Publieke
omroepen in
wurggreep
Pas nog zat-ie in een panel dat werk
moest beoordelen van jonge regis
seurs. Jan Keja werd er niet vrolijk
van. „Het was niks, echt niks. Maar dat roep
je niet zo hard, dus ik zeg voorzichtig tegen
één van die jongens: 'Nou, het is wel erg veel
Goede Tijden Slechte Tijden'. Zegt die knul
stralend: 'Goh, hartstikke bedankt meneer
Keja'."
Het sneed hem door de ziel. Want hij is
nog van de tijd dat er geen soaps waren, dat
de omroepen nog eigen drama brachten, dat
de vrije producenten nog geboren moesten
worden. De tijd ook dat hij een Emmy won
voor de bewerking van een reeks verhalen
van Guy de Maupassant. Kom daar nu eens
om. Keja (57): „Televisie wordt tegenwoordig
beheerst door de zucht om het iedereen naar
de zin te maken."
RTL scoort hoge kijkcijfers met amuse
mentsprogramma's, soaps en kwissen waarin
alle beroemde Nederlanders optreden. En
zoals Veronica-voorzitter Joop van der Reij-
den altijd zegt: „Wie de sterren heeft, wint."
Die sterren staan bijna allemaal onder con
tract bij producent Joop van de Ende. Hij be
gon als producent voor de publieke omroe
pen, met de KRO als belangrijkste afnemer.
'Hilversum' keerde zich van hem af toen hij
in RTL een belangrijke klant vond, waarvoor
hij het ene na het andere succesvolle pro
gramma maakte.
Noodgedwongen moesten de 'publieken'
vervolgens toch weer aankloppen bij Van den
Ende, en inmiddels een flink aantal andere
onafhankelijke producenten, om niet alle kij
kers te verliezen. Intussen zijn de program
ma's van de omroepen met al dat amuse
ment sterk gaan lijken op die van RTL. En dat
vinden lang niet alle kijkers een wenselijke
ontwikkeling. Zo bestelde bijvoorbeeld een
sterk identiteitsgebonden omroep als de
NCRV de afgelopen seizoenen een aantal
programma's bij Van den Ende, terwijl een
recente enquête van de NCRV zelf uitwees
dat ruim één op de drie leden zich niet meer
herkent in deze omroep.
Bestaansrecht
„Doordat de publieke omroepen steeds meer
zijn gaan lijken op RTL hebben ze hun eigen
bestaansrecht uitgehold", zegt cultuurscocio-
loog Carl Rohde van de Rijksuniversiteit
Utrecht. „Met de ontzuiling is de logische ba
sis voor het omroepbestel weggevallen, om
dat die was gebaseerd op de verzuilde sa
menleving. De enige wind die nu nog waait
over dat verdorde landschap is een commer
ciële wind."
Meer betrokkenen denken er zo over. Piet
van der Sanden, scheidend lid van het com
missariaat voor de media en erkend tegen
stander van commerciële televisie, zegt:
„Identiteit is beslissend voor het voortbe
staan van de publieke omroepen. Die identi
teit moet tot uitdrukking komen in specifieke
programma's, in je aankoopbeleid, in wat je
wel en niet uitzendt."
Richard Schoonhoven, oud-directeur van
de KRO en nu onder meer universitair docent
in Nijmegen: „Publieke omroepen moeten
vooral programma's brengen die je als kijker
meer inzicht geven in de maatschappij. Maar
op dit moment begint het mij teveel te lijken
op Amerika. Daar kan ik geen televisie meer
kijken, alleen al door de reclame: zó hard en
zó veel, dat ik de programma's absoluut niet
meer kan volgen."
Andries Overste, directeur van OTP, de ver
eniging van onafhankelijke televisieprodu
centen, vraagt zich af „waarom mensen nog
kijk- en luistergeld moeten betalen om de
publieke omroep in stand te houden als die
met dat gemeenschapsgeld dezelfde pro
gramma's maakt als de commerciële omroe
pen."
Snel einde
Een rondgang langs de groep Hilversum-
watchers maakt één ding heel duidelijk: het
bestel heeft z'n langste tijd gehad. „De sa
menleving is veranderd, de politieke verhou
dingen zijn veranderd, dus nu gaan de om
roepen ook veranderen. Nergens zie je meer
een specifieke binding met een achterban.
Daardoor is ook de functie van de identiteits
gebonden omroepen achterhaald", zegt An
dries Overste van de OTP. Het omroepbeleid
valt bovendien voor het eerst niet meer on
der de verantwoordelijkheid van de minister,
maar van de staatssecretaris (Nuis), die ook
het veel belangrijker hoger onderwijs in zijn
portefeuille heeft. Overste: „De omroep is
dus een volstrekt marginaal onderwerp ge
worden en dat betekent dat de publieke om
roepen zoals we die nu kennen gaan verdwij-
- Media-commissaris Piet van der Sanden
verwacht nog een taaie strijd. „Wat we er nou
met z'n allen ook van vinden, voor mij is er
één criterium: zolang mensen nog bereid zijn
jaarlijks die paar tientjes over te maken voor
een omroep, heeft die bestaansrecht." An
dries Overste: „Iedereen weet toch dat om
roepen alleen maar zoveel leden hebben
dank zij de gidsen.
De omroepen hebben het alleenrecht op
de publicatie van radio- en TV-programma's
voor een hele week. Kranten en andere me-
ZATERDAG 17 SEPTEMBER 1994
Het kabinet geeft de publieke omroepen nog maar vijf
jaar zekerheid en daarmee heeft het bestel zijn langste
tijd gehad. Veronica wil niet zo lang wachten en is druk
m bezig commercieel te worden. De resterende publieke
omroepen kunnen alleen overleven als ze programma's
brengen die niet meer lijken op die van RTL. Maar
liteindelijkzal alles veranderen en rest slechts betaal-TV.
Dan mag de kijker echt zelf bepalen wat-ie wel en niet
wil zien.
RTL scoort hoge kijkcij
fers met amusements
programma's. soaps en
kwissen waarin beroem
de Nederlanders optre
den. foto's archief
'Ze hebben hun eigen bestaansrecht uitgehold'
dia mogen slechts de volledige gegevens over
één dag publiceren. Zodra dat monopolie
van de omroepen vervalt, zullen kranten we
kelijks een TV-bijlage gaan produceren,
waarvoor de abonnees bovendien geen cent
extra hoeven te betalen. De verwachting is
dat de de omroepen de lezers van hun TV-
gidsen massaal zullen zien weglopen en
daarmee hun leden èn een belangrijke bron
van inkomsten verliezen.
Die visie wordt gestaafd door onder meer
het abonneebestand van de KRO-gidsen TV
Studio en de goedkopere Mikro-gids. Het
eerste blad is echt een KRO-gids, het tweede
voornamelijk een spoorboekje. Mikro-gids
heeft echter ruim 120.000 abonnees meer
dan TV-Studio en in de losse verkoop is het
verschil bijna 100.000. Diverse uitgeverijen
hebben al jaren kant- en klare plannen klaar
liggen voor een TV-bijlage zodra de overheid
daarvoor toestemming geeft. Richard
Schoonhoven: „Dat auteursrecht is een
folkloristisch onderdeel van het bestel en ik
sluit niet uit dat het kabinet het afschaft."
Overste: „Dat zou me inderdaad niet verba-
Twee netten
Overste en Schoonhoven voorzien beiden dat
het publieke bestel teruggaat naar twee net
ten. Het eerste met reclame, het tweede zon
der reclame, waarop kunst en cultuur de
overhand hebben. Overste: „Daarvoor is een
publiek, zondermeer. En daarvoor zijn ook
sponsors te vinden die genoegen nemen met
een korte vermelding van hun naam aan het
eind van een programma. Ook al haal je
daarmee misschien een kijkdichtheid van
twee procent, dat maakt niet uit. Op het eer
ste net zullen dan een paar omroepen uit
zenden, maar niet in de huidige samenstel
ling. Omroepen zullen vermoedelijk samen
gaan, misschien zouden KRO en NCRV moe
ten fuseren, misschien moet er zelfs één gro
te fusieomroep komen die dat net vult."
Schoonhoven: „Op korte termijn zullen de
publieke omroepen in elk geval moeten kie
zen: concurreren met de commerciële netten
of alleen doen wat de commerciële zenders
niet doen. Die keuze is niet eenvoudig. Tot
nu toe hebben de publieke omroepen een
behoorlijke concurrentiekracht getoond, ze
hebben ongeveer de helft van de kijkers
markt behouden. Maar de commerciële jon
gens zijn nooit tevreden met een deel van de
markt, zij willen de héle markt. Dus wat zie je
nu? Dat er een enorm gevecht ontstaat over
de uitzendrechten van sport, en vooral voet
bal. Want daarmee trek je heel veel kijkers.
Als ze in ieder geval de komende vijf jaar wil
len doorkomen, zullen die publieke omroe
pen programma's moeten maken die je al
léén maar bij hen kunt zien. Slagen ze daar
niet in dan zakken ze steeds verder weg en is
het snel afgelopen."
In de ogen van Andries Overste zal dat lot
in elk geval de TROS treffen. „Veronica zal als
commerciële omroep niet kunnen overleven
als het zich alleen blijft richten op de huidige
kijkersgroep. Van der Reijden c.s zullen het
type programma's gaan brengen waarmee ze
ook een belangrijk deel van het TROS-pu-
bliek naar zich toe lokken. Tegelijkertijd kan
een andere groep van de TROS-achterban
voor andersoortige programma's terecht op
de twee publieke netten. De TROS zal dus
zijn kijkers verliezen en uiteindelijk verdwij
nen. Niet .voor niets gaan er nog steeds ge
ruchten dat de TROS dolgraag met Veronica
samen commercieel zou willen worden." Ve
ronica is daar niet geheel doof voor, aange
zien de commerciële Scandinavische zender
SBS begin volgend jaar ook Nederlandstalige
amusements- en nieuwsprogramma's gaat
uitzenden.
Regisseur Jan Keja zou heel gelukkig zijn
met een cultuurnet. „Nu is het nog interes
sant voor een omroep om een Nederlandse
serie bij Endemol te laten maken, omdat het
tonnen goedkoper is dan het zelf te doen.
Maar als er voor zo'n cultuurnet program
ma's gemaakt moeten worden, kun je einde
lijk weer eens echt werken aan zo'n stuk. Te
genwoordig mag Je blij zijn als je een week
kunt repeteren. Wat krijg je dan: niemand is
ingespeeld, de acteurs weten niet hoe het
stuk in elkaar steekt, het blijft oppervlakkig.
Wil je een goed stuk dan moet je de tijd ne
men. Voor die bekroonde reeks van Guy de
Maupassant repeteerden we drie tot vijf we
ken per aflevering. Dat komt toch anders
over op de buis."
„Toch zie ik een tendens dat er sponsors te
vinden zijn voor serieuzere programma's. Er
zijn al bedrijven die niet meer op de rol van
Goede Tijden Slechte Tijden willen, maar
hun naam liever verbinden aan een mooi
programma. Dat is een verheugende ontwik
keling. Nog mooier zou het zijn als elke stro
ming een eigen net kreeg. Prachtig toch: op
acht de VARA, op veertien de VPRO. Geen ge
doe meer van: om vijf voor tien moeten we
stoppen, want dan moet die, en dan om
kwart voor elf weer een ander. Nee, als ieder
een zijn eigen net heeft weten we precies
waar we aan toe zijn en kan elke omroep ook
weer durf tonen en zich profileren. Krijgen
we ook weer een herleving van de documen
taire. We hebben in Nederland zulke voor
treffelijke documentairemakers, maar ze ko
men nauwelijks nog aan bod."
„Ik weet nog goed hoe inspirerend het was
toen de TROS A-omroep werd, dus hele
avonden kon gaan uitzenden. Dat was een
enorme motivatie voor die hele groep men
sen, die kregen zoiets van: en nu gaan we
met z'n allen iets geweldigs maken. Dat leid
de ook tot mooie produkties. Echt, ik heb
daar in die tijd heerlijk kunnen werken, ook
al moest ik me in het café met hand en tand
verdedigen. Ik werd uitgemaakt voor rechtse
bal en collega's vonden het een grote schan
de 'Lii ik vooi «li' 11<< is werkte. Maar om
roep legde me niets in de weg, was juist blij
met mijn creativiteit. Ach, nu kom ik in het
café diezelfde mensen tegen en ze werken al
lemaal voor Endemol... Zo gaat dat."
Zelf gaat hij binnenkort ook voor Endemol
aan de slag. I lij regisseert Mary Dresselhuys,
vermoedelijk in Harold en Maude. Het is een
eerbetoon aan de actrice die dit jaar 85 jaar
wordt. „Maar dat is tenminste kwaliteit", zegt
Keja, die eerder een aanbod afsloeg om een
aflevering van Medisch Centrum West te re
gisseren.
Betaal-TV
Voor Richard Schoonhoven is de komst van
een cultuurnet slechts het begin van de wér
kelijke verandering: de komst van betaal-TV.
„De politiek komt onvermijdelijk voor de
vraag te staan of we daarop moeten over
stappen." Betaal-TV is een systeem waarin
geen netten meer bestaan, maar slechts leve
ranciers van programma's. De kijker is ner
gens meer lid van, maar kan kiezen naar welk
programma hij op elk willekeurig moment
wil kijken. Daarvoor stopt hij een chipkaart
in een kastje. Het geld dat hij daarmee be
taalt om het programma te zien, gaat naar de
instelling die het heeft gemaakt. Dat kan dus
de VPRO of de EO zijn, maar ook Endemol of
elke andere producent die er brood in ziet.
Schoonhoven: „Die ontwikkeling is niet te
gen te houden. Ik schat dat het over tien jaar
zo ver is, en dat is naar omroepbegrippen erg
snel. Daarmee verdwijnen niet alleen de pu
blieke omroepen zoals we die nu kennen,
maar ook de commerciële omroepen. Want
'het grote geld' zal betaal-TV waarschijnlijk
interessanter gaan vinden om geld mee te
verdienen dan commerciële televisie."
Meer en meer zal er strijd worden geleverd
om het verwerven van rechten. De instelling
die de rechten heeft, kan uitzenden en geld
verdienen. Als die strijd ten koste gaat van de
gevestigde publieke omroepen, wil Richard
Schoonhoven daar niet dramatisch over
doen. „De omroepen hebben de komst van
commerciële televisie volstrekt onderschat.
Ze wilden nooit inzien dat RTL een succes
zou worden en daarmee een grote bedreiging
voor hun eigen bestaan. Daarna hebben ze
niet onderkend hoe belangrijk Van den Ende
zou worden. Met TV10 wilde hij ooit probe
ren invloed te krijgen in het bestel. Dat is niet
gelukt, maar nu heeft hij een greep op de
omroepen waarvan hij nooit heeft durven
dromen, omdat ze in de strijd om de kijkcij
fers voor een groot deel van hem afhankelijk
zijn geworden. En ten slotte hebben de pu
blieke omroepen gefaald in samenwerking.
Als ze dan nu worden bedreigd met ophef
fing doordat er straks niemand meer naar ze
kijkt, nou dan moet dat maar."
Andries Overste: „De TROS zal zijn kijkers verliezen en uiteindelijk ver
dwijnen." foto cpd cees zorn
Piet van der Sanden: „Identiteit is beslissend voor het voortbestaan van
de publieke omroepen." foto cpd roland de bruin
Regisseur Jan Keja: „Tegenwoordig mag je blij zijn als je een week kunt
repeteren." foto cpd roland de bruin
