Een verboden kijk
op 'Ons Indië'
ZATERDAG 28 JANUAR11995
Het opvallendste-, materiaal in
'Front Indië' komt uit 1946, een
jaar vóór de eerste politionele
actie. Nederlandse mariniers traden in de zo
mer van dat jaar in een drietal snelle opera
ties hard op tegen de opstandige Indonesi
sche republikeinen. Hugo Wilmar was er als
dienstplichtig marine-fotograaf bij, en legde
van zeer dichtbij hij was in Amerika opge
leid tot combat photographer vast hoe de
oorlog in Nederlands-Indië toen eigenlijk al
was begonnen.
Zijn weinig verhullende opnamen laten
dode en gewonde Nederlanders en Indone
siërs, platgebrande kampongs en hevige ge
vechtshandelingen zien. Ze zouden door tus
senkomst van de militaire censuur nooit
worden gepubliceerd, tot vooral beroeps
matig ongenoegen van Wilmar zelf. Uit
een brief aan een vriend: „Wat de publikatie
betreft, deze wordt zoveel mogelijk geblok
keerd en tegengegaan. Schandelijk! Het Ne
derlandse volk leeft daarom in de stellige
overtuiging dat we hier mieters rustig in ons
mooie Indië zitten en toch maar boffen."
Voor de krantelezer van nu, 'gehard' door
tientallen in beeld gebrachte oorlogen, zien
de meeste foto's van Wilmar uit 1946 er be
trekkelijk onschuldig uit. In het Nederland
van toen zouden veel opnamen echter onge
rustheid en protest hebben losgemaakt. Fo
to-historicus Louis Zweers stuitte bij toeval
op het werk van Wilmar, en zocht antwoord
op de vraag waarom zoveel foto's het dag
licht nooit zagen. „We hadden net zelf een
oorlog achter de rug, en plotseling zaten we
in een koloniaal conflict. Vrijwel iedere mili
tair daar was dienstplichtig, en een ongerust
thuisfront was het laatste waar defensie op
zat te wachten. Daarom moest vooral niet de
indruk worden gewekt dat we in Indië toen al
een echte oorlog voerden."
Omdat het archief van de toenmalige Ma
rine Voorlichtingsdienst spoorloos is verdwe
nen, kon Zweers niet nagaan welke richtlij
nen de militaire censor toepaste. Hij moest
het doen met het stempel 'Verboden' of 'Toe
gestaan' op de achterkant van de foto's zelf.
De rest heeft hij aan de hand van interviews
en onderzoek moeten reconstrueren. Hij ont
dekte op die manier dat de bemoeienis van
de marine zich zelfs tot de buitenlandse me
dia uitstrekte. Zo kregen bijvoorbeeld ook de
grote Amerikaanse persbureaus alleen goed
gekeurd beeldmateriaal. Vrijwel al het werk
dat de fotograaf in 1946 maakte, eindigde
daardoor direct in de archieven van defensie.
Zweers dook het daar pas onlangs weer op.
Na zijn tijd als marine-fotograaf was
Wilmar nog niet klaar met Indië. Hij ging in
1947 in opdracht van de Haarlemse uitgeverij
Spaarnestad terug, samen met de journalist
K. Bezemer. Ze zouden de eerste politionele
actie volgen voor Panorama en de Katholieke
Illustratie, de latere Nieuwe Revu. Beiden wa
ren oud-militair, waardoor ze op medewer
king van Defensie konden rekenen. Deze
keer was er bovendien geen sprake van mili
taire censuur: Wilmar stuurde zijn belichte
negatieven zonder tussenkomst van derden
direct naar Haarlem.
Toch haalden opnieuw veel van zijn foto's
de bladen in Nederland niet, ondanks het feit
dat Wilmar aanzienlijk 'liever' materiaal
maakte dan in 1946. Ditmaal zat de censor
echter in Haarlem. Zweers: „De meeste Ne
derlanders, ook de bladenmakers, waren er
toen van overtuigd dat we in Indië iets goeds
deden. Televisie was er niet, dus de geïllu
streerde bladen waren het venster op de we
reld. Maar het waren gezinsbladen en geen
Dezelfde marinier en dezelfde gevangenen als op de foto hierboven, maar nu even later gefotografeerd. Wilmar noteerde:
'Met deze dreigdende beweging krijgt men veel vlugger iets los van deze gevangengenomen extremisten.' Ook deze foto
mocht de wereld niet in. Louis Zweers noemt het opmerkelijk dat Wilmar bij dit incident en bij vele andere niet heeft
vastgelegd hoe het afliep. Of de marinier daadwerkelijk heeft uitgehaald, zal daarom nooit komen vast te staan.
foto collectie marine historisch archief
opiniebladen. De redacties kozen er daarom
voor om het thuisfront gerust te stellen. Har
de foto's werden niet geplaatst, en andere
opnamen werden door bureauredacteuren
zó gebruikt dat ze het beeld van het vredelie
vende Nederlandse léger in stand hielden."
Zweers leidt uit het materiaal van de eerste
politionele actie verder af dat Wilmar, net als
andere fotografen, zelf óók koos voor een op
bouwende benadering van de politionele ac
ties. Hij maakte eenvoudigweg geen foto's
waarvan hij wist dat ze niet in dat beeld pas
ten. De fotograaf bezorgde Spaarnestad ove
rigens nog wel een wereldprimeur. Hij wist
op een Amerikaanse perskaart als enige Ne
derlandse fotograaf door te dringen tot het
republikeinse hoofdkwartier in Djocja, waar
hij met grote vrijheid mocht werken.
Om de positie van Wilmar niet in gevaar te
brengen, werden de exclusieve foto's zonder
naamsvermelding afgedrukt in de Katholieke
Illustratie. Ook dit materiaal werd gekuist: fo
to's van excercerende republikeinen mèt pri
mitieve wapens werden afgedrukt, opnamen
van Indonesiërs met modern wapentuig ver
dwenen in het Spaarnestad Archief. Zweers
haalde ze daar na bijna vijftig jaar uit de ver
getelheid, samen met vele andere historische
beelden. Kort na zijn bezoek aan Djocja ver
liet Wilmar het strijdgewoel. Hij maakte voor
Spaarnestad nog tientallen reportages op de
rustige eilanden van de Indonesische archi
pel en vertrok daarna naar Amerika. Daar
werkte hij korte tijd als filmer voor Walt Dis
ney, voor hij in 1957 op 34-jarige leeftijd om
kwam bij een treinongeluk in de Andes.
Zweers: „Het is eigenlijk vreemd dat zo'n
produktieve fotograaf, die zo'n belangrijke
periode in onze geschiedenis heeft vastge
legd, volledig is vergeten. Dat heeft veel te
maken met het feit dat het foto-historisch
onderzoek in Nederland nog in de kinder
schoenen staat. Het belang van de foto als
historisch document wordt helaas nog steeds
sterk onderschat."
'Front Indië - Hugo Wilmar, ooggetuige van
een koloniale oorlog', door Louis Zweers. Uit
geverij Walburg Pers, 29,50.
De foto's van Wilmar zijn vanaf vandaag
tot en met 5 maart te zien in het Nederlands
Foto Instituut, Witte de Withstraat 63 in Rot
terdam, dagelijks geopend van II tot 17 uur,
behalve op maandag. Daarna reist de exposi
tie door het land.
i Wilmars foto's die wèl werden gepubliceerd in de Katholieke Illustratie, met als oorspronkelijk bijschrift: 'Een ka
nuur als bed. Vaak ziet men kleine uitgeputte paupertjes langs de straat op de stenen liggen slapen. In het lawaai van
verkeer slapen zij rustig door.' De opname werd door de redactie gebracht in het kader van een reportage over Indisch
derleed, leed dat volgens het blad 'natuurlijk' vooral werd veroorzaakt door de republikeinen. Dat hele gebieden door
Nederlanders werden afgesloten voor voedsel- en medicijntransporten, werd niet vermeld, foto collectie e.f. bezemer
•r geeft
gecapituleerde repu
blikeinen in een
sawah nabij Soeraba-
ja het bevel te gaan
zitten. Het is augus
tus 1946, ruim voor
de eerste politionele
actie. Achterop de fo
to schreef Wilmar:
'Uit deze greppel
werden de mariniers
door de sawah trek
kend hevig onder
vuur genomen. Na
een stormaanval ge
ven de nog overle
vende extremisten
zich over.' Deze foto
mocht niet worden
gepubliceerd, foto
collectie marine
historisch archief
-a
Augustus 1946, omgeving Soerabaja. Nederlandse mariniers voeren de operatie 'Quantico' uit. Achterop deze door de mi
litaire censor verboden foto schreef Wilmar: 'Een extremist, die vanuit een greppel zoéven nog op de mariniers vuurde,
trachtte de benen te nemen, maar werd direct door een marinier van de voorhoede gegrepen. Zo mogelijk maken de mari
niers het liefst gevangenen voor inlichtingen omtrent de vijand.' foto collectie marine historisch archief
Foto's waarop vernielingen waren te zien, werden door de redacteuren bij Spaarnestad meestal
aan de kant gelegd. Ze werden over het algemeen alleen geplaatst als duidelijk vaststond dat de
republikeinen verantwoordelijk waren. Ook deze opname van Javanen bij hun volledig verwoes
te huis in Tjilatjap haalde de bladen niet. foto spaarnestad fotoarchief
De strijd om Nederlands-Indië is voor
velen nog altijd een open wond. Want
verrichtten 'onze jongens' er goed werk
of voerden ze er een ordinaire koloniale
oorlog? Midden in de opgelaaide
discussie over het afscheid van
Nederlands grootste kolonie verschijnt
vandaag 'Front Indië' van foto
historicus Louis Zweers. Een boek vol
vaak niet eerder gepubliceerde,
onthullende foto's van de strijd in de
Oost. Ze werden gemaakt door de
vergeten fotograaf Hugo Wilmar,
grotendeels in opdracht van de
Haarlemse uitgeverij Spaarnestad.
Gecensureerd fotomateriaal eindelijk gepubliceerd
