten? Het lijkt gek
ker dan het is. Eén prent werd
in een behoorlijk grote oplage
gedrukt: 4000 afdrukken waren
heel normaal, 25.000 stuks ook
niet ongewoon. „Het was een
heel grote industrie", vertelt
Matthi Forrer, conservator Ja
pan van het Leidse Volkenkun
de. „De mensen die er werkten,
moeten in een plaatjes wereld
hebben geleefd. En alles met de
hand vervaardigd natuurlijk."
Met zulke oplagen beschouw
den de Japanners de prenten
eerder als gebruiksgoederen
dan als kunst. Thee werd dan
ook rustig in een afbeelding van
een beroemd acteur gewikkeld.
Dat is ook de reden dat het me
rendeel van die prenten naar
het buitenland verdween. Bos
ton is wereldrangleider met een
verzameling van 180.000 stuks.
Volkenkunde staat met zijn
7000 prenten op nummer twee.
Het Amsterdamse Rijksmuseum
heeft tussen de 800 a 1000 af
beeldingen.
Dat Nederland zo'n relatief
grote verzameling heeft, is te
danken aan de voorvaderen. Ja
pan zat tot 1854 op slot en al
leen Nederland had toegang via
een handelspost op het eilandje
Decima. Die verzamelaars van
toen kochten de prenten niet
uit kunstzinnige, maar uit vol
kenkundige interesse. Het leer
de hun iets over de gewoonten
en gebruiken van het land.
Bevestigend
De Japanners maakten geen
verrassende keuze uit de verza
melingen van de Nederlandse
musea. „Heel bevestigend en
niet vernieuwend", omschrijft
Charlotte van Rappard, die sa
men met Forrer de catalogus
schreef. „Ze kozen voor de
mooiste prenten in hun soort.
De tentoonstelling biedt twee-
ëneenhalve eeuw Japanse
prentkunst in 160 afbeeldingen.
Dat is meteen de zwakte van de
expositie want dat kan natuur
lijk nooit. Toch: het blijft een
mooie tentoonstelling. En het is
voor het eerst sinds lange tijd
dat je de ontwikkeling in de
prentkunst zo goed kunt volgen.
Meestal besteedt een tentoon
stelling aandacht aan een be
paalde periode, een bepaalde
kunstenaar. Dat maakt deze ex
positie gewoon heel leuk."
De tentoonstelling heet
Ukiyo-e. Dat is een aanduiding
voor scènes uit het leven van al
ledag. Het is ook de verzamelti
tel van beide tentoonstellingen.
In Leiden kreeg de tentoonstel
ling de naam 'Japanse idolen en
idealen' mee. Het Amsterdamse
deel draagt als titel 'De mooiste
Japanse prenten'. In beide ste
den beslaan afbeeldingen van
courtisanes en acteurs een fiks
gedeelte van de expositie want
dat waren de idolen van toen.
De Japanners hingen hun
sterren thuis niet aan de wand,
vertelt Forrer. „Die prenten
werden gekocht door wie het
kon betalen. De rijkere mensen,
ja. Het merendeel van de pren
ten verdween in een doos. Daar
keek je af en toe in als je vrien
den op bezoek had. Zo'n prent
kwam nooit aan de muur te
recht. Men hangt niks op in Ja
pan. In traditionele huizen is
dat nog steeds zo. Je hebt wat
matten, heel weinig meubilair
en in kasten is alles weggebor
gen. Je had geen ruimte om iets
op te hangen."
Zwelgen
„De prenten houden ons een
roze bril voor. Het lijkt wel of de
mensen zwelgen in vrije tijd.
Alsof ze gewoon overdag de tijd
hadden om even naar een
schiettent te gaan zoals op deze
prent. De samoerai's hadden
wel alle tijd. Japan ging altijd
gebukt onder rampen. Aardbe
vingen, binnenlandse oorlogen
onder bevel van de verschillen
de machthebbers. Vanaf 1600
was het land verenigd. En mil
joenen samoerai hadden vanaf
dat moment niets te doen."
„Op deze prent zie je een sa
moerai aan de poort van de ple-
zierwijk Yoshiwara, de rode
buurt van Edo zoals Tokyo toen
nog heette. De krijger draagt
een zwarte doek om het hoofd
om niet herkend te worden.
Maar dankzij zijn zwaarden
haal je hem er toch uit. Die
zwarte doek, of een rieten hoed
waren het equivalent van onze
zonnebril. Als je anoniem wilde
blijven, deed je iets op of om je
hoofd. Als een samoerai in de
bordeelwijk werd ontdekt, kon
hem dat letterlijk de kop kosten.
Een krijgsman werd niet geacht
zoiets te doen."
„In die bordeelwijk werkten
zo'n 2000 courtisanes. Ze waren
met naam en toenaam bekend.
Net als nu in Amsterdam kwa
men toeristen ze massaal be
zoeken. Die courtisanes waren
helden, geen ordinaire hoeren.
Het was een vak. Dat moest je
leren. Die opleiding begon als
meisjes 6 a 7 jaar oud waren. Ze
leerden schrijven en lezen. De
klassieke literatuur en duizen
den gedichten moesten ze uit
hun hoofd weten. Verder leerde
het meisje de koto bespelen, dat
is een loei van een instrument
met dertien snaren. Als ze zo'n
14 jaar oud was, werd het meis
je bevorderd tot assistente. En
op haar zeventiende, achttiende
kon ze proberen om als zelf
standig courtisane aan het werk
te gaan."
Matje
„Met een courtisane kon je
discussiëren over van alles en
nog wat. Deze vrouwen waren
entertainers. Als je als klant ge
noeg had van die hoogstaande
discussie of het voorlezen uit de
Japanse equivalent van onze Es-
moreit, kon je een geisha vra
gen. Dat waren animeermeisjes.
Ze wisten de nieuwste liedjes,
de laatste roddels. En je kon er
lekker mee drinken. Maar je
mocht niet met ze naar bed. Je
had ook wel gewone hoeren,
half weggevreten door syfilis,
die hun matje voor je uitrolden
wanneer je maar wilde.
„Dat courtisanes en kabuki-
acteurs vaak onderwerp van een
prent waren is heel goed te ver
klaren. Die bewondering is ver
gelijkbaar met de belangstelling
voor het society leven zoals je
dat nu in Privé of Story kunt le
zen. Mensen hadden, hebben
de romantische behoefte, de
voyeuristische behoefte om
daar kennis van te nemen. Het
hangt niet op de tentoonstelling
maar we hebben een prent van
gemaakt om een snelle omzet te
behalen. In de 19de eeuw
neemt de betekenis van de
prent als pamflet af, maar
neemt de kunstzinnige belang
stelling toe. Je krijgt dan prach
tige afbeeldingen van de kun
stenaar Hoksai. Zijn karpers, het
topstuk uit de Amsterdamse
verzameling, is niet te zien
maar je krijgt wel andere prach
tige Hoksai's. En mooie prenten
van Kuniyoshi, Eishi en Yos
hitoshi. Van deze laatste is ook
de prent die de tentoonstel
lingsposter in Amsterdam siert.
Het is de afbeelding van een ac
teur. In het echt was hij heel
klein en had een mond vol gou
den tanden. Gelukkig zien wij
hem op de rug. Hij draagt een
loshangende kimono bedrukt
met een groot margrietenpa
troon. Op de reproduktie valt
het weg maar die kimono is
zwart/blauw van kleur en opge
bouwd uit deels glimmende
deels matte blokjes. Het is een
plaat van een prent. En een be
wijs van de fantastische druk
kwaliteit van toen."
Ukiyo-e, Japanse idolen en
idealen (1700-1800), Rijksmu
seum voor Volkenkunde Lei
den, Steenstraat 1, Leiden.
Openingstijden: di t/m vr van
10.00 tot 17.00 uur en za, zon
en feestdagen van 12.00 uur
tot 17.00 uur.
Ukiyo-e, de mooiste Japanse
prenten (1800-1900), Rijksmu
seum Amsterdam, Stadhou
derskade 42, Amsterdam. Ope
ningstijden di t/m za van 10.00
uur tot 17.00 uur en op zon- en
feestdagen van 13.00 uur tot
17.00 uur.
De tentoonstelling duurt tot
29 mei. De bij de tentoonstel
lingen behorende catalogus
kost 49,50.
Fukami Jikuyu, in circa 1887 vervaardigd door Tsukioka Yoshitoshi.
AFBEELDINCEN RIJKSMUSEUM
een acteur die net uit bad komt.
In zijn kimono staat hij ongege
neerd zijn oor schoon te maken.
Het is gluren in de kleedkamer
van Michael Jackson. Dat idee.
Via die prent krijg je een kijkje
in een wereld die voor velen
niet bereikbaar was. Het zijn de
mooie stukken, zeg maar Miss
Tokyo uit 1760, en ongenaakba
re acteurs aan wie we ons ver
gapen en met wie we via die
plaatjes een intieme band heb
ben."
Die grootheden zijn aan het
begin van de 18de eeuw nog vrij
traditioneel afgebeeld. Het zijn
platte plaatjes met marionet
achtige figuren. Latere prenten,
zo rond 1770, zijn veel levendi
ger. Acteurs kijken je echt aan.
Ze hebben ook ogen in plaats
van alleen een streepje. De
prenten gaan meer op portret
ten lijken zoals die in Europa
werden gemaakt. Zo rond 1791
kunnen de drukkers technisch
alles: blinddruk, meerkleuren,
voor niets draaien ze hun hand
nog om. De drukkers hadden
ook hun eigen 'hoogglans': mi
ca. Na het drukken werd de
prent ingesmeerd met rijstpasta
en daar werd fijngemalen parel
moer over uitgestrooid. De af
beelding krijgt zo een zachte
glans mee.
Grimas
Regenbui op de grote brug bij Atake. Utagawa Hiroshoge (1797-1858).
Shakura is één van de kunste
naars die daarvan gebruik
maakte. Hij maakte een heel
opmerkelijke carrière. Normaal
gesproken mochten kunste
naars pas na jaren opleiding
een prent drukken. „Maar plot
seling kwam de geheel onbe
kende Shakura met 28 portret
ten van acteurs op de markt",
vertelt Forrer. „Nadien is ook
nooit meer iets van hem verno
men. De acteurs kijken scheel
en hebben hun gezicht vertrok
ken in een afschuwelijke gri
mas. Shakura tekende ze op een
dramatisch hoogtepunt in hun
rol. Op zo'n moment stopte al
les op het toneel. Het orkest, de
andere spelers, men hield zich
doodstil terwijl de acteur zijn
gezicht een minuut of langer in
die grimas, ofwel mie in het Ja
pans, houdt. Met zo'n prent kon
je de emotie van die moment
opname weer oproepen.
De mooie vrouwen en be
roemde acteurs beheersen ook
volop de tentoonstelling in Am
sterdam, vertelt Van Rappard.
„Wel zie je een geleidelijke ont
wikkeling. In het begin zijn de
courtisanes nog afgebeeld als
lieflijke vrouwen. Het eindigt
met een portret van een, zoals
je op z'n Hollands zou zeggen,
sloerie-achtig type. De afbeel
dingen worden duidelijk realis
tischer. Ook zie je de opkomst
van het landschap, de Japanse
bijdrage aan de wereldkunst.
Eerst- wordt het alleen als ach
tergrond gebruikt maar lang
zaam krijg je afbeeldingen met
een landschap in de hoofdrol."
„De prent was een produkt
van de stadscultuur die werd
Vrouw die zich klaarmaakt voor de nacht. Van Utagawa Kunisada
(1786-1864).
