Eigenzinnige kunstenmakers
G:
'Het is hier een grote bak met kennis'
Hanekammen naast 3-delig grijs
opscheppen'
'Kunst ligt hier voor het
r
ff, ..f J
ZATERDAG 12 NOVEMBER 1994
fl"
Gebruikers Haagiveg eindelijk rustig aan het werk
René Vallentgoed heejï meer in z'n mars dan Deelder b.v.
Wie in Leiden de
gebaande paden
bewandelt, komt op
kunstgebied meestal
niet ver. Wachten tot
de gemeente
atelierruimte
beschikbaar stelt? Dan
kun je wachten tot je
een ons weegt.
Kunstenaars hebben
meestal niet zoveel
geduld. Als ze de kans
krijgen, ondernemen
ze zelf wel iets.
Ongeduld en
ondernemerschap
hebben de laatste jaren
geresulteerd in een
aantal 'nieuwe'Leidse
kunstbolwerken. Een
drieluik over
eigenzinnige
kunstenmakers.
Cultureel Centrum deX is de illegaliteit voorbij
Cid-week zaten er
de zaal."
Een groot succes is ook de se
rie Wereldmuziek, het pakkie-
aan van Francis de Souza. „Etni
sche muziekgroepen uit alle hoe
ken van de wereld komen naar
de X. Niet de eerste de beste. Er
staan hier groepen die ook in het
Utrechtse Vredenburg of in de
Rotterdamse Doelen optreden. Ik
heb al van verscheidene bezoe
kers gehoord dat ze liever in de X
zitten dan in Vredenburg, omdat
de akoestiek hier uitstekend is en
de sfeer veel leuker."
De muziekserie, nu twee keer
per maand, trekt belangstellen
den uit de hele regio, zelfs uit het
buitenland. „Laatst hadden we
hier mensen uit België, voor het
nachtconcert van Ashok Pathak.
Ook de artiesten komen graag.
Vorig jaar heeft de Ierse folk
groep Afterhours de X helemaal
op z'n kop gezet. Ze maken nu
weer een tournee door ons land
en wilden per se in de X spelen.
Omdat we ze eigenlijk niet kun
nen betalen spelen ze bij ons
voor de recette. Dat is toch
prachtig."
Het drietal barst van de plan
nen voor het lopende seizoen,
ook al hangt het zwaard van Da
mocles steeds dreigender hoven
hun hoofd. „We zijn zeker niet
pessimistisch over de toekomst
reageert Creholder. „Zolang niet
bekend is wat er met het pand
gaat gebeuren blijven we door
gaan. En daarna? Ik kan mij
voorstellen dat we een deel van
onze activiteiten in andere ruim
tes voortzetten. Maar onze eerste
keuze is natuurlijk om hier te
blijven. „Ik denk weieens dat on
derschat wordt wat wij hier in 2,5
jaar hebben opgebouwd. We
draaien zomer en winter door.
Dit theater is sinds augustus '92
niet dicht geweest. Wie kan ons
dat nazeggen?"
Willem Crebolder,
Francis de Souza en
John Witteman (vlnr):
„We kunnen niet ge
noeg benadrukken
dat we eigenlijk een
heel gewoon theater
zijn." FOTO
HENK BOUWMAN
door schade en schande wijs ge
worden. Francis de Souza: „Als je
eens per week een aardige Film
draait, komt er geen mens op af.
Na verloop van tijd zijn we Films
gaan koppelen aan een bepaald
thema, een joods filmfestival,
een Pasolini-cyclus. Dat sloeg
veel beter aan.
Ook wat het theateraanbod be
treft heeft de X-groep zicht ge
kregen op 'het gat in de markt'.
John Witteman: „In het begin
waren sommige optredens een
succes en andere heel teleurstel
lend. Als we hier een professio
nele of semi-profesionele thea
tergroep neerzetten komt het pu
bliek daar niet in groten getale
op af, weten we nu. Maar voor
amateurtheatergroepen uit Lei
den en omgeving bestaat veel
belangstelling. Die komen op de
andere podia weinig aan bod. In
de beginfase moesten we zelf
nog op zoek naar groepen, maar
nu bellen ze ons op. Ook de. im
presario's weten ons te vinden. Je
kunt wel zeggen dat we nu aardig
meetellen in het theaternetwerk
van Nederland. De maandelijkse
theatersportvoorstelling trekt
soms volle zalen. Tijdens de El
tené Vallentgoed: „Ik houd van literatuur recht voor z'n raap. Niet dat moeilijke ge-
Hij zit tijdelijk gekluisterd
aan een rolstoel, „een
jicht-aanval, ik ga van
middag effe naar het ziekenhuis",
maar is mobieler dan ooit. De tele
foon rinkelt voortdurend in de voor
malige herstelwerkplaats van de
Meelfabriek waar René Vallentgoed
domicilie heeft. De man van Deelder
bv, van literatuur recht-voor-z'n raap,
zit vol plannen. Van een theaterpro
gramma met Mischa de Vreede tot
boerenkool-poëzie-avonden. „Kunst
is kunst, creatief bezig zijn is kunst.
Maar hier in Leiden vragen ze eerst
wat 't mot kosten. Terwijl het ook
in historisch opzicht toch een ech
te kunststad is."
Op poen lopen de meeste projecten
stuk. Vallentgoed weet er van mee te
praten. „Ik had die gebroeders Don
ker van After Nature warm gemaakt
voor een grote doeken-project. Hier
vanaf het dak van de Meelfabriek zou
een enorm panoramaschilderij wor
den gemaakt. Ik vroeg of de Lakenhal
pen. Blijkt die lieve mevrouw Bolten
maar 40.000 gulden per jaar te mogen
besteden. Daar moet ze alles van
doen. Dat houd je toch niet voor mo
gelijk?"
Hij wilde de Boulevard of Broken
Dreams naar Leiden halen, maar het
eerste wat ze van de gemeente aan
hem vroegen was hoe het met de
huur zat. Een wedstrijd over kunst en
cultuur tussen Amsterdam en Rotter
dam liep stuk, omdat de gemeente
niet wilde bijdragen in de huur van de
Pieterskerk „In Leiden loop je tegen
een muur, maar ik denk dat het in de
meeste steden niet anders is."
De voormalige herstelwerkplaats van
de Meelfabriek „Ik betaal Meneba
gewoon de huur die je normaal voor
een bedrijfshal betaalt, maar ik kan er
per maand worden uitgeknikkerd"
biedt ook onderdak aan beeldend
kunstenaars, die hier naar hartelust
van de apparatuur gebruik kunnen
maken. „Er is hier geen sprake van
een kunstenaarscollectief. Want op
z'n zachtst gezegd, beeldend kunste
naars zijn niet de makkelijkste jon
gens om iets mee te organiseren. Het
is een allegaartje wat hier komt. Kun-
schrijvers. Soms doen ze dingen sa
men, is er een soort kruisbestuiving,
maken ze voor de gezelligheid samen
een schilderijtje."
Drie jaar geleden verhuisde Vallent
goed van zijn plek in het Oudelieden-
huis aan de Herengracht hier naar de
Meelfabriek. Samen met beeldend
kunstenaar Richard Mayer, van Cana
dese origineEr kwamen allengs meer
mensen bij: de gebroeders Donker, de
beeldhouwer Lucas de Wit, Jacob
Kanbier. Mayer droop, na mot over
poen, af. De anderen bleven en de
groep werd groter. „Kunst ligt hier
voor het opscheppen."
Behalve zijn goed lopende theater
show met Jules Deelder, ging Vallent
goed onder meer met Gruppo Sporti-
vo in zee. Er werd een CD opgeno
men. En nadien viel de groep uiteen.
Wat maar weer eens zijn stelling on
derstreept dat kunstenaars over het
algemeen een bij elkaar geraapt zooi
tje vormen. Op het ogenblik doet in
de theaters een aangeklede voorlees-
voorstelling van Remco Campert en
Jan Mulder de ronde. Een voorstelling
die onder auspiciën van Vallentgoed
in de Meelfabriek werd voorgekookt.
naamde literaire avonden. Die stilte in
de zaal. Staat er eentje met een micro
foon in z'n hand onverstaanbare poë
zie te murmelen. Ik houd van litera
tuur recht voor z'n raap. Zoals het
ging bij die toekenning van de AKO-
prijs, dat er ook een slager in de jury
zit, dat vind ik prachtig. Dan wordt
duidelijk dat mensen plezier aan boe
ken beleven. Daar gaat het toch om."
Behalve Mulder en Campert heeft
hij ook een programma met Bart Cha-
bot en Maarten Spanjer: 'Hemels'.
Een voorstelling die de leidse podia
niet haalt. „Ze weten hier niet eens
dat het er is. De schouwburg niet en
het LAK ook niet. Bij het Centrum
Beeldende Kunst weten ze Vallent
goed ook niet te vinden. Is er een
open atelier-dag, maar ze komen hier,
waar zeven kunstenaars werken, niet
langs."
Hij is met de schrijver A. Moonen
(spreek uit: A punt Moonen) al vier
jaar bezig een theatershow voor te be
reiden. „Die noemt zich 'de wurger
van Delft'. Is prettig verknipt en bij
zonder ongeliefd bij al z'n collega's."
En dan zijn er de boerenkool-poë-
zie-avonden die hij in petto heeft.
doen. Er is sprake van een literaire
show. Niet zoals die van Michael Zee
man of 'Maartje' 't Hart. Nee, die
moet op de René Vallentgoed wijze
gaan: recht voor z'n raap. Niet dat
moeilijke De opnamen zouden hier
kunnen worden gemaakt. Krijgt ieder
een eerst een stamppotje en daarna
literatuur voorgeschoteld. Prachtig
toch."
De Bezige Bij hangt intussen aan de
lijn. Zal wel over het kloeke boekwerk
gaan dat uitkomt ter gelegenheid van
de vijftigste verjaardag van Jules Deel
der. Z'n hele oeuvre wordt uitgegeven.
En dan is er nog het debutanten tijd
schrift waar de uitgeverij aan werkt.
Vallentgoed ziel daarin een mogelijk
heid om hier in de Meelfabriek het
een en ander voor te koken. „Het is
goed mogelijk dat ik hier een eigen
stal opzet. Dat nieuwe podiumdich
ters hier kunnen beginnen. Dat lijkt
me alleszins de moeite waard. Dan wil
ik I^idse jongens als Peter van Leeu
wen en Charles Schouten ook de kans
geven. Een zooitje eigenzinnige kun
stenaars aan het werk zien, dat wil ik
hier bereiken. Want zolang Bruin het
kan trekken, ga ik door."
kunst. De galerie loopt lekker. We zijn er nu."
Met zó veel mensen in één pand werken, vinden;
de vier 'ontzettend makkelijk'. „Het is meer een;
straatje waarin je woont", vindt Bosman. „Met deg
ene buurman heb je uiteraard meer contact dan:
met de andere. En als je een decoupeerzaag nodig?
hebt, kun je die zo lenen. In het begin hebben heel?
veel mensen elkaar ook geholpen met het opknap
pen en inrichten van de ateliers. Zo krijg je toe Ir
een heel leuke sfeer." Het feit dat de gebruikers
nauwelijks wisselen is volgens Cools veelzeggend.
„Je hebt hier heel weinig roulatie, het bevalt dus
goed."
De kunstenaars gebruiken het gebouw niet als de>
eigen vitrinekast. In de galerie exposeren ook men
sen van buiten Leiden. En om de zoveel tijd houdt
het kunstcentrum open dagen. „Dan komen er veel?
mensen uit de buurt", vertelt Cools. „De galerie.;
trekt minder bezoekers. Die beeft kennelijk nog een.;
te hoge drempel. Met opzet exposeren daar kunste
naars van buitenaf. Anders krijg je zo'n winkelidee 1
En met kunstenaars die niet van hier zijn, krijg je*
ook een extra visie."
Ook buiten die dagen weten mensen het kunste
naarscentrum te vinden. „Dat is op zich wel grap-*
pig", zegt Van Dam. „Laatst belde hier een meisje
aan of ze een portret kon laten maken. Dan hang je.'
een briefje op het prikbord voor kunstenaars die
daar in zijn gespecialiseerd. Een ander kwam aan
de deur met de vraag of we ook cursussen modelte
kenen geven. Het zijn ook de meest uiteenlopende-;
types die aanbellen. Een theatermaker hij voor -;
beeld die met een beeldend kunstenaar wilde werV
ken. Dat is juist het leuke."
Bolhuis typeert de Haagweg als 'een bak met-
kennis'. „Zoiets als een supermarkt, een kringloop
winkel. Ie kunt voor van alles en nog wat hier te
recht." Cools weerspreekt hem. „We zijn geen su-5
permarkt of winkel. We zijn gewoon werkende
mensen die hier hun vak uitoefenen. We bedrijven-
kunst. letterlijk. En dat is het."
iteraties jongeren leerden er timme-
m, lassen of autotechniek. Daarna
werd het een tijdje stil achter de impo-
gevel aan de Haagweg. De technische school
vertrok. De politie gebruikte het gebouw om hon
den te trainen. Een aantal Leidenaars vond dat er
meer mogelijk moest zijn dan dat en kraakte de
school zo'n anderhalf jaar geleden. Inmiddels heb
ben vijftig kunstenaars een atelier in de voormalige
klaslokalen. De zaagmachines snerpen weer.
Gerda Bosman, Corry Cools, Marjolein van Dam
en Klaas Bolhuis zijn vier van die gebruikers. Ze be
nadrukken dat wat zij zeggen niet opgaat voor hun
collega's. Dat komt niet alleen omdat kunstenaars
vaak eigenzinnige mensen zijn. Maar die vijftig in
dividuen die allemaal het zelfde werkadres delen,
verschillen domweg van elkaar. Sommigen zijn
autodidact. Anderen hebben de kunstacademie ge
daan. De technieken en materialen lopen uiteen. Er
werken grafici, schilders, beeldhouwers, fotografen
en podiumkunstenaars. Al die verschillende men
sen zijn het wel roerend eens over de toekomst: laat
de Haagweg zoals die is. Want in Leiden is een nij
pend gebrek aan atelierruimte.
De eerste tijd was het onrustig in het pand. Kon
den de kunstenaars wel of niet blijven? Nu hebben
ze de stichting Leidse School opgericht die een ge
bruikersovereenkomst heeft met eigenaar de Do
meinen. Weliswaar met de beperking dat hun
huurbaas ze met een maand opzegtijd het pand uit
kan zetten. Het bestuur is gewijzigd, de verwar
ming doet het, de kelder is leeggepompt en het dak
lekt ook niet meer zo vreselijk. Kortom, de kunste
naars kunnen lekker aan het werk. En dat is precies
wat ze willen.
„In het begin was je enorm veel tijd kwijt aan de
i Gerda Bosman (vlnr): „We kunnen ons echt bezig houden met kunst. De galerie loopt lekker. We zijn er nu." organisatie vertelt Van Dam. „Nu is de rust weer
gekeerd. We kunnen ons echt bezig houden met
ultureel Centrum de
a X wil weieens af van
het. imago 'krakers
bolwerk'. Geen van de 50 vrijwil
ligers op wie het centrum thans
draait, was betrokken bij de
kraakactie destijds. Toch moeten
ze nog bijna dagelijks opboksen
tegen het imago dat de X bij
sommigen heeft: een theater
waar vroeger 'vieze' films werden
gedraaid en nu een donker kra-
kershol vol hanekammen. Cul-
tuurminnend Leiden weet beter:
de X biedt jaarlijks zo'n f50 voor
stellingen die een welkome aan
vulling zijn op het programma
van de andere theaters. Het aan
bod is minstens zo veelzijdig als
het publiek: wereldmuziek naast
theatersport, hanekammen naast
driedelig grijs.
Toegegeven: het voormalige
Rex-theater aan de Haarlemmer
straat kan wel een verfje en een
nieuw stukje tapijt gebruiken.
Aan de andere kant geven kra
kende vloeren en versleten
pluche de X wel precies dat ge
zellige sfeertje die veel theaterbe
zoekers missen in de moderne
centra. „Zolang onze toekomst
onzeker is kunnen we niet te veel
geld steken in het opknappen
van het pand", vertelt Willem
Crebolder die de penningen van
de X beheert.
„We beschikken over alle
noodzakelijke vergunningen om
legaal te zijn", vult John Witte
man aan. „Eigenlijk zijn we een
legale organisatie in een illegaal
pand. Het enige waarin we ons
onderscheiden van andere thea
ters is de programmering. We
brengen iets anders en richten
ons daarmee op een wat ander
publiek. Maar ook voor ons geldt
dat we het financieel wel moeten
kunnen bolwerken. Als we van
daag 20.000 gulden verlies draai
en, dan is er morgen geen X
Crebolder: „Sinds vorig jaar
draaien we financieel zelfstandig.
Alle leningen zijn afbetaald, we
hebben een eigen licht- en ge
luidsinstallatie aangeschaft. Het
gaat dus goed met de X. Maar we
kunnen geen gekke dingen doen.
Het pand kopen? Dat is echt on
mogelijk voor ons.
De leegstaande bioscoop de
Rex werd eind 1991 gekraakt.
Een paar maanden later organi
seerden enkele krakers er een
cultureel evenement en nog iets
later werd een stichting opge
richt. Cultureel Centrum de X
was geboren. Francis de Souza,
één van de mensen van het eer
ste uur: „We wilden iets cultu
reels doen. Wat? Dat was in de
beginfase nog heel vaag. Wel wa
ren we van mening dat er in Lei
den te weinig gebeurde op thea
ter-, film- en muziekgebied.''
In totaal bestaat de groep nu
uit zo'n 50 mensen die voortdu
rend in de weer zijn met de pro
grammering en het verdere rei
len en zeilen van de X. Ze zijn
