Een indrukwekkend vaderportret
Bronzen oom tot leven gewekt
Zwagermans dunne laagje engagement
Boeken
Tips voor goedkoop vliegen niet
interessant voor gewone toerist
DONDERDAG 27 OKTOBER 1994 9«B
Jeroen Brouwers, Vlaamse leeu
wen. Alle Vlaanderenstukken
van Brouwers gebundeld: es
says, portretten, polemieken en
herinneringen. Uitgeverij De
Arbeiderspers, 45,=.
Gert van Veen. Welcome to
the future. Inventarisatie van
de nieuwste ontwikkelingen in
de muziek van de Volkskrant
journalist, platenlabel-eigenaar
en lid van de houseband Qua-
zar. Uitgeverij Arena, Platina
paperbackuitgave, 24,90.
Veza Canetti, Geduld baart
rozen. Zes verhalen over 'de
donkerste jaren van onze eeuw'.
Veza Canetti, de echtgenote van
de Nobelprijswinnaar, schreef
alleen voor haar huwelijk. Haar
werk werd pas na haar dood
uitgegeven. Uitgeverij Athenae
um - Polak Van Gennep,
32,50.
Stella Mülier-Madej, Door de
ogen van een kind - Een meisje
van Schindlers lijst. De nu 64-
jarige Pools-joodse Stella
schreef haar kampverleden van
zich af. Ze bracht het er levend
vanaf dankzij Oscar Schindl'er.
Uitgeverij De Geus, 44,90.
Henk den Heijer, De geschie
denis van de WIC. Van 1621 tot
1791 bouwde Nederland met de
Westindische Compagnie il
machtig handelsbolwerk op gEDb
baseerd op slaven - en goudhar
del in Brazilië, de Caribische 1.27 N
landen en grote delen va vc
Westafrika. Historicus Dc re
Heijer beschrijft niet alleen de .34 V
bekende verhalen over Pit D
Heyn die de zilvervloot verove; P
de maar ook over de handelsp(.29 H
litiek en het beheer van de kolt E
niën. Uitgeverij Walburg Pers,, h
39,50. f
René Diekstra, Het geestig.00 C
lichaam. Tussen brein en bod]
Het lichamelijk en geestelij
welbevinden zijn nauw met U.30 1
kaar verbonden en beïnvloede t
elkaar. Diekstra beschrijft ho
dat werkt en hoe die wisselwel.58 I
king een positieve impuls te gi I
ven is. Uitgeverij A.W. Bruna.
34,90. 1
).29
Jozef Deleu e.a., The Lot
Countries. Engelstalig jaarboe
over cultuur in Nederland eQ.OO
Vlaanderen waarin onder metg.24
de films van Alex Warmerdanp.31
de choreografe Anne Teresa d
Keersmaeker, de poëzie van An
nie M.G. Schmidt, tuinieren ii
Nederland, de Vlaamse pers aai
de orde komen. Met kleurenil
lustraties. Uitgeverij Stichtinj
Ons Erfdeel, 85,=.
Hubrecht Duijker, Wijnalma
nak 1995. Lustrumeditie m<41.17
geheel nieuwe selectie van dj
beste 550 wijnen onder de 1(1.52
gulden plus informatie over on
der meer de crisis in de wijnt
bouw en een register van im
porteurs en bottelaars. Uitgeven
rij Spectrum, 19,90. ;2.43
•2.50
Mustafa Stitou, Mijn vormen
Poëziedebuut van Nederlandsé
dichter van Marokkaanse origi
ne die onder meer schrijft ovei
familie en vrienden, Amsterdam
en Pier Paolo Pasolini. Uitgeven
rij Arena, 24,90.
Van cler Heijden: 'Ik moest dit boek schrijven om weer verder te kunnen
Zakenman stelt dertig jaar reiservaring te boek
Raskin schreef wrevelige liefdesverklaring over haar 'Petemonk'
Geïllustreerd. Uitgeverij J M Meulenhoff,
In Aarschot, een stadje onge
veer 40 kilometer ten zuidoos
ten van Antwerpen, staat een
bronzen standbeeld van een
baardige man in priestertoog.
Het stelt Joseph Raskin (1892-
1943) voor, missionaris in China
èn oorlogsheld in België. Van
jongsaf hoorde ook Brigitte Ras
kin de verhalen over haar oom.
Ze wijdt nu een boek aan hem,
De eeuw van de ekster, waarin
ze alle feiten over 'Petemonk'
presenteert en probeert te be
palen hoe ze persoonlijk tegen
over hem staat.
l het werk is
misschien de mengeling van er
gernis en bewondering die de
schrijfster aan de dag legt. Aan
de ene kant stelt ze zich kritisch
op jegens alles wat hij vertegen
woordigt, aan de andere kant is
overal de verknochtheid voel
baar met de familie waaruit zij
voortkomt. Het boek is zoiets
als een liefdevolle afrekening of
een wrevelige liefdesverklaring,
geschreven in de meeslepende
èn klankrijke stijl die men van
Raskin gewend is. Maar het is
onder meer ook een familiekro
niek, een biografie en een ego
document. Want het relaas over
pater Joseph blijkt meteen een
eeuw Vlaamse geschiedenis te
illustreren.
In Koekoeksjong waarmee
Raskin in 1989 de AKO-litera-
tuurprijs won, werd alleen het
hoogst noodzakelijke verteld.
Het nieuwe boek is veel minder
compact. Steeds lijkt te worden
afgedwaald, zo worden we inge
licht over de Bokkenrijders, over
de Belgische schoolstrijd, over
de Duitse wandaden te Aar
schot in 1914. Vooral vertelt ze
gretig over haar voorvaderen,
afkomstig van oorden van sap-
pig-Vlaamse namen als Vuil-
eplas en Hompelepomp. Toch
blijken achteraf lang niet alle
zijwegen doodlopende sporen
te zijn. Ze worden patronen in
het ingewikkelde mozaïek dat
De eeuw van de ekster is.
De schrijfster heeft tot in Ro
me toe archieven bezocht om
alles te weten wat er over Jo
seph Raskin te weten valt. Het
onderzoek stemde haar kritisch
ten aanzien van de verhalen die
in de familie de ronde deden. Ik
kan me echter goed voorstellen
dat pater Joseph tot mythevor
ming aanleiding heeft gegeven.
Want een avontuurlijk leven
heeft hij geleid als priester,
spion, soldaat, leraar en arts!
Wat een veelzijdig talent had
hij, ook als schrijver en als teke
naar! En wat was hij overtuigd
van zijn eigen gelijk!
Het meeste indruk maakte op
mij het derde deel, waarin de
schrijfster in China op zoek gaat
naar sporen van haar oom. Ze
dringt zelfs op plaatsen door
waar buitenlanders niet wotden
toegelaten. Dan wordt pas goed
voelbaar hoe een uitdaging het
schrijven van dit boek moet zijn
geweest. Op dat moment wordt
Raskin ontdeed het leven van haarden
oom liefdevol van zijn mythes, ak Irtl
CHIEFFOTO AP lf
dini
het hoogtepunt bereikt ii
zinderende confrontatie
die bronzen man uit Aarschot. Pau
Zijn vader, die leed aan chronische bronchitis, was nog
niet dood of het begon bijna letterlijk te rommelen in het
lichaam van schrijver A. F.Th. van der Heijden. Met zwa
re koorts kwam hij in augustus vorig jaar in bed te liggen.
Zware bronchitis, luidde de diagnose van de arts. Al ro
chelend en hoestend voltooide hij Asbestemming een re
quiem voor zijn in juni vorig jaar overleden vader. ,,Het is
heel bizar, want er was bij mij nooit enige longafwijking
geconstateerd; alsof het schrijven van dit boek begeleid
moest worden met iets in mijn longen waar al die bron-
chiale geluiden van mijn vader in echoden."
Van der Heijden (43) kwakkelt
nog met zijn gezondheid. Voor
zijn katachtig groene ogen
hangt een waterige nevel en re
gelmatig moet hij zijn verhaal
onderbreken vooreen hoestbui.
„Ik heb het er moeilijk mee nu
het boek op de markt wordt ge
gooid. Dit is iets heel anders
dan een roman uit handen ge
ven. Maar ik voelde dat ik dit
boek moest schrijven om weer
verder te kunnen."
Asbestemming is een indruk
wekkend bock. Minutieus re
construeert Van der I leijden het
leven, of beter: het wezen, van
zijn vader. I let is tegelijkertijd
aangrijpend en gênant te lezen
hoe deze zware weekeinddrin-
ker zijn gezin jarenlang terrori
seerde en hoe Van der I leijden,
ook na het verlaten van het ou
derlijk huis, heeft geworsteld
met diens 'erfenis'. Wie Vallen
de ouders en De gevarendrie
hoek (deel 1 en*2 van De Tande
loze Tijd) heeft gelezen, herkent
ondanks het fictieve karakter
veel situaties. Asbestemming
geeft de lezer als het ware de
sleutel tot de autobiografische
scènes in het vroegere werk.
Hoe moeilijk was het om zo'n
persoonlijk boek te schrijven?
„Zo lang je aan het schrijven
bent met de blanke sabel valt
het wel mee, want je kunt altijd
nog zeggen: Dit gaat te ver, dit
gooi ik er straks uit vanwege de
familie. Het moeilijkste is de
keuze 'wat laat ik staan en wat
niet'. Uiteindelijk heb ik het
complete manuscript ingele
verd. Ik was verlamd. In sommi
ge passages kon ik gewoon het
mes niet zetten, omdat het an
ders niet meer zou kloppen."
Waarom moest dit boek ei
genlijk geschreven worden? Er
blijkt niet uit dat u werkelijk van
uw vader hield?
„Natuurlijk was er sprake van
liefde. Alleen, het was een pro
blematische liefde. Er zijn tijden
geweest dat ik er van overtuigd
was dat ik hem haatte, maar
zelfs die haat was problema
tisch. Als het een vlakke liefde
was geweest die nu eenmaal
geldt van een zoon voor zijn va-
der, dan had ik dit boek nooit
geschreven."
'Wie dit goed leest, kan dui
zenden guldens besparen',
schrijft Hugo J. van Reijen op
"de voorpagina zijn boek dat
als titel meekreeg Vliegt u ook
te duur?. Helaas maakt Van
Reijen zijn belofte niet waar.
Het boek, dat een aardige in
kijk geeft in de wirwar van ta
rieven die vliegmaatschappij
en geeft, is vooral een lange
aanklacht tegen dc KLM.
September was bij Veronica de
sextembermaand. Een ver
filming van Joost Zwagermans
De buitenvrouw zou daarin niet
hebben misstaan, want tegen
een eigentijds decor van een
tweeverdienend stel in een tut
tige nieuwbouwwijk in Alkmaar,
wordt er in de eerste bladzijden
al heel wat af gepijpt en 'op z'n
hondjes' geneukt.
Hij: Theo Altena, leraar Ne
derlands aan het Wesfries Colle
ge in Hoorn. Zij: Sylvia Hout
man. juridisch adviseuse bij de
Gemeentelijke Dienst Huisves
ting. De ander: Iris Pompier,
gymnastieklerares en collega
van Theo.
Naast zijn gelukzalige verhou
ding met zijn 'Syl' heeft Theo el
ke dinsdag een 'vrijage' met zijn
Creoolse collega. Deze verhou
ding geeft aanleiding tot be
schouwingen over het verschil
tussen wit en zwart. Maar hoe
herkenbaar ook, het blijven be
schrijvingen van de buitenkant.
Slechts in een enkel fragment
ontstijgt Zwagerman zijn 'por
nografische' arbeid als hij een
poging doet het orgasme te be
schrijven.
Theo Altena houdt er al veer
tien maanden een buitenvrouw
op na (volgens het Woorden
boek van het Surinaams-Neder-
lands een bijvrouw, een partner
die elders woont). Door deze
geheime verhouding wordt hij
overgevoelig voor de pseudo-ra-
cistische pesterijen van de be
ruchte 3F klas. Als hij zich door
een van de leerlingen laat uitda
gen tot een handgemeen, komt
op school de affaire van 'De
Neus' ('blackman's nose'), zoals
zijn bijnaam luidt, met juf Pom
pier aan het licht.
Het fragment met de treite
rende leerling Wouter Nijman
kent nog enige spanning, even
als het gesprek van Altena met
de conrector Ferweda. maar
verder kabbelt het maar door in
beschrijvingen die geen enkel
opzienbaar waren. Niets komen
wij te weten over de Surinaam
se cultuur. Althans niets meer
dan wij al wisten. Of het moest
zijn dat volgens de Winti-meta-
fysica een vrouw zich nooit
door een man tussen haar be
nen mag laten likken. Dan is de
dader een 'gekroid man': 'Het
gezicht was rein, de vagina on
rein, en als een man de regels
van de winti negeerde en zo gek
daai
ken, liep hij groot geva
In het boek gaat er vanaf dit
fragment van alles mis. Maar
Theo heeft Iris 'daar' nooit aan
geraakt. Zouden de wetten van
winti toepasbaar zijn op zijn
seksuele daden met zijn blanke
Sylvia? Wij komen er niets over
te weten. Er wordt geen enkele
spanning in het verdere verloop
van het verhaal vervlochten op
basis van dit op zich intrigeren
de gegeven. Geen stille kracht
die de lezer meevoert met de
belevenissen van Theo Altena.
In tegendeel. Flet verhaal ein
digt met het afscheid van Theo
van Iris. Sylvia weet van niets.
Wegens pesterijen op school
meldt Theo zich een paar dagen
ziek. Wel weien wij dat de man
van Iris er al jarenlang meerdere
buitenvrouwen op na houdt en
haar alle hoeken van het huis
laat zien als zij haar verhouding
met Theo aan hem opbiecht.
Met enige Surinaamse termi
nologie en enkele clichématige
anekdotiek aangaande alle
daagse discriminatie weet Zwa
german niet genoeg door te
dringen in de 'andere' cultuur.
Ook zijn beschrijvingen over de
hedendaagse middleclass cul-
Zwagerman, hier tijdens een signeersessie van zijn boek Buitenvrouw, blijft a
FOTO Hl
tuur reikt niet verder dan een li- veel meer te zijn dan een lief- scenario voor een B-film voor
festyle-reportage. desromannetje onder een dun de eerstkomende sextetnber-
En zo draait deze veelbelo- laagje eigentijds racisme. Met maand van de firma Endemol.
vende roman op een teleurstel- enig schrappen en strepen Zou Theo van Gogh zich daar-
ling uit en blijkt de inhoud niet makkelijk om te werken tot een voor lenen?
tholieke school moest vertellen.
Ik zou de schaamte niet hebben
overleefd. Ik was hierin volko
men schizofreen."
Van der Heijden, zelf ook een
flinke innemer. omschrijft in As
bestemming zijn drankgebruik
letterlijk en figuurlijk als de erfe
nis van zijn vader. „Drinken is
onderdeel van mijn leven maar
ik kan ook heel goed nee zeg
gen." Bent u niet gewoon een
verslaafde die zoekt naar excu
ses om te drinken? Het ant
woord komt aarzelend. „Nou
verslaafd... ik zie mezelf niet als
alcoholist. Mijn vader was ook
geen echte. Wel een probleem
drinker."
Vader Van der Heijden deed
de boekpassages over zijn
schandelijk gedrag schouderop
halend af. Moeder reageert een
beetje tobberig op de autobio
grafische achtergronden in het
werk van haar zoon. „Niet wat
haarzelf betreft, ze vind het fan
tastisch hoe ik ook op de klein
ste geschiedenissen uit haar le
ven in mijn boeken door fanta
seer. Maar zij is iemand die al
tijd bang is voor wat de buren
en de familie ervan vinden."
Op wie van de twee lijkt u ei
genlijk?
„Uiterlijk en van nature het
meest op mijn moeder. Maar op
latere leeftijd heb ik ook een
aantal trekjes van mijn vader
ontwikkeld. Met name in mijn
zwakste momenten, als ik eens
meer dan normaal uit mijn slof
schiet of iemand probeer te ver
nederen. Dan denk ik: Ver
draaid. dat heb je van die ouwe
van je."
A. F. Th. van der Heijden, As
bestemming. Uitgeverij Quer-
ido, 35,= (gebonden 49,90).
Van Reijen is een frequent
vlieger. Als im- en exporteur
van verzamelaarsartikelen
vliegt hij al dertig jaar de we
reld rond. I lij raakte al snel ge
ïnteresseerd 'in de wonder
baarlijke wereld van de tarie
ven' en ontdekte 'dat het sys
teem niet alleen chaotisch
maar ook zeer manipuleer
baar is'.
De prijs die moet worden
betaald om van A naar B te
vliegen, kan enorm uiteen lo
pen, dat staat als een paal bo
ven water. De prijzen tussen
luchtvaartmaatschappijen ver
schillende soms honderden
guldens, maar ook bij één
maatschappij kunnen de kos
ten ver uit elkaar liggen. Regel
daarbij is dat hoe minder be
perkingen het ticket heeft, hoe
duurder het wordt.
Amsterdam-Jakarta
Een voorbeeld: een jaarretour
Amsterdam-Jakarta, waarbij je
zelf kunt bepalen wanneer je
heen en terug vliegt, kost in de
toeristenklasse bij de KLM
7.343 gulden. Maar je moet
wel heel gek zijn als je zo'n tic
ket koopt, want de informatri-
ce van KLM-reserveringen
zegt uit zichzelf al dat je beter
twee enkele reizen 'kunt ko
pen. Kosten: 3.500 gulden.
Het kan echter nog veel
goedkoper. Zijn de data van
heen- en terugreis bekend,
dan kost een retourtje nog
maar 2.166 gulden. En wie een
KLM-ticket in Londen koopt
en via Amsterdam naar Jakar
ta vliegt (dus nog een retourtje
Londen erbij krijgt), betaalt
maar 1.580 gulden. Ad Latjes
is groot geworden met de rou
te via Londen. Zijn reisbureau
koopt de tickets in Engeland,
scheurt de coupons voor het
retourtje Londen uit het ticket
en laat de reizigers tot groot
verdriet van KLM.gewoon op
Schiphol vertrekken.
Het goedkoopst blijft vlie
gen toch met een andere
maatschappij. Want het goed
koopste retourtje Jakarta kost
maar iets meer dan 1.400 gul
den, zij het dat er dan een tus-
Ondanks zijn vele kritiek op de KLM is de 'Koninklijke' volgens Van
Reijen niet slechter dan andere luchtvaartmaatschappijen.
LUCHTHAVEN SCHIPHOL
senstop wordt gemaakt in
Koeweit City of Amman.
Tweede huis
Dit soort informatie is in het
boek te vinden en daar heeft
de reiziger die af en toe eens
vliegt wat aan. Maar voor de
rest bevat het boek vooral tips
die van belang zijn voor men
sen voor wie het vliegtuig het
tweede huis is geworden.
Mensen die af en toe reizen en
niet teveel willen betalen kun
nen net zo goed een paar reis
bureaus bellen om uit te vin
den welke maatschappij voor
hen het voordeligst is.
Van Reijen kan overigens
wel leuk verhalen uit de dertig
jaar dat hij over de wereld
vloog. Vooral zijn strijd met de
KLM is amusant om te lezen.
Van Reijen. die regelmatig in
de pen klimt om te klagen, is
in die dertig jaar drie keer per
soonlijk langs geweest op het
KLM-hoofdkantoor in Amstel
veen. Tijdens die bezoeken
werd hij ontvangen: „een keer
door één functionaris, een
keer door twee functionaris
sen die mij een lunch aanbo
den en de derde keer zelfs
door drie functionarissen.
Geen van die bijeenkomsten
heeft er toe geleid dat de be
treffende klacht zelfs maar
dele werd opgelost."
Hoewel hij veel kritiek heeft
op de KLM, benadrukt Van
Reijen dat de Nederlands
luchtvaartmaatschappij niet
slechter is dan andere.
KLM heeft geen monopolie op
de in dit boek beschreve
praktijken. Vrijwel alle grote
maatschappijen passen
aantal uiterst verwerpelijke
praktijken toe."
Ongevallen
Bovendien, zo stelt Van Reij
en, is de KLM met een groot
aantal andere maatschappijen
wel duurder met de vliegtic
kets, maar soms krijg je ook
wel meer waar voor je geld.
Van Reijen neemt het Colom
biaanse Avianca als voorbeeld.
„Een biljet met Avianca kan
dan goedkoper zijn op uw reis
naar Zuid-Amerika of Curqao.
bedenk echter wel dat het hier
om een maatschappij gaat
met het hoogste ongevallen
percentage: de laatste jaren
zijn gemiddeld 27 van de één
miljoen vluchten neergestort."
Avianca is daarmee vijftien
keer zo gevaarlijk als de ge
middelde maatschappij.
A.F.Th, van der Heijden, hier in gezonder tijden, over zijn nieuwe boek: „Ik heb het er moeilijk mee nu het
boek op de markt wordt gegooid. Dit is iets heel anders dan een roman uit handen geven."
ARCHIEFFOTO ROLAND DE BRUIN/CPD
Kringen
„Een goede vader was hij niet,
daarvoor was hij te passief. Hij
heeft zich te weinig verdiept in
waar zijn kinderen mee bezig
waren, vooral in mijn geval.
Door de nachtelijke terreur die
hij over ons uitoefende zat ik al
tijd met kringen onder mijn
ogen in de klas. Ik begrijp nog
niet hoe ik het zo lang heb kun
nen volhouden. In mijn bed
voerde ik allerlei rituelen uit om
het gebral van dat monster te
bezweren. Die man had het ver
mogen om ons totaal te verlam-
Zijn moeder heeft scheiding
overwogen maar durfde de stap
niet te nemen. „Als jongetje van
twaalf toverde ik me een visioen
voor ogen van ons gezin zonder
vader op één kamer. Dat leek
me het paradijs. Maar zo gauw
mijn moeder over een scheiding
begon, stelde ik me voor hoe ik
dat op die verschrikkelijke ka-
