Trekpaard van gemeentezang
1
t
Kerk Samenleving
Veel belangstelling voor 'kleine monumenten van vroomheid'
MAANDAG 5 SEPTEMBER 1994
REDACTIE DICK VAN DER PLAS. C
HET WEER
BUITENLAND KORT
Palestijnen
Het Vaticaan werkt aan di
plomatieke betrekkingen met
de Palestijnen. Dit heeft paus
Johannes Paulus II zaterdag
meegedeeld tijdens een au
diëntie voor katholieke bis
schoppen uit het Midden-
Oosten in zijn zomerverblijf
Castelgandolfo. „We zijn op
dit moment bezig de ope
ning voor te bereiden van of
ficiële betrekkingen met de
vertegenwoordigers van het
Palestijnse volk", aldus de
paus, die de PLO niet bij na
me noemde. Hij sprak de
hoop uit dat er „een vrucht
bare dialoog" tussen beide
partijen tot stand komt en
dat katholieke gemeenschap
pen in de regio een goede
toekomst tegemoet gaan.
1 (et Vaticaan, dat sinds en
kele jaien probeert een gro
tere rol te spelen in het vre
desproces in het Midden-
Oosten, heeft eerder dit jaar
diplomatieke betrekkingen
aangeknoopt met Israël en
Jordanië. De paus herhaalde
zijn 'diepe wens' om rond
het jaar 2000 het 'Heilige
Land' te bezoeken.
De vertegenwoordiger van
de PLO in Rome, Nemer
Hammad, zei dal de onder
handelingen inmiddels in
een eindstadium verkeren.
Hij noemde het een „grote
eet voor ons" dat de paus
persoonlijk de aankondiging
over de op handen zijnde be
trekkingen deed.
Bijdrage
De kerken moeten een grote
re bijdrage leveren aan de
opbouw van een democrati
sche Palestijnse staat. Dat
verklaarden de Lutherse Ker
ken in het Midden-Oosten
en de Lutherse Wereldfede
ratie aan het einde van een
conferentie over de politieke
rol van de kerken in het ge
bied. De deelnemers stellen
in hun slotverklaring dat het
vredesproces in het Midden-
Oosten tot nu toe niet aan de
verwachtingen van de Pales
tijnen heeft beantwoord. De
kwesties van de Palestijnse
vluchtelingen in de buurlan
den, de Israëlische nederzet
tingen op de Westelijke Jor-
daanoever, en de toekomsti
ge status van Jeruzalem zijn
tot ongenoegen van de luthe
ranen nog steeds niet opge
lost. „Er is nog een lange weg
te gaan voordat de Palestij
nen hun legitieme rechten
zullen krijgen", aldus de 43
kerkelijke vertegenwoordi
gers uit 16 landen. Volgens
hen moet alles in het werk
worden gesteld om het nieu
we Palestijnse bestuur posi
tief te beïnvloeden, zodat een
open en tolerante Palestijnse
staat ontstaat.
Noord-Ierland
Een oecumenisch team
brengt een vierdaags bezoek
aan Noord-Ierland om ter
plaatse de situatie na het
staakt-het-vuren van de IRA
te onderzoeken. Het bezoek
is een initiatief van de We
reldraad van Kerken, de We
reldbond van Hervormde en
Gereformeerde Kerken en de
Konferentie van Europese
Kerken. „Dit is een psycholo
gisch belangrijk moment
voor de Noordierse bevol
king", zegt Carol Abel, Euro-
padeskundige van de We
reldraad. „Terwijl de mensen
nog afwachten of er na het
staakt-het-vuren daadwerke
lijk vrede komt, beginnen ze
al over een nieuwe toekomst
te dromen. Wij willen met
kerkelijke leiders, maar ook
met de gewone mensen
spreken om te bekijken wat
de oecumenische organisa
ties kunnen bijdragen aan de
opbouw van een vreedzame
toekomst voor Noord-Ier
land."
Standaardwerk van Herman Zandt over organisten en orgelspel
Orgelspel in de
eredienst? De
bekende gerefor
meerde theoloog Gisbertus
Voetius uit de zeventiende
eeuw was tegen. In een
theologisch advies dat hij
samen met twee anderen
schreef voor de jonge pro
testantse kerk in ons land,
luidde de conclusie 'dat
nochtans het orgelspeelen
bij den publyken Gods
dienst des Nieuwen Testa-
mentz eene onnutte en on
stichtelijke oeffeninge is'.
In feite is er niet zo bar veel
veranderd, stelt de kerk
musicus Herman S. J.
Zandt uit het Friese Mets-
lawier vast. ,,De organist is
altijd een noodzakelijk
kwaad gebleven."
METSLA WIER WIM SCHRUVER
Zandt legt de laatste hand i
'Organisten, orgelspel en kerk
zang - binnen het Nederlandse
Calvinisme, inzonderheid de
Nederlandse Hervormde Kerk',
een kloek naslagwerk, dat dit
najaar zal verschijnen. Zandt,
één van de weinige afgestudeer
de kerkmusici in ons land, heeft
het werk met grote liefde voor
de liturgie en het orgelspel sa
mengesteld. Het is een prettig
leesbaar, levendig relaas gewor
den, waarin velen uit de refor
matorische kerkgeschiedenis
over het orgelspel aan het
woord komen en in voetnoten
talloze opmerkelijke details
Uniek aan het boek is dat
Zandt de ontwikkelingen in ons
land vergelijkt met die in met
name Duitsland en Zwitserland.
Zandt, muziekdocent in Dok-
kum, weet waar hij het over
heeft. Hij studeerde aan het
conservatorium in Herford en
diende tot zijn terugkeer naar
Nederland drie Duitse 'Landes-
kirchen'. „Na de Reformatie
werd in de voormalige rooms-
kathoiieke kerkgebobouwen
hier alles geconcentreerd op de
preekstoel. De kerk werd van
godshuis een verzamelruimte."
Velen denken dat dit naar de
beste reformatorische traditie
is. Maar, zegt Zandt, dan moet
men eens bij de lutheranen of
de gereformeerden in Zwitser
land en Duitsland kijken.
Zandt: „Ik heb eens aan een
Duitse predikant gevraagd of er
in zijn kerk ook 'gewone' con
certen gegeven werden. Maar
hij begreep de vraag niet eens.
Een protestantse kerk is daar al
tijd een godshuis." Hij vindt het
typerend dat je in Nederlandse
Herman Zandt: „De organist is altijd een noodzakelijk kwaad gebleven."
kerken gerust een sigaret kunt
opsteken of dat een kerkzaal op
een zaterdag het toneel kan zijn
van een rommelmarkt. „Daar is
dat ten enenmale onmogelijk.
Kijk ook eens hoe Nederlandse
kinderen zich in buitenlandse
kerken gedragen. Op een bordje
worden de bezoekers gevraagd
eerbied te brachten. Heb je zo'n
bordje weieens in een kerk hier
gezien?"
Geen eerbied
Waar dat verschil in beleving
vandaan komt? Zandt vermoedt
dat dit komt doordat de protes
tantse volksaard in ons land is
ontwikkeld in een tijd dat de re
publiek hoog gehouden werd.
„Men had geen koning om ont
zag voor te hebben. En de ko
ningen die we later kregen, wer
den gezien als onderdanen van
het volk." Zandt denkt dat een
dergelijk gebrek aan eerbied
ook het godsdienstige gedrag
infecteerde. „Je merkt soms aan
het gebed dat aan God wordt
verteld wat Zijn volgende stap
pen zouden moeten zijn. Ik
denk dat je de invloed van die
houding ook ziet in de ere
dienst. De eërbied ontbreekt.
God en Christus worden niet
gezien als koning."
Wat voor de aandacht voor
het gebouw gold, gold evenzeer
voor de liturgie. Het orgel
mocht, na een aanvankelijk sy
nodaal verbod, toch in de ere
dienst worden bespeeld. Ruim
hartig was de toestemming niet.
De synode van Delft in 1638
noemde het orgelspel een 'mid
delmatige zaak' en daarmee
was de weg weer vrij. Verder
bleef soberheid in de eredien
sten troef. Koren die meerstem
mig zingen? Het Zwitserse ge-
zangenboek is vierstemmig, in
ons land is dat ondenkbaar. Je
zult Zandt daarom nooit, zoals
anderen, over de Nederlandse
'kerkmuziek' horen spreken.
„Samenzang of begeleiding -
dat is geen kerkmuziek. Die be
gint pas bij meerstemmigheid
of solo's."
Bij onze oosterburen zijn
kerkmusici heel gewoon. Zij
hebben daar ook een geheel ei
gen taak en verantwoordelijk
heid bij de voorbereiding van
en binnen de eredienst. „Hier is
de organist het trekpaard van
de gemeentezang", stelt Zandt
wrang vast. Die gemeentezang
is dan ook nooit bijster fraai ge
worden. Zo raadde dè musicus
Joachim Hess in een boekje in
1792 organisten af de gemeente
op 'heele en halve noten' te la
ten zingen 'wegens de onkunde
der meesten in de musijcq. On-
verdraaglyk derhalven is het
zingen en speelen om aan te
hooren in zulke kerken, alwaar
de organist de zingende ge
meente hiertoe dwingen wil."
Nooit geaccepteerd
Organisten konden in vroeger
eeuwen in hun levensonder
houd voorzien, omdat zij vaak
gelijktijdig als stadsorganist
werkzaam waren. En in de dor
pen als onderwijzer, koster of
voorzanger. Na de Franse revo
lutie en de bijbehorende schei
ding van kerk en staat, vielen
organisten onder de kerkvoog
dij. „In 1890 werd een organis
tenvereniging opgericht. Niet
vanuit een artistieke, maar een
sociale achtergrond", aldus
Zandt. Wanneer hij het geheel
overziet, kan hij niet anders dan
concluderen dat 'de organist
door de kerken nooit volledig is
geaccepteerd. Je ziet de 'belo
ning' daarvan in het feit dat de
organist in de concept-kerkorde
voor de Samen-op-Wegkerk
volledig ontbreekt.
Veel protestantse kerken ken
nen wel fraaie kerkorgels, maar
tot op heden is de rol van de or
ganist zeer beperkt en ook de
kerkzang is nooit echt tot ont
wikkeling gekomen. „Een orga
nist zou naast de 'dienaar van
het woord' als de 'dienaar van
de toon' gewaardeerd moeten
worden. In dat opzicht zou hij
of zij bijna een dagtaak kunnen
hebben. Maar daar wil niemand
geld voor vrijmaken." Zandt be
treurt de gemiste kans van de
drie SoW-partners. „In feite
vind ik de hervormde, gerefor
meerde en lutherse synodes
ontzettend stom. Als ze handig
waren geweest hadden ze de or
ganisten - maar ook de kosters -
in de kerkorde genoemd. Dan
hadden ze zich niet het verwijt
te hoeven laten welgevallen dat
ze geen boodschappen hebben
aan de organisten en de kosters.
Eigenlijk zouden die gewoon
een maand moeten staken."
Beschamend
Eén van de voorbeelden waar
mee Zandt 'de heersende graad
van simpelheid ten aanzien van
de muziek in het Nederlandse
calvinisme' illustreert, is dat van
het programma in de Grote
Kerk in Dokkum tijdens konink
lijk bezoek in oktober 1981 ter
gelegenheid van de opening van
De Sionsberg. De Bonifatius-
cantorij zong Wat bist do leaflik
rizende simmermoarn' en 'Ab-
schied von Walde'. „En dat in
het najaar", foetert Zandt.
Mannenkoor Pro Rege ZQng
'Vaste rots van mijn behoud'.
Zandt: „De programmasamen
stelling toont de welhaast on
vermijdelijke, obligate, potpour
ri-jachtige opeenvolging van zo
genaamde 'geliefde geestelijke
en wereldlijke nummers', zon
der enige logische samenhang
aaneengeflanst."
Zandt vindt het niet alleen
'beschamend' dat men de hoge
bezoekers hierop trakteert, ook
noemt hij het 'de 'bekroning'
van het amateurisme, zoals dit
in de Nederlandse Hervormde
Kerk de kans krijgt zich op deze
wijze te 'ontplooien'."
Voor 'Organisten, orgelspel en kerk
zang' kan bij uitgeverij Profiel in Be-
dum tot volgende maand worden in
getekend voor 150 gulden. Daarna
bedraagt de prijs 195 gulden.
MAASTRICHT ANP
De veldkruizen en wegkapellen
in Limburg zijn beslist niet lou
ter een kwestie van folklore,
maar veeleer uitingen van diep
geworteld volksgeloof, ja zelfs
van actuele verkondiging. An
ders is het niet te verklaren dat
het huidige aantal van duizend
veldkruizen en vijfhonderd
wegkapellen nog steeds toe-
Dit zei bisschop F. Wiertz van
Roermond in het Limburgse
provinciehuis in Maastricht
waar hij samen met de commis
saris der koningin in Limburg,
mr. B. baron Van Voorst tot
Voorst, het afgelopen weekein
de een expositie opende van de
zoals Wiertz opmerkte „kleine
monumenten van vroomheid".
Deze tentoonstelling, op werk
dagen te zien tot en met 15 sep
tember, werd ingericht bij gele
genheid van het veertigjarig be
staan van de diocesane stich
ting „Veldkruizen en wegkapel
len in Limburg". De commissa
ris der koningin merkte op dat
deze monumenten bij Limburg
horen omdat zij de christelijke
levensovertuiging van de bevol
king openlijk uitdragen.
De jubileumviering ging ge
paard met een symposium ge
wijd aan veldkruizen en wegka
pellen in Nederlands Limburg,
Vlaanderen en de Duitse deel
staat Nordrhein-Westfalen. In
Duitslafid ligt het accent vooral
op kruiswegstaties en zoge
naamde voetvallen, kapelletjes
met voorstellingen van het lij
den van Christus. In Vlaanderen
zijn de kapellen met Maria
beelden bijzonder favoriet. Ook
komen daar devotiekapellen
voor ter ere van volksheiligen
als Antonius voor verloren za
ken, Rita voor hopeloze zaken
en Appolonia, de patrones te
gen kiespijn.
Veldkruizen komen slechts in
de Voerstreek en in het zuidelijk
deel van de provincie Oost-
Vlaanderen voor. Volgens P.
Vissers van de dienst voor mo
numenten- en landschapszorg
in Brussel is de situatie in
Vlaanderen niet erg rooskleurig.
Veel kapellen verdwijnen door
gemeentelijke herindelingen,
door aanleg van wegen en door
daling van de geloofsbeleving.
Niettemin zijn tweehonderd ka
pellen beschermde monumen
ten. Ook niet-gelovigen dragen
financieel bij aan het behoud
van deze monumenten. Naar de
mening van Vissers is de zorg in
Nederlands Limburg evenwel
voor veldkruizen en kapellen
veel groter dan in Vlaanderen
waar een echte organisatie
structuur ontbreekt.
Dr. C. Egelie, voorzitter van
de jubilerende stichting, consta
teerde dat de belangstelling in
Limburg vooral is toegenomen
in de jaren '50. Hij noemde het
onjuist dat er al veldkruizen en
devotiekapelletjes aanwezig wa
ren tijdens het leven van de eer
ste geloofsverkondiger in de
zuidelijke, Nederlanden, St. Ser-
vatius.
Historisch aantoonbaar da
teert het oudste veldkruis in
Limburg uit 1410. Om tal van
redenen werden veldkruizen
opgericht en kapellen gebouwd.
Vroeger vaak om vermoorde
mensen of bij ongelukken om
gekomen personen te herden
ken. Bekend zijn vooral de zo
genaamde moordkruizen. Na
de Tweede Wereldoorlog zijn er
nog monumenten bijgekomen
voor oorlogsslachtoffers. Na
1888 ontstonden veel imitatie-
Lourdesgrotten en kapellen mét
beelden van bekende volksheili
gen.
DE RECHTER
Mr. Jesse van Muylwijck COLOFON
LEIDSCH DAGBLAD
Uitgave van Dagbladuitgevenj Damiate bv
DIRECTIE B M Essenberg. C P Arnold (adj). J.
HOOFDREDACTIE: Jan-Geert Majoor, Frans
Nypels. Henk van der Post (adj).
OMBUDSMAN: R.D. Paauw. tel dag 9 30-
-1 30 uur 071-356215. of per post
Rooseveltstraat 82,2321 BM Leiden
Telefoon 071-356356.
POSTADRES
Telefoon 071-356230
RUBRIEKSADVERTENTIES (Sleutels)
ma.-vrij. van 8.30-17.00 uur
Telefoon 071 -1-13545
peracc.giro autom.bet.
permaana 29.30
per kwartaal ƒ85,55 ƒ84.55
per jaar ƒ329,30 ƒ328,30
VERZENDING PER POST
Nederland per kwartaal 125,50
overige landen op aanvraag
Actieve randstoringen h
s het afgelopen weekeinde pluk spoedt zich, gedreven door X
Tijdens
viel pas laat iets merken;
weersverbetering. De hoofdschul
dige was een oude depressie, die
zaterdag maar niet wilde wijken.
Rondom de kern bij de Wadden cir
culeerde een actieve, spiraalvormi
ge wolkenband. Een zone met
buiige neerslag, niet meer dan 100
kilometer breed, bracht over een
strook boven het midden van het
land, inclusief onze regio, meer
dan 10 millimeter regen. Het weer
verbeterde daarna een beetje,
maar de opklaringen moesten al in
de vroege zondagmorgen plaatsma
ken voor bewolking van een nieuwe
frontale zone, behorende bij een
actieve herfstdepressie bij IJsland.
De gestage motregen werd soms
onderbroken door felle buien, die
vlak voor onze kust opbloeiden. Er
werd voelbaar zachte en vochtige
lucht van subtropische oorsprong
aangevoerd, waarbij het nog 19 tot
20 graden werd. Pas later op de
dag kwam de zon goed door.
Aan de flank van de grote centra
le depressie bij IJsland - ook wel
moederdepressie genoemd - circu
leren gedurende een groot deel van
deze week min of meer actieve
randstoringen. De eerste wolken-
krachtige straalstroom, i
Britse Eilanden naar het oosten e
bereikt ons in de loop van morgerj
middag. Eerst is er weinig wind,
maar later staat er aan zee een
krachtige tot harde zuidwester er
regent het enige tijd. Mogelijk valj
er opnieuw meer dan 10 millir
ter.
I n de tweede helft van de week
laat de zon zich af e
Vooral woensdag kan een aardigej1
dag worden met brede opklaringel
aan de luchtdrukpatronen af t
zen, dat het herfstseizoen is be- jpro
gonnen. De moederdepressie blijCje
rondjes draaien tussen IJsland enL-
Ierland en stuurt donderdag een K111!
volgende randstoring vanuit de jnisi
Golf van Biscaje. Metzuidenwin-lgev
den komt dan even warmere Fran p
se lucht onze kant op. Dat kan veëbes
buien geven als deze lucht door Ahnil
lantische koelte wordt weggedrukf
Op vrijdag tenslótte iseen nieuweL
loot van de depressiefamilie bovep
de Britse Eilanden aangeland. Eej
diep exemplaar, wellicht met een ln 1
sterk windveld boven de Noordzedrust
De temperatur behoudt een gema}ver\
tigd niveau; rond 18 graden.
ck' i
HET WEER IN EUROPA
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
dinsdag.
Noorwegen:
Vandaag in het zuiden
wolkt en regen en motre
gen. In het midden en
noorden vrij zonnig. Mor
gen ook in het midden
meer bewolking en perio
den met regen. Maximum
temperatuur ongeveer 16
graden.
Zweden:
Vandaag in het noorden en
midden nog droog en zon
nige perioden. In het zui
den, en morgen geleidelijk
ook in het midden en
noorden, overwegend veel
bewolking en nu en dan
regen. Middagtempera-
Vandaag perioden met
geland eerst nog af en toe regen. Later
op de dag in lerlartd toenemende bewol
king, morgen gevolgd door regen en uit
breidend naar Groot-Brittannië. Maxi
mumtemperatuur van 13 graden in
Schotland tot 19 in het zuiden van En
geland.
België en Luxemburg:
Overwegend bewolkt en regen of
gen. Vanmiddag en vanavond tijdelijk
enkele opklaringen. Middagtemperatuur
ongeveer 18 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Wisselvallig weer. Af en toe zon en
droog, maar vooral in noord-Frankrijk
ook perioden met regen en veel bewol
king. In midden-Frankrijk overwegend
droog. Middagtemperatuur rond 22 gra
den, langs het Kanaal iets lager.
Portugal:
Vandaag vrij zonnig. Morgen langs de
westkust kans op wat bewolking elders
.nog steeds zonnig. Middagtemperatuur
van 22 graden in het noorden tot 30 in
de Algarve.
Madeira:
Vrij zonnig en droog. Af en toe een stevi
ge .noordenwind. Middagtemperatuur
tussen 24 en 27 graden.
Spanje:
Overwegend zonnig en droog. Alleen
langs de Golf van Biskaje wolkenvelden
en af en toe wat regen. Middagtempera
tuur langs de Golf van Biskaje ongeveer
22 graden. In de rest van Spanje tempe
raturen tussen 30 en 37 graden.
Canarische Eilanden:
Droog en zonnig. Middagtemperatuur
aan de noordkant ongeveer 25 graden,
op de zuidelijke stranden dicht bij 30
graden.
Marokko:
Westkust: Droog en zonnig. Morgen ook
enkele wolkenvelden. Middagtempera
tuur aan zee meest tussen 25 en 30 gra-
i en enkele regen- of on-
Ook flinke perioden met
zon. Middagtemperatuur rond 31 gra-
Zuid-Frankrijk:
Vooral vandaag flinke zonnige perioden
en droog. Morgen eerst enkele stapel-
uit wat meer bewolking, maar tot de
avond droog. Middagtemperatuur van
23 graden langs de Golf van Biskaje tot
31 graden aan de Middellandse Zee.
Mallorca enlbiza:
Vandaag nog enkele flinke stapelwolken
en buien, mogelijk met onweer. In de
loop van de dag steeds meer zon. Mor
gen overwegend zonnig. Middagtempe-
ratuur rond 30 graden.
Italië:
Flinke perioden met zon en eén kleine
kans op een bui. Maximumtemperatuur
rond 30 graden.
Corsica en Sardinië:
Vrij zonnig en droog. Middagtempera
tuur tussen de 27 en 30 graden.
Griekenland en Kreta:
Overwegend zonnig en droog. Middag
temperatuur tussen 27 en 33 graden.
Turkije en Cyprus:
Overwegend zonnig en droog. Middag
temperatuur aan de Turkse kust onge
veer 30, elders rond 35 graden.
Duitsland:
In het noorden en midden vrij veel be
wolking en vooral in het noorden perio
den met regen of motregen. In het zui
den vandaag flinke zonnige perioden en
droog,, morgen wat meer bewolking.
Middagtemperatuur van 17 graden in
DINSDAG 6 SEPTEMBER 1994
Zon- en maanstanden
Zon op 06.58 Zon onder 20 H
Maan op 07.52 Maan onder 20.0|
Waterstanden Katwijk
Weerrapporten 04 september 20 uur:
temp neers
m?o 7" Tl
19 10 4.
*1*4 20 12 0.1
Rotterdam
Twente
Viissmgen
Barcelona
Berlijn
Boedapest
30 22 O.d
12 10 15.d
21 10 o.d
half bew. zw2 *22
n»2 34 25 31 d
0 2/ 25 19 O.d
HEINZ
rerrs. rs Pez£
t//£B
U R£-
WAT?/? ACHT-
HONDERD <5WDEN(
DAT BETAAL
IK NIET
BOES
