Komrij voert wervelende show op
Koffie met spuug en moedermelk
Jü
Boeken
Updike en Braziliaanse passie;
Offerande van Lydia Rood:
benauwend en overtuigend
Geheim
Liefdespoëzie gebundeld
DONDERDAG 16 FEBRUARI 1995
Meningen over van alles en nog wat in jubileumnummer Privé-Domein
De Arbeiderspers is - terecht - trots op haar reeks 'Privé-
Domein', een weergaloze en fraai uitgegeven serie ego
documenten uit alle windstreken, waarin het tweehon
derdste deel verscheen. Voor dit jubileumnummer teken
de Gerrit Komrij met De Buitenkant, een boek dat hij als
een abecedarium omschrijft. In dit zeer persoonlijke
'spelboekje' plaatst hij inderdaad de steekwoorden waar
onder hij zijn meningen verkondigt in alfabetische volg
orde. Maar het zou me niets verwonderen wanneer hij
ook hier, als altijd, dubbelzinnig is, naast 'spellen' ook
aan 'spelen', een speelboek, heeft gedacht.
vussingen hans warren
Het werk is aangekondigd als
een 'uniek soort autobiografie:
een uit interviews gecompo
neerd zelfportret in de vorm
van een woordenboek'. Een ar
geloze lezer laat zich mogelijk
spoedig op het verkeerde been
zetten. De autobiografie toont
de auteur in vermommingen.
En het 'zelfportret' laat niet
meer dan 'De Buitenkant' zien.
Bovendien dan nog zoals die
weerspiegeld wordt via derden:
de journalisten die Komrij door
de jaren heen interviews afna
men. Uit hun artikelen plukte
de schrijver tal van zijn eigen
uitspraken over onderwerpen
als dansles, geld, literatuur,
maagzuur, porno en wereldver-
betaraars.
Deze virtuoze en originele
opzet gaf hem alle kans eerlijk
en toch ongrijpbaar te zijn, te
schitteren met alle facetten van
zijn veelzijdige talent. Hij voert
als het ware een wervelende
show op, verbluft, amuseert,
ontroert, irriteert, en nadat het
doek gevallen en de clowneske
figuur verdwenen is, vraagt me
nigeen zich af: was dit de Bui
tenkant of de Binnenkant, was
dit lachen huilen, het huilen la
chen, waren die woorden op
recht of onoprecht, was dit spel
ofemst?
Nu heb ik vrij snel afgeleerd
Komrij op argeloze manier te le
zen. Zou je hem op zijn woord
geloven, dan is kunst niets an
ders dan maakwerk, knutselen.
Dan heeft hij nog nooit iets zelf
bedacht maar alles elders ge
vonden. Is ironie, ja, sarcasme
onmisbaar bij het benaderen
van onderwerpen als eenzaam
heid, ziekte en dood. En moeten
er bij het verwerken van auto
biografisch materiaal nooit ech
te ontboezemingen gedaan
worden. Ja, dient men zelfs iets
wat gaaf en mooi of ontroerend
is onderuit te halen door een
Capriolen
Hij heeft in de kwarteeuw dat
hij publiceert al zoveel caprio
len gemaakt, zoveel schijnge
stalten aangenomen, zoveel
heilige huisjes gesloopt en te
gen zoveel schenen geschopt
dat het niettemin moeilijk ge
worden is, de ware Komrij op
het spoor te raken. Toch lijkt
het of hij met het klimmen der
jaren ernstiger en minder iro
nisch wordt, of de melancholi
cus die hij in wezen is, zich niet
meer zo gemakkelijk laat over
stemmen.
En ook ziet wie in de wonder
lijke, verbrijzelde spiegel die De
Buitenkant is kijkt, in de talloze
scherfjes één constante: de zelf
verzekerde beeltenis van een
consciëntieus, keihard werkend
vakman, gedreven door een
grenzeloze ambitie, die exact
weet wat hij doet en wil. Die
heilig overtuigd is van de zeld
zame kwaliteit van zijn schep
pingen als dichter, prozaïst, to
neelschrijver, zijn bekwaamhe
den als bloemlezer en vertaler,
zijn superioriteit in haast ieder
opzicht. Hij reageert furieus en
soms zelfs hovaardig op kritiek.
De ware Komrij? De ware
Komrij kijkt u aan vanaf de bui
tenkant van dit nieuwe boek.
„Ik heb zó vaak geprobeerd om
vriendelijk en welwillend voor
de lens te staan, maar altijd is
de afdruk van de foto weer zuur
en agressief', zei hij in 1982 te
gen Johan Diepstraten. En kijkt
u nu eens naar dit prachtige
portret door Harry Cock. Het
onthult alles wat Komrij - voor
de goede lezer vergeefs overi
gens - in dit briljant samenge
stelde mozaïekportret heeft po
gen te verbergen.
Gerrit Komrij, De buiten
kant, een- abecedarium. Privé-
Domein nr 200. De Arbeiders
pers, Amsterdam, 29,90.
recensie theo hakkert
John Updike, Brazilië. Vertaling: Anneke
van Huisseling. Uitgevenj De Arbeiders-
Brazilië, het nieuwe boek van
de 62-jarige John Updike, is een
waagstuk. De roman is namelijk
een moderne variant op de Tris
tan en Isolde-legende. Hij windt
daar geen doekjes om: zijn
hoofdpersonen heten Tristao en
Isabel en ze wonen in Brazilië.
Wanneer een schrijver zich zo
overduidelijk op een bekend ge
geven baseert, vergt dat extra
inspanning van zijn kant. Het
grote lijn van het verhaal is im
mers bekend, het verloop daar
mee voorspelbaar en de lezer
dus snel afgeleid.
Tristao is in de tijd waarin het
boek begint - eind jaren zestig -
19, en Isabel 18. Hij is arm en
zwart en hij woont in een krot
tenwijk. Zij is blank, blond en
rijk: 'The Girl from Ipanema'.
Wat hen bindt is seks, een pas
sievolle, dierlijke en vanzelf
sprekende vorm van seks, die
zich concentreert rond Tristao's
blijkbaar qua omvang imposan
te geslachtsdeel, zijn 'yum'. Bei
den hebben daar een verban
ning uit hun eigen sociale klasse
voor over, maar het kan natuur
lijk niet goed aflopen en dat
doet het ook niet.
Om de zaak recht te breien,
maakt het paar een reisje terug
in de tijd naar een sjamaan bij
wie Tristao en Isabel van
huidskleur veranderen. Tristao
valt uiteindelijk als blanke man
door de moordenaarshand van
een zwarte jongen zoals hij zelf
ooit was. En zo wemelt het boek
van spiegelingen en tegenstel
lingen. Prachtig, en echt wat je
noemt Updikeaans, is de ma
nier waarop hij de primitieve,
dierlijke, natuurlijke liefde te
genover de Westers-gecultiveer-
de vorm daarvan zet.
Wat Tristao en Isabel, en hun
liefde voor elkaar, aan beproe
vingen moeten doorstaan in het
oerwoud, bij slavendrijvers, in
de prostitutie, aan de zelfkant
van het leven dus, is meer dan
aan kan.
liefde is er glorieus tegen b
stand. Maar o wee wanneer jrA£
veilig en wel weer in Sao Pau :Li
zitten en de wereld van alled;
in de vorm van zoiets bana< :H
als een tandartsafspraak de o;
wachting maakt. De werkelij
heid maakt meer kapot dan
lief is.
Updike heeft in het korte bi
stek van Brazilië (189 bladzi
den) veel overhoop gehaal
Zijn research is wellicht zelfs
uitvoerig geweest, want h
boek had best zonder de pass
ges over de geschiedenis
litiek van Brazilië gekund, te
wijl het gestrooi met Portugei
termen op een bepaald
ment zelfs een irritante sho
wordt. Grenzen vervagen
ze vurige en krachtige romai
blank wordt zwart en zwt
blank. Updike durft in Brazi
veel weg te laten en in de detai
die hij wel geeft, boeit hij dot
.verrassende vergelijkingen
proza zuigt de lezer als het
het verhaal in. Je hebt het aUi
maal al eens gezien, maar
er niks van missen.
I.A. Boenin, Verzamelde
Werken I. Verhalen van
de Russische schrijver
Boenin (1870-1953) uit de
periode 1892 tot 1913.
Vertaald door Marja Wie
bes en Margriet Berg. Uit
geverij Van Oorschot,
95,=.
M.A. Boelgakov, Verza
melde Werken I. Bunde
ling van de romans van de
Russische schrijver
Boelgakov (1891-1940):
Aantekeningen van een
jonge arts, Morfine, De
witte garde, Verhalen over
de burgeroorlog. Vertaald
door Aai Prins. Uitgeverij
Van Oorschot, 95,=.
5 Komrij kom je niet in het boek tegen maar op de kaft.
OMSLAG UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS
theus. 29,90.
Zal ik je iets verklappen?
het is geheim.
een raadselrijm.
je kunt het alléén snappen
als je letters kunt en spellen.
Zal ik 't dan maar vertellen?
Het is helemaal niet vies.
het begint met P en eindigt op IES.
Joosje van Bekkum heeft in Am
sterdam een eigen bedrijf: Buro
voor Leuke Dingen. En één van
die leuke dingen die ze maakte
is Tikkertje, knikkertje, een boek
met grappige gedichtjes en al
even vrolijke, vaak fantastische
tekeningen. Van Bekkum
schreef en illustreerde alles zelf.
Vliegen, verlangen, onopge
merkt tussen de struiken zitten,
taarten, verlegenheid, soep, een
wurmpje: een keur van onder
werpen komt aan bod. En
steeds weet Van Bekkum met
haar gedichten en tekeningen
een verrassend wendinkje te ge
ven aan die soms zo doodgewo
ne onderwerpen. De bundel is
voor 22,50 te koop in de boek
handel. Tikkertje, knikkertje is
ook te bestellen bij Van Bek
kum: telefoon 020-6241453.
Midwinter Boekenbergbeurs
Amsterdam De boeken die Anne Frank las op haar onderduik
adres, joodse muziek, geschiedenis, theater, kook- en eetge
woonten. Boeken over deze onderwerpen zijn te vinden op de
Midwinter Boekenberg zondag 19 februari in de Beurs van Ber-
lage in Amsterdam. Hoewel judaica het thema zijn, bieden de
meer dan 100 kramen daarnaast boeken over elk denkbaar on
derwerp. De beurs is open van 10.00 uur tot 17.00 uur. Tussen
12.00 uur en 14.00 uur serveert het cafépersoneel van het Joods
Historisch Museum een joods buffet. Reserveren is verplicht en
dat kan telefonisch op nummer 020- 627 5794 (beursorganisator
De Kan).
Lydia Roods nieuwste boek Of
ferande heeft zo'n beetje alles
waar ik niet van hou. Conse
quent het perspectief van een
land (dat pakt vaak zo gefor
ceerd uit), een moeder en vader
die 'de moeder' en 'de vader'
worden genoemd (dat schept
zo'n overduidelijke artificiële af
stand) en een jaren vijftig-sfeer
(daaraan is al zo'n overdaad in
de Nederlandse literatuur).
Toch is Offerande een prachtige
roman, even benauwend als
overtuigend.
Hoofdpersoon is Pieter die
geboren werd met maar één
oog. Het is een lief, gevoelig
kind, de oudste van drie zoons.
Hij wil het zijn moeder op alle
manieren naar de zin maken.
En zij reageert altijd net niet
goed. Onnadenkend, geïrriteerd
of afstandelijk, maar altijd in
enige vorm afwijzend.
De vader biedt nog minder
warmte. Hij is onderwijzer maar
geen groot psycholoog. Als de
zorgzame en zorgelijke Pieter te
laat thuiskomt van het bramen-
plukken met zijn weerspannige
broertjes en aan tafel vertelt dat
de kleintjes niet mee wilden ko
men, merkt hij nonchalant op
dat zijn oudste zoon een NSB-
mentaliteit heeft.
De korte hoofdstukjes hebben
Pieters leeftijd als titel, a-chro-
nologisch verspringend door de
jaren. De wreedheid-onverschil-
ligheid-onmacht van de ouders
heeft zo steeds een andere
vorm, en steeds een andere
achtergrond in de tijd.
En een ander effect, uiteraard:
Want het maakt nogal wat uit of
je als tweejarige per ongeluk, i
troetelzucht, een eendekuikei
tje dooddrukt en daarvoor a
straf in de schuur wordt opgi
sloten, of dat je als vijftienjarig
met Sinterklaas leuk denkt i
zijn door je vader als surprh
zijn eigen afgeknipte nagels c
deau te doen. Naverteld klinlw-
dit nogal pathetisch. Maar hi
verhaal van Pieter is niet allee
maar zielig.
De liefdeloosheid in dit boe
is vaak onopzettelijk, de r
is niet simpelweg een loede
Uit een brief die Pieter i
linnenkast vindt, blijkt dat
zelf diep teleurgesteld is i:
huwelijk, zich eenzaam t
begrepen voelt. De vader ga;
intussen naar hartelust vreemd
Als Pieter wat ouder word
zijn de jaren zestig gearrive
Zijn vader hangt een bloot PSP
affiche op, Pieter moet -
verplichte 'u' zeggen uit zij
jeugd - zijn ouders nu tutoye
ren. Op zijn zeventiende
vader hem dat moeder borsl
kanker heeft. Pieter waagt of z
nu gaan scheiden. Vader
woordt niet met 'welnee, ik ho
van haar,' maar 'dat kan m
niet'. Pieter schiet vol. „Als
ders en moeders niet van elkaa
houden, waar kun je dan
van opaan?"
Het drama in deze romai
klein gehouden, alle spannin
ingeperkt. Het resultaat i
merkwaardig intens, spannen*
en ontroerend boek. Lydi
Rood, die onder meer kindei
boeken, een bundel erotisch
verhalen, bloemlezingen en (sa
men met haar broer) thrillers o:
haar naam heeft staan,
alleen een van de produktiefsi
maar ook een van de veelzijdig
ste en beste schrijfsters v
land aan het worden.
Leven op het Amerikaanse platteland gezien door de ogen van Jim Heynen
recensie hans warren
Liefde, altijd de liefde. De grote liefdes
poëzie uit de wereldliteratuur. Samenge
steld door Adnaan Morriën met medewer
king van Harriët Leget. Uitgevenj Bert
Bakker, 24,90.
Geen dag zonder liefde. Honderd jaar Ne
derlandse liefdespoëzie uit Noord en Zuid.
Samengesteld en ingeleid door Eddy van
Vliet. Uitgeverij De Bezige Bij. Amster-
dam/Poëziecentrum, Gent, 39,50.
Ik bemin u teder Nederlandse gedichten
over de liefde Samengesteld door Made
leine Fritz. Uitgeverij Kwadraat, 14,90
Poëzie en liefde, het lijkt een
bijna onafscheidelijk koppel.
Vroeger en nu, hier en aan de
andere kant van de wereldbol.
En liefst moet de geliefde niet
binnen handbereik zijn want
dat komt de inspiratie alleen
maar ten goede. Dat smachten
heeft door de eeuwen heen een
stroom aan gedichten opgele
verd. Adriaan Morriën, Eddy
van Vliet en Madeleine Fritz do-
ken in die berg en stelden ieder
een bloemlezing samen.
Morriën selecteerde voor zijn
bundel Liefde, altijd de liefde uit
poëzie uit de wereldliteratuur.
De keuze is veelzijdig, met ge
dichten vanaf Homeros tot he
den, poëzie uit China en Japan,
hij bloemleesde uit het
Hooglied en oud Oud-Egypti
sche literatuur. Ook de stelling
dat voor een liefdesgedicht een
zekere onbereikbaarheid nodig
is, wordt met vele voorbeelden
kracht bijgezet. Al zijn er uit
zonderingen op deze regel,
zoals een gedicht 'Huwelijk' van
Günter Grass en een vers 'Pra
ten in bed' van Philip Larkin.
Geen dag zonder liefde is een
door Eddy van Vliet vervaardig
de bundel met 'een keuze uit de
laatste honderd jaar Neder
landstalige liefdespoëzie'. Om
zijn titel waar te maken koos
Van Vliet precies 365 gedichten.
Hij haalde heel mooie, maar
ook zeer slechte verzen naar vo
ren. Zoals elke bloemlezer heeft
Van Vliet zijn merkwaardige
voorkeuren en zijn blinde vlek
ken. Zo krijgt homo-erotische
poëzie bij hem wel erg weinig
aandacht. Maar ook in dit boek
kun je allerlei facetten van de
liefde ontdekken. Hier en daar
krijg je de indruk dat de samen
steller het zich al te gemakkelijk
heeft gemaakt. Van Anton Ent
koos hij 'Slaande liefde', volgens
mij geen liefdesgedicht maar
een vers waarin geworsteld
wordt met het geloof. P.C. Bou-
tens' klassieke 'Liefdes uur'
werd ontleend aan een niet be
staand boek, terwijl de slotstrofe
ontbreekt.
Wie benieuwd is naar de vol
ledige tekst van 'Liefdes uur'
kan terecht in Ik bemin u teder,
een door Madeleine Fritz sa
mengestelde bloemlezing van
'Nederlandse gedichten over de
liefde'. Men verzuimde erbij te
zeggen dat het uitsluitend om
verzen van oudere datum gaat,
literatuur waar geen auteurs
recht meer op rust. Maar hoe
oud Gezelle's 'Dien avond en
die rooze' - hier met verhaspel
de titel - en Gorters 'zie je ik
hou van je' ook mogen zijn, ver
ouderde gedichten zijn het na
tuurlijk niet. Zolang jongens en
meisjes, vrouwen en mannen
verliefd worden, zullen er ge
dichten worden geschreven 'en
bloemlezingen vol liefdespoëzie
verschijnen. Wat jammer echter
dat die boeken steevast zo lief
deloos worden gemaakt.
recensie letty stam
Jim Heynen, Dansen met de kippen Ver
taling Ronald Jonkers. Uitgeverij Nijgh
Van Ditmar, 34,90
103 verhalen. Vaak niet langer
dan een pagina. Met titels als:
Knoop dat in je oren, De man
die onder zijn auto keek, Ter
pentijn en maïskolven of Dan
sen met de kippen zoals de bun
del van Jim Heynen heet. De
Amerikaan is een ontdekking
van in 1988 overleden Raymond
Carver. Net als zijn ontdekker
schrapt en schrapt Heynen in
zijn verhalen totdat er echt geen
woord meer vanaf kan. Omdat
al de miniatuurtjes ergens in
een agrarisch gemeenschap
spelen, kreeg hij in eigen land al
de titel 'De Hemingway van het
boerenleven' mee.
De hoofdpersonen in de bun
del zijn naamloos. Heynen heeft
het over 'de mannen', 'de jon
gens', 'de oude serveerster'. De
vrouw in dit verhaal draagt fier
een valse, grijze vlecht. Dat en
het feit dat ze haar klanten altijd
met 'wablief aanspreekt, staat
garant voor de nodige opmer
kingen. Wat 'de mannen' niet
weten is dat 'de oude serveer
ster' al die zogenaamde spits
vondigheden op haar manier
beantwoordt: ze schenkt koffie
met spuug. Hun bestek stopt ze
onder haar oksel. En wat de
vrouw in de milkshakes doet,
wordt overgelaten aan de fanta
sie van de lezer.
Het zijn 'de jongens' die dit
allemaal zien. En ze doen wel
meer ontdekkingen. Zo komen
ze erachter hoe 'de vrouw' toch
van die bijzondere golfjes in
haar taarten krijgt (met haar
kunstgebit). En ze zien hoe de
mooie, schuchtere vrouw van
de dominee de ouderlingen van
een wolkje room in de koffie
voorziet: ze zet de baby even op
een droogje en spuit haar melk
in de kopjes. Ook merken 'de
jongens' dingen op die ze niet
begrijpen. Zoals de man die het
varken aait dat na zijn castratie
over een verborgen testikel
blijkt te beschikken.
De 'jongens' zien en horen
ook vreselijke dingen. Daar is de
man die vertelt over zijn zeug
met negen tepels die bevalt van
dertien biggen. Hij weigert in te
grijpen als de beestjes zich bijna
letterlijk doodvechten om te
kunnen drinken. Want daar is
hij tenslotte geen boer voor ge
worden. Of daar heb je de man
die twee vechtende katers aan
elkaar bindt met een touw tus
sen hun staarten, dat touw ver
volgens over de waslijn gooit
om vervolgens toe te zien hoe
de dieren hun gevecht, elkaar
afmaken.
Juist omdat Heynen geen
woord te veel gebruikt, komen
deze verhalen hard aan.
Die zeer pakkende schrijfwij
ze is meteen ook zijn zwakte.
Na een verhaal of tien, hoe goed
ze ook zijn geschreven, begint
Heynens handelsmerk tegen te
staan. Elk nieuw hoofdstukje is
meer van hetzelfde. De interes
se verslapt ook doordat Heynen
zijn hoofdpersonen als mensen
zonder naam, zonder gezicht
opvoert. Als lezer krijg je meer
en meer het gevoel dat je naar
een toneelstuk kijkt met zich
herhalende scènes op een te
verafgelegen podium.
Jim
Heynen
verhalen
Jim Heynen schetste het boerenleven
