Afscheid van een buitenbeentje
Huwelijk rijmt op gruwelijk
ZATERDAG 12 NOVEMBER 1994
Denkwijzer
Ondanks haar tweehonderd toernooi-overwinningen waarvan negen op
Wimbledon is Martina Navratilova altijd een beetje de 'outcast' van het
vrouwentennis geweest. Niet in de laatste plaats omdat ze eerlijk uitkwam voor
haar homoseksuele geaardheid. Volgende week neemt ze afscheid en vanaf dan zal
het vrouwentennis weereen beetje stiller en saaier worden.
Martina Navratilova: 'Het vrouwentennis staat op een tiveesprong'
edstrijd
Een finale op Wimbledon, 1978.
Chris Everf-Martina Navratilova.
Op het centre-court valt tussen
twee punten door een korte stilte, zoals altijd.
Men kan een speld horen vallen als Navrati
lova wil gaan serveren. Opeens is daar een
man op de tribune, voor iedereen duidelijk
hoorbaar. „Kom op Chrissie, zorg en
het een echte vrouw is die deze w
wint."
Als een mes snijdt de kreet door de ziel van
Martina Navratilova. Ze is nog maar 21 en
voelt zich plotseling heel alleen in het stadion
waar 12.000 mensen zitten. Het incident zal
zijn schaduw ver vooruit werpen.
Afgelopen zomer was het precies zestien
jaar geleden dat ze op zo'n pijnlijke manier
werd gediscrimineerd. Op zaterdag 2 juli
jongstleden speelde ze haar twaalfde finale in
Londen. Het moest haar tiende titel worden,
maar Conchita Martinez stak er een stokje
voor. Navratilova verloor en Wimbledon koos
massaal de kant van de verliezer. „Alleen als
ik win, kom ik in '95 terug," had ze gezegd.
Op de tribunes werd een traan weggepinkt.
Navratilova plukte een paar sprieten van het
heilige gras, kuste ze en stopte ze in haar
broekzak. Daarna ging ze onder de Royal Box
door en zwaaide. Voor het laatst.
Het is de loopbaan van Martina Navratilo
va in een notedop. Van afkeer tot afgod. Eerst
verketterd en later liefdevol in de armen ge
sloten. Ze was een verschoppeling toen ze in
de jaren zeventig naar buiten trad als les
bienne. Een slachtoffer van het laatste taboe
in de conservatieve sportwereld. Veel later
zou ze worden geaccepteerd zoals ze was en
werd ze zelfs een boegbeeld. Voor de homo
scene en voor het vrouwentennis.
Connors
Weer verliest de tennissport een persoon die
het spel kleur gaf. Na Jimmy Connors en
John McEnroe haakt er opnieuw een routi
nier af, die het spel op late leeftijd nog altijd
meer attractie gaf dan de jonkies. En weer is
het een linkshander. Misschien geen toeval.
Het gat dat de geboren en gevluchte Tsje
chische achterlaat, is niet op te vullen. Niet
door Graf, niet door Pierce en niet door San
chez, Martinez en hoe ze allemaal ook mo
gen heten. Ook niet door Monica Seles als ze
nog eens terug komt. En al helemaal niet
door Jennifer Capriati. „Een meid die nog
nooit een Grand Slam-titel won, maar finan
cieel wel al binnen is", aldus Navratilova, die
zelf achttien grote prijzen pakte, waarvan ne
gen op Wimbledon, vier op de US Open, drie
bij de Australian Open en twee op Roland
Navratilova wenst het tennis veel succes en
dat zal deze sport, die toch al zo tobt met z'n
imago, nodig hebben. „Het vrouwentennis
staat misschien niet aan de afgrond, maar
wel op een tweesprong. Het is allemaal niet
meer wat het geweest is."
Hingis, het nieuwe 14-jarige kindsterretje,
dat door haar moeder is genoemd naar de te
rugtredende vedette, zou het wel leuk heb
ben gevonden. Maar Navratilova kijkt niet uit
naar zo'n ontmoeting. Ze liet een jaar gele
den al weten dat ze zelf een dochter van 14
zou verbieden om deel te nemen aan prof-
Hingis
Het zal er dus noi
Martina tegen de i
Volgende week neemt Navratilova afscheid
tijdens de Masters in New York. Maar in feite
was haar laatste echte optreden Wimbledon
1994, want wat hoorden we daarna nog van
haar? En bovendien: een tennisster met een
beetje gevoel voor sentimenten neemt af
scheid in stijl. Dus op Wimbledon, het heilige
der heiligen.
De laatste jaren werd ze een beetje emotio
neel bij het betreden van de 'groene kathe
draal'. Een dag voor de opening van The
Championships liep ze altijd even het centre-
court op. Dan was ze minutenlang in gepeins
verzonken. Dan kwamen alle herinneringen
en de mooiste lagen hier weer naar bo
ven. Ze maakte van die jaarlijkse 'reflectie'
een traditie.
Nastase
In 1973 debuteerde ze aan de Church Road.
Het lijkt een eeuwigheid geleden. Steffi Graf
was net vier jaar geworden. Het was de tijd
van Ilie Nastase en Margaret Court, de num
mers een van de plaatsingslijsten. De Borg-
mania moest nog beginnen.
Martina Navratilova kwam uit Praag, waar
ze op 18 oktober 1956 werd geboren. Als kind
zag ze de tanks van het rode leger door de
stad rollen. Ze heette toen nog Martina Su-
bertova. Vader Kamil Subertova pleegde zelf
moord toen zijn dochter negen jaar was. Ze
was toen al een enorm talent en werd ge
traind door Vera Sukova (de moeder van de
nu nog actieve Helena Sukova) die in '62
Wimbledon-finaiistwas.
Toen ze voor het eerst naar het Westen
ging om zich te melen met de toppers ging er
een nieuwe wereld voor haar open. „Het was
net alsof ik voor een etalage van een speel
goedwinkel stond, zonder dat ik iets mocht
kopen." Dat veranderde snel. Toen ze in
1975 naar de States vertrok werd ze snel een
'Amerikaanse' al zou ze pas in 1981 haar pas
poort krijgen. „Ik Big Mac'-de door de Vere
nigde Staten," zei ze ooit over haar
ren die ze sleet buiten het Oostblok.
Links
Ze kwam in contact met basketbalster Nancy
Lieberman en de feministische schrijfster Ri
ta Mae Brown, die Navratilova tot een aan
hanger van Greenpeace maakte. De Amerika
nen hadden het snel door: ze was niet alleen
op de baan links, ook politiek gezien. Dat was
allemaal nog tot daaraantoe. Maar i
een onbewaakt ogenblik zei dat ze 'liever met
een vrouw dan met een man' wilde slapen,
helemaal een outcast geworden.
Haar samenwerking met de transseksueel
Renee (geboren Ralph) Richards, die als dië-
sseuse en coach optrad, gooide nqg
wat olie op het vuur. Het kwam zo ver dat
Gabriela Sabatini tijdens een toernooi wei
gerde om de kleedkamer met Navratilova te
delen. En ouders van aanstormende talenten
hielden hun onbedorven kinderen zelfs extra
in de gaten. De dubbelpartners van Navrati
lova, onder wie Betty Stöve, lachten er om.
Ze zou de meest prominente lesbische
sportvrouw ter wereld worden, maar in het
tijdperk van golden girl Chrissie Evert moest
ze natuurlijk niet op al te veel populariteit re
kenen. De Engelse krant The Independent
schreef dat 'Chrissie altijd vrijers heeft, waar
Navratilova slechts kan bogen op een nest
vol lesbische vrouwen'. Navratilova liet de
'love' graag aan Evert, zij pakte liever de grote
prijzen. Van de vijf Wimbledon-finales die ze
tegen haar rivaal speelde, verloor ze er niet
een. En ze pikte later ook nog eens het record
van Evert, die met 157 toemooi-overwinnin-
gen de eeuwige ranglijst aanvoerde, af. Na
vratilova staat nu op 167 en daar zal het wel
bij blijven. Sportief gezien een prachtig resul
taat.
Twintig miljoen
Financieel deed ze het natuurlijk ook niet
verkeerd. Dat kan ook niet anders voor een
topspeelster die twee tennisgeneraties over
leefde en 22 jaar meedeed. Haar prijzengeld
in al die jaren liep op tot ruim 20 miljoen
Amerikaanse dollars. Dat ze vanwege haar
seksuele geaardheid grote reclame-contrac
ten misliep („Dat heeft me zeker miljoenen
gescheeld.") hoefde ze niet te betreuren.
Er was een periode Evert en er kwam een
periode Graf. Maar was het niet gewoon één
lange periode Martina Navratilova? „Ik heb
me altijd aangepast aan de ontwikkelingen,"
zei ze een keer op een persconferentie van
Wimbledon. „Ik ben nooit bang geweest om
te experimenteren in mijn spel. Jammer ge
noeg zijn er weinig speelsters die durven aan
te vallen op de baan. Vrijwel iedereen blijft
tegenwoordig hangen op de baseline.
In de laatste toernooien die ze speelde,
merkte de routinier dat haar aanvallende
spelletje niet meer zo soepel liep. Het kost
kracht en men moet er snel voor zijn. En als
de 40 nadert gaat alles juist wat minder.
„Daarom moet ik gewoon stoppen, ik trek
het niet meer."
Ze zocht altijd de aanval, het gevecht. Op
de baan en erbuiten. Ze moest vaak wel, om
dat ze van alle kanten werd bestookt. Vooral
haar privé-leven lag geregeld op straat. „Om
dat ik altijd in een glazen huis woon." Toen
haar vriendin Judy Nelson jaren geleden na
de scheiding met de tennisster een rechtzaak
aanspande, smulde de hele wereld mee van
de dans om de miljoenen. Het samenlevings
contract zou ooit op video zijn vastgelegd en
nu beschuldigde Navratilova haar ex-vrien-
din ervan dat ze een multi-miljonair wilde
uitkleden. Een journalist schreef dat het ge
heel zou moeten worden verfilmd onder de
titel 'Sex, lies and videotapes II'
Boegbeeld
Martina Navratilova begon zich de laatste ja
ren steeds nadrukkelijker te manifesteren als
boegbeeld van de homobeweging en viel in
haar eigen land zelfs Bill Clinton aan op ho
mo-onvriendelijke wetgeving. Ze liep marsen
mee van de homobeweging en speechte op
bijeenkomsten. Als vooraanstaande sport
vrouw werd ze de patron van de Gay
Olympics. In het blad Gay Times vroeg ze zich
cynisch af of ze net zo'n heldenrol als Magie
Johnson zou krijgen als ze zou verklaren dat
ze AIDS had.
In een recentelijk geschreven boek een
thriller getiteld The Total Zone vertelt ze
het relaas over een tienermeisje dat uit een
trainingskamp ontsnapt. Er duiken geen be
kende namen op. „Maar de personages zijn
ontleend aan de tenniswereld," zegt 'schrijf
ster' Navratilova.
Na de Masters zal ze voorlopig even uit de
schijnwerpers blijven. „De eerste jaren ver
wacht ik niet veel te doen. Maar daarna kom
ik misschien terug in een andere rol in de
tenniswereld. Wat ik zal missen de komende
tijd zijn de finalewedstrijden, maar dan be
doel ik wel de grote finales."
„Ik mijn jonge jaren moest ik opboksen te
gen speelsters die tussen de 25 en 32 waren.
Nu is Steffi Graf met haar 25 al een oudje.
Het vrouwentennis gaat na mijn afscheid ge
woon door als het sprookje van Steffi en de
zeven dwergen," zei ze onlangs.
Met haar onafscheidelijke schoothondje
Killer Dog koosnaam K.D. kan ze voor
lopig rustig achterover leunen in haar huis in
Aspen. Ze heeft zich wel eens laten ontvallen
dat ze een kind wil na haar tennisloopbaan.
En de Italiaanse gynaecoloog Severino An-
tinori zou daarbij moeten helpen door mid
del van kunstmatige bevruchting, ledereen
houdt het op een grap, maar misschien doet
ze het gewoon. Over twintig jaar kan er weer
een Martina Navratilova zijn.
„Zo sprak een vrouw tot mij: Zeker, ik brak het huwelijk,
maar eerst brak het huwelijk mij!." Deze ene zin, afkom
stig uit het geschrift 'Von alten und neuen Tafeln' van de
duitse dichter-filosoof Friedrich Nietzsche, zegt het ei
genlijk allemaal al. Scheiding is in de meeste gevallen
niets anders dan breukbevestiging, niets meer dan een
formele bevestiging van een allang aanwezige realiteit.
Nietzsche's zin zegt ook dat die realiteit vaak een zeer
wrede, mensen kapotmakende is. De Nederlandse dich
ter Adriaan Roland Holst heeft dat in ieder huwelijk slui
merend potentieel aan wreedheid ooit op de volgende
wijze cynische wijze verwoord: „Het geeft te denken dat
huwelijk alleen rijmt op 'gruwelijk' en 'afschuwelijk'."
In 1992 werd er in ons land over
een kleine 94.000 paren de hu
welijks- en over ruim 30.000 de
scheidingsformule uitgesproken.
Onder de stellen die huwden, za
ten er ongeveer 16.000 (of zo'n
17%) waarvan een of beide part
ners het al minstens een keer
eerder met een huwelijk gepro
beerd hadden. En dat niet voor
even, maar vaak vele jaren lang.
De duur van het voorafgaande
huwelijk was gemiddeld 12 jaar!
Tegen die achtergrond zijn twee
bevindingen uit recent onder
zoek opmerkelijk. De eerste is
dat, als we afgaan op wat
(ex)partners daar zelf over zeg
gen, een meerderheid van die
eerdere huwelijken lange tijd
goed is geweest, dat er vaak ja
renlang sprake was van een lief
devolle relatie. De tweede op
merkelijke bevinding is, dat een
aanzienlijke groep (ex)partners
(schattingen variëren van 20-
40%) aangeeft al op het moment
van de eerdere huwelijkssluiting
de nodige twijfels te hebben ge
koesterd over 'moet ik het nou
wel of niet doen?'. De eerste be
vinding roept de vraag op: waar
om gaat wat goed is op een gege
ven moment toch verloren? De
tweede bevinding roept de vraag
op: „waarom toch getrouwd als
je twijfelt?"
Wat het laatste betreft, in het
algemeen zijn het vaker de
vrouwen dan de mannen die
vooraf al twijfelen. Het zijn ook
vaker vrouwen die signaleren dat
wat lange tijd een bevredigende
relatie lijkt te zijn geweest, lang
zamerhand in het slop dreigt te
raken. Maar ze hebben vaak gro
te moeite om die boodschap bij
hun partner over te krijgen.
Een duidelijk voorbeeld daarvan
therapiegroep, laat ik hem Joop
noemen, die tijdens een bijeen
komst een keer op de volgende
manier uitpakte: „Mijn vrouw
zegt dat, tenzij ik verander, zij
een scheiding wil. Ze zegt dat we
al tijdenlang langs elkaar heen
leven. Terwijl ik op dat punt echt
mijn uiterste best doe. Maar het
lijkt wel alsof het nooit genoeg is
voor haar. Ik probeer een goed'
echtgenoot te zijn, een goede va
der, .ik sloof me uit zodat we ons
een beetje luxe kunnen veroorlo
ven, maar ik weet het nou echt
niet meer."
Verschillende andere mannen uit
de groep herkenden zich blijk
baar in dit beeld. Een van hen
drukte dat als volgt uit: „Mijn
stemming gaat op en neer met
die van mijn vrouw. Als ze zegt
dat ze van mij houdt, als ze me
lief behandelt, voel ik me ge
woon goed. Een paar lieve woor
den, af en toe wat goeie seks, en
ik ben gelukkig. Maar als ze me
bekritiseert, daar kan ik absoluut
niet tegen, dan voel ik me hope
loos. Ik doe dan echt alles om
haar uit die stemming te krijgen,
zelfs als ik er absoluut geen zin in
heb."
Wat deze mannen, zonder zich
daar nog duidelijk bewust
van te zijn, in wezen op tafel leg
den was het feit dat ze wel een
verschrikkelijke hoop verwacht
ten van de 'centrale'.persoon in
hun leven. Voor de meeste ge
huwde mannen geldt dat ze van
die ene persoon, hun vrouw, ver
wachten dat ze hun beste vriend
is, hun exclusieve minnares, de
moeder van hun kinderen, hun
belangrijkste bron van emotione
le steun, de planner van hun so
ciale activiteiten, de verbindings
officier met hun (schoonfami
lies, en de manager van hun ge
zinshuishouden. Bovendien, ook
als mannen zelf een deel van de
huishoudelijke taken voor hun
rekening nemen, dan nog ver
wachten ze van dezelfde vrouw
dat ze het voornaamste aan
spreekpunt is voor schoonma
ken, koken, en opvoeden. Zelfs
als wouwen een baan hebben, zo
blijkt uit een onderzoek - uitge
voerd in een aantal 'westerse'
landen en gepubliceerd in Arlie
Hochschild's boek The Second
Shift (De tweede ploegendienst!)
- doen ze gemiddeld per week 15
uur meer huishoudelijk werk dan
hun partners.
Geen enkel teamverband, en een
huwelijksrelatie is in wezen niet
anders dan een teamverband,
kan een dergelijke ongelijkheid
in verwachtingen en taken voor
lange tijd verdragen zonder dat
het begint te kraken, zonder dat
een van de teamleden begint te
protesteren en klachten te uiten.
Klachten die in wezen aanklach
ten zijn. De reacties van veel
mannen op deze aanklachten
ondermijnen de relatie vaak al
leen maar verder, en blijken bij
nader onderzoek vrijwel altijd
een directe weerspiegeling van
het man-vTouw patroon dat ze in
hun gezin van herkomst hebben
meegemaakt.
Er is een groep mannen, zoals de
eerder gegeven voorbeelden, die
iedere keer van boosheid van
hun partner zo schrikt, dat ze tot
het uiterste zullen gaan om haar
weer gunstig te stemmen. Dit ty
pe man is opgegroeid met het
idee dat de beste manier om te
overleven is: een vrouw te vinden
en vervolgens al het mogelijke te
doen om haar gelukkig te maken
Zijn primaire levenshouding is
de goedkeuring van zijn partner
te vervverven door zich constant
naar haar wensen en behoeften
te richten. Omdat hij moeite
heeft uit te maken wat hij nou
zelf precies voelt en wil, gaat hij
af op wat zijn wouw hem op dit
punt aangeeft. Hoe hij zich over
zichzelf voelt, hangt af van hoe
zij gevoelsmatig tegenover hem
staat. Zijn grootste angst is ver
lies van haar liefde en waarde
ring. Daarom is het voor hem
ook niet of nauwelijks mogelijk
openlijk boos op haar te worden
of dingen met haar uit te spreken
of uit te vechten. Zij is, om zo t
zeggen, zowel zijn emotionele
VW als zijn KEMA-keur. Voor
haar betekent het dat zij altijd de
sterkste van de twee moet zijn,
de eind-verantwoordelijkheid
voor alles draagt, en die ongelijk
heid kan haar en de relatie op
dén duur lèlijk opbreken.
Hét andere fékctiepatróóri Is
dat van de man die zich emo
tioneel terugtrekt vanwege een
fundamenteel onvermogen om
een emotioneel-intieme relatie
met een wouw aan te gaan. Zijn
primaire levenshouding is succes
en zelfwaardering te zoeken in
zijn werk of in andere 'manne-
lijk-competitieve' activiteiten
buitenshuis. Hij leidt een dubbel
leven: op zijn werk actief en be
trokken, thuis passief, afstande
lijk, niet betrokken. Hij benut
thuis vooral als een 'tankstation'.
Hij heeft een hekel aan de vragen
van zijn partner naar meer emo
tionele beschikbaarheid, voor
haar, voor de kinderen, voor an
dere familieleden.
Het derde reactiepatroon is dat
van de man die op de machts-
toer gaat. Door middel van zijn
fysieke kracht, zijn grotere kennis
van bepaalde zaken, van zijn
geld of om haar gewoon buiten
belangrijke beslissingen houden,
probeert hij de relatie aan zijn
persoonlijke behoeften onderge
schikt te maken en te houden.
Het zijn de mannen die van
jongsaf aan geleerd hebben dat
mannen superieur zijn aan vrou
wen, datje 'de vrouwen hun
plaats moet laten weten', en dat
je haar gewoon regelmatig moet
verbieden te zeuren of moet
dreigen dat als ze niet ophoudt
je... Het is ook de man die werke
lijk meent dat de drie voornaam
ste dingen in deze wereld zijn:
seks, geld en macht.
Op de levensbeschrijving van
alle drie type mannen is van
toepassing wat Annie Romein-
Verschoor in haar Vrouwenwijs
heid zo mooi onder woorden
bracht: „Nergens ben ik een zin
netje tegengekomen dat getuigt
van de warmte, van de vertede
ring, van een zich verplaatsten
in, zich aanpassen aan de verlan
gens en de tobberijen van de an
der, de met toegeeflijkheid aan
vaarde hebbelijkheden die in een
lang huwelijk zo kunnen binden,
Volgende week zal de rubriek
'Denkwijzer' niet in het Zater-
dagsBijvoegsel verschijnen,
maar op de pagina Feiten&Me-
ningen (pagina 2).
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
