ZATE
R
DAGS
BIJVOEGSE
L
Heimwee
naar de
oude DDR
ri
ZATERDAG 5 NOVEMBER 1994
Woensdag (9 november) is het vijf jaar geleden dat de
Berlijnse Muur werd geopend. De 'val' van de Muur is
misschien wel de belangrijkste gebeurtenis sinds de Tweede
Wereldoorlog. Het betekende in feite het einde van het
communisme. De euforie in Duitsland was groot. Ook in
Finsterwalde, een kleine industriestad in de toenmalige
DDR. Sindsdien is er veel veranderd. Hoop is bij veel
mensen omgeslagen in wanhoop. Bericht uiteen stad, waai
de straten nog steeds vernoemd zijn naar Karl Marx en
Friedrich Engels.
Finsterwalde, vijfjaar na de val van de Muur
Een deel van de Berlijnse Muur staat nog overeind. Internationaal wordt het aangeduid als 'East-Side Gallery'. Uit de hele wereld hebben zich daar na 'de val' velen kunstzinnig op uitgeleefd.
foto reuter fabrizio bensch
die de privatisering van de staatsbedrijven
regelt, red.) verkocht aan een paar Zuidafri
kanen. Die kregen vervolgens ongeveer 20
miljoen subsidie 'om arbeidsplaatsen te ga
randeren'. En wat deden de schurken? Ze
streken de subsidie op, lieten de zaak vervol
gens op de fles gaan, ontmantelden de ma
chines en verscheepten ze naar Zuid-Afrika.
En dus konden de meeste arbeiders dag met
hun handje tegen hun baan zeggen."
Taak
Burgemeester Johannes Wohmann bestuurt
zijn gemeente vanuit het kasteel. Hij is af
komstig uit de oppositiebeweging het Nieu
we Forum en nu lid van de liberale FDP, een
van de kleinste partijen in de stad. Normaal
gesproken zou een van de grote partijen, de
sociaaldemocratische SPD of de christende
mocratische CDU, de burgemeester leveren.
Maar die zagen van dit voorrecht af. Woh
mann deed het goed, zeiden ze. Volgens een
andere - waarschijnlijk realistischer - verkla
ring wilden ze zich niet vertillen aan een klus
waar geen eer aan te behalen valt.
De wederopbouw van de economie is zijn
belangrijkste taak, zegt hij. Daar hangt alles
van af, de werkgelegenheid en dus de sociale
stabiliteit.
„Het wordt natuurlijk nooit meer als vroe
ger, toen iedereen verzekerd was van een
baan. Het probleem is: waar vinden we de in
vesteerders? Vroeger was Finsterwalde
hoofdstad van de regio, dat is aantrekkelijk
voor potentiële investeerders. Ze zitten dicht
bij het vuur, kunnen makkelijker opereren.
Die status hebben we verloren. Dat was een
grote klap voor ons. Het betekende dat we
een andere weg moeten bewandelen. We
moeten het economisch centrum van het ge
bied zien te worden. Dat kan door de positie
van de middenstand - dat is per slot van re
kening de grootste werkverschaffer - te ver
sterken. Daar hebben we de stad voor, met
een naar verhouding groot en goed toegan
kelijk centrum. Verder heb ik hoge verwach
tingen van het 'energiepark' dat hier ge
bouwd wordt."
Het is als wegwijzer voor de toekomst niet
veel en sommigen verwijten de burgemeester
dan ook dat hij geen 'concept' heeft om de
economie weer op poten te zetten. „En zon
der concept geen investeerders en zonder in
vesteerders geen perspectief voor de bevol
king", zegt Baerbel Thomas, die sinds twee
jaar met succes een fabriek voor luierbroek-
jes heeft en samenwerkt met een bedrijf in
Enschede. „Maar", haast ze zich te zeggen,
„dat is niet alleen de schuld van de burge
meester. Als investeerders niet willen komen,
kun je ze niet dwingen."
Spanningen
Hoge werkloosheid, magere vooruitzichten,
dat is vaak het recept voor onbeheersbare so
ciale spanningen. In Hoyerswerda, dat he
melsbreed 50 kilometer van Finsterwalde
verwijderd is en vergelijkbare problemen
heeft, ontlaadden deze spanningen zich in
een explosie van haat en geweld tegen de
Vietnamese gastarbeiders.
„Finsterwalde is daaraan ontsnapt. Er zijn
wat schermutselingën geweest tussen neo
nazi's en 'chaoten' en een enkeling wil nog
wel eens een hakenkruis op een muur kal
ken, maar ernstige incidenten hebben zich
niet voorgedaan", zegt Wohmann. „Niet om
dat hier een beter soort mensen zou wonen,
maar omdat we geen grote concentraties van
vreemdelingen hebben. Waakzaamheid blijft
dus geboden."
Zelf geeft hij het goede voorbeeld. In een
boekje over de geschiedenis van Finsterwal
de dat hij de bezoeker meegeeft, staat een
tekst over een joodse koopman 'die tijdens
ERVANNUIJSENBURG*
e dagen van de hoop',
U noemen de inwoners
Finsterwalde ir
lige DDR het laatste weekend van augustus.
Drie dagen lang leefden ze in een roes. Ze
zongen, lachten, dronken en luisterden naar
de bijna 40 koren die uit heel Duitsland,
t Tsjechië en Litouwen naar het
tweejaarlijkse festival (dat de stad beroemd
heeft gemaakt) waren gekomen.
1 feest dat nu al legendarisch is.
Minstens 60.000 bezoekers waren er, zegt de
r dan 100.000, zeker weten, zegt de
ander. Het is alsof ze naast de omvang zo ook
de allure van het festijn proberen aan te ge-
„We hadden op de markt en in de hoofd
straat zes podia gebouwd", zegt onderwijzer
Richard Reichelt, muzikaal leider van het
koor Einigkeit. „Daar traden tot laat in de
avond de koren op. Iedereen die er bij wilde
i, was welkom. Niemand mocht zich bui
gesloten voelen. We hebben daarom
geen entree geheven. Als je wilde, kon je een
bijdrage geven. Maar de bedoeling was: een
volksfeest; dus ook voor degenen die geen
geld hebben.
De opening was een grootse gebeurtenis.
Alle koren uit de stad stonden bij en op de
trap van het stadhuis, en zongen het Lied van
Finsterwalde, ons 'volkslied'. Het hele markt
plein vol mensen. Het was heel stil. Je kon de
als het ware voelen.
Een gevoel van: 'We laten ons niet kisten'. 'Al
de ellende die we de afgelopen jaren hebben
doorgemaakt, zal ons niet klein krijgen'. Dat
was heel bijzonder. Het gaf iedereen weer
moed. En dat was waarschijnlijk nog belang
rijker dan het feest zelf."
Dat was toen. Nu, ruim twee maanden la
ter, is het festival vooral een mooie herinne
ring. De programma's vergelen in het archief.
De lijsten met de namen van de sponsors die
nog twee maanden als reusachtige oorkon
den aan de gevel van het stadhuis hadden
gehangen, zijn vorige week weg gehaald. De
vlekken van de eieren waarmee een woeden
de menigte een paar jaar geleden de leider
van de communistische Partij voor het De
mocratisch Socialisme (PDS), Gregor Gysi,
had bekogeld, zijn daardoor weer zichtbaar
geworden. „Die vlekken zijn niet weg te poet
sen", zou burgemeester Wohmann later zeg
gen. Net zo min als het feit dat de toen ver
guisde PDS bij de laatste verkiezingen 20
procent van de stemmen heeft gehaald en de
derde partij in Finsterwalde is geworden, zo
had hij daaraan toe kunnen voegen.
Werkloosheid
Finsterwalde is een kleine industriestad met
ongeveer 23.000 inwoners in de oostelijke
deelstaat Brandenburg, halverwege Berlijn en
Dresden. Het is geen stad waarvoor je om
rijdt. De bezienswaardigheden zijn op de vin
gers van één hand te tellen. Een kasteel, dat
in de tweede helft van de 16de eeuw is ge
bouwd, een kerk uit de zelfde tijd en een
stadhuis dat uit 1739 stamt. Het marktplein is
onlangs gerestaureerd en biedt dankzij het
stadhuis en fraai Jugendstil-huis een aanblik
die je bijna voornaam zou kunnen noemen.
Het is niet genoeg om van Finsterwalde
een toeristische attractie te maken, die geld
en banen oplevert. Want dat is de werkelijk
heid die de inwoners van de stad tijdens die
drie dagen in augustus probeerden te verge
ten: de werkloosheid, waardoor'naar schat
ting 50 procent van de beroepsbevolking bui
ten spel is gezet en die als een onzichtbare
i staat: Aan de ene
de Kristallnacht (pogrom in 1938, red.) roem
loos ten onder is gegaan'. Dat vond Woh
mann te makkelijk en dus plakt hij in elk
boek de correctie, dat 'koopman Gallinger
met zijn familie tot de talloze onschuldige
slachtoffers van het nationaal-socialisme en
het racisme in Duitsland behoren'.
Door een bijzonder wrange speling van het
lot zijn bijna 74 procent van de geregistreer
de werklozen vrouwen. Net als de mannen
waren zij gewend aan een volledige dagtaak
op de werkvloer, of in de winkel; en net als de
mannen zijn velen in een 'zwart gat' gevallen.
Maar er is een groot verschil: de meeste vrou
wen berusten minder makkelijk in hun situa
tie als de mannen. „Ze zijn aktiever, weer
baarder, maar dat waren ze in de DDR-tijd
ook al", zegt psychologe Silvia Geide.
Er zijn in Finsterwalde een paar projecten
die werklozen aan een tijdelijke baan helpen.
Bij de meeste wordt zelden een man aange
troffen. „Pas als ze het helemaal niet meer
zien zitten, melden ze zich bij ons", zegt Re-
gina Meissner, al jaren werkloos en leidster
van een door haar opgericht werklozencen-
Fietsenproject
Het aardigste project vindt plaats in een oude
fabrieksloods even buiten de stad. Daar ma
ken 24 vrouwen van oude onderdelen, vaak
niet meer dan schroot, nieuwe fietsen.
„Niemand heeft ons verteld hoe we dat
moeten doen", zegt Brunhilde Schultz. „We
zijn er zelf achter gekomen door oude fietsen
uit elkaar te halen." De fietsen mogen ze niet
verkopen omdat dat oneerlijke concurrentie
zou betekenen tegenover de 'erkende rijwiel
handel'. Daarom hebben Brunhilde en haar
collega's een nieuw revolutionair idee be
dacht. De roze gespoten fietsen worden op
strategische punten in de stad gestald, zodat
niemand zonder vervoer hoeft te zitten. „We
kunnen alleen maar hopen dat ze niet gejat
worden", zegt ze, als haar verteld wordt dat
een soortgelijk plan in Amsterdam bijna 30
jaar geleden sneuvelde, omdat hebzucht ster
ker bleek dan idealisme.
Maar al deze goedbedoelde projecten, pro
gramma's en al dan niet tijdelijke banenplan
nen, kunnen niet voorkomen dat Finsterwal
de een gespleten samenleving is geworden.
De scheidslijn loopt tussen de betrekkelijk
kleine groep (voornamelijk ondernemers) die
beeft geprofiteerd van de omwenteling van
'89, en degenen - vaak werklozen, maar zij
niet alleen - die in hun verwachtingen teleur
gesteld zijn.
Opvallend is het vaak ruw geformuleerde
gebrek aan sympathie bij de 'winnaars' voor
de 'verliezers' die 'alleen maar jammeren en
hun kans niet hebben gegrepen'. In bet an
dere kamp voeren jaloezie en afgunst steeds
schriller de boventoon, vooral wanneer de
succesvolle zakenman van nu de opportunis
tische partijbons van toen was.
De balans
Onder de verliezers neemt, soms onbewust,
de heimwee naar de oude DDR toe. In hel
centrum van Regina Meissner maakt een
groep van 20 vrouwen de balans van vijf jaar
hereniging op. Niemand wil de klok terug
draaien, zeggen ze vrijwel allemaal. „We hoe-
ven niet meer bang te zijn voor wat we zeg-
gen; we kunnen op reis gaan wanneer wij dat
willen." Maar ook: „Wat hebben we daaraan
als we geen geld hebben? De criminaliteit is
erger geworden. Je kunt 's avonds niet meer
over straat. Het sociale systeem was vroeger
beter. Vroeger hadden we allemaal een
baan."
De enigen die zich onverbloemd tevreden
tonen, zijn de bejaarden. Zij voelen zich 'rijk',
omdat hun pensioenen de afgelopen jaren
bijna tot het Westduitse niveau zijn opge
krikt. „Mijn moeder is verleden jaar drie we
ken naar Griekenland geweest", zegt een
vrouw. „Dat was sinds de lagere school haar
hartewens."
Bij haar en andere 40-ers en 50-ers, over
heerst het gevoel dat ze niet meer mee tellen;
afgedankt zijn. „Als ik jonger was geweest,
was ik hier al lang weggegaan", zegt Regina
Meissner. Christine Toepfer (19) heeft verle
den week haar daad bij deze woorden ge
voegd, zoals veel jongeren dat al eerder had
den gedaan. Christine is naar Koblenz ge
gaan 'om iets in het hotelvak te leren'. „Ik
zou liever hier blijven. Hier wonen mijn moe
der en vrienden, en in het westen worden we
vaak behandeld als gastarbeiders. Maar ik
heb geen andere keus."
In een zaaltje aan de rand van de stad
houdt het koor 'Einigkeit' zoals elke donder
dagavond de stembanden soepel door ander
half uur onder leiding van Richard Reichelt
het repertoire door te nemen. Dertig mannen
zingen vol overgave klassiekers als het
Trommelied', het 'Wanderlied' en het 'Schot
se bardenlied'. „We repeteren voor de elfde
van de elfde, carnavalsavond", had Reichelt
gezegd.
Twee dagen eerder, woensdag 9 november,
is het vijf jaar geleden dat de Muur viel en
een einde kwam aan een dictatuur die 40 jaar
heeft geduurd.
Op die dag staan voor Einigkeit geen fees
telijkheden op het programma....
Het kasteel van Finsterwalde. Van hieruit bestuurt burgemeester Wohmann de gemeente.
foto cpd richard edincer
Burgemeester Wohmann (rechts) op straat aangeklampt door een inwoner van
Finsterwalde. foto cpd richard edincer
nen in de industrie nog maar een krappe
1000 over. De textiel-fabriek, waar vrijwel uit
sluitend vrouwen werkten, is volledig wegge
vaagd. De schroevenfabriek had 1800 man in
dienst,'nu nog 120. De meubelfabriek had
1200 goed geschoolde werknemers, de fa
briekshal staat nu leeg. Het is een verhaal dat
met een deprimerende regelmaat van bijna
elk bedrijf verteld kan worden.
Het is ook een verhaal met soms criminele
wendingen. Die bedrijven zouden niet alleen
in de kapitalistische concurrentieslag ten on
der zijn gegaan, zo is in de kroeg vaak horen.
Sommigen zouden 'bewust kapot zijn ge
maakt'.
„Het is inderdaad niet allemaal even kos
her, wat er toen is gebeurd", beaamt een on
dernemer. Hij wil zelfs in een Nederlandse
krant niet met naam genoemd worden, „om
dat je nooit kunt weten wie het leest." „De
privatisering van de schroevenfabriek bij
voorbeeld is een ten hemel schreiend schan
daal. Die werd voor het symbolisch bedrag
van één mark door de Treuhand (de instantie
kant degenen met werk, aan de andere kant
de werldozen. „En het is een muur die met
de dag hoger lijkt te worden", zegt Silvia Gei
de, een psychologe en psyschotherapeute
met een groeiende praktijk.
Dat is een realiteit die niemand in novem
ber '89 had kunnen bevroeden. Toen in die
hectische herfst het regime van partijleider
Honecker na de vreedzame revolutie door de
verkalkte knieën ging, leek Finsterwalde een
stralende toekomst tegemoet te gaan.
De stad had een grote industriële traditie.
Ze had vijf grote staatsbedrijven binnen haar
grenzen die tot de paradepaarden in hun
sector werden gerekend. De meubel-, textiel
en metaal-fabrieken van Finsterwalde produ
ceerden vrijwel uitsluitend voor de export, in
de DDR een onbetwistbaar teken van kwali
teit. De werknemers waren vaklui, die - dat
was de algemene verwachting - zich ook on
der de nieuwe omstandigheden staande zou
den kunnen houden.
Die verwachting is niet uitgekomen. Bin
nen een paar jaar waren er van de 9000 ba
jfcifP1* -
