Honderd jaar sociaal-democratie
Feiten &Meningen
VRIJDAG 26 AUGUSTUS 1994152BIJP/
Op 26 augustus 1894 werd in het Zwolse dans
huis De Atlas de Sociaal Democratische Arbei
ders Partij (SDAP) opgericht, de eerste lande
lijke socialistische organisatie van Nederland.
Vandaag wordt het eeuwfeest gevierd van de
ze partij, die na de Tweede Wereldoorlog Par
tij van de Arbeid (PvdA) ging heten. De foto's
op deze pagina geven een beeld van de socia
listische beweging en haar belangrijkste voor
trekkers. Ontwaakt, verworpenen der aarde!
Leden van de Partij van de Arbeid in Zwolle stappen in juni 1952 op de fiets voor
een propagandatocht. Het is verkiezingstijd en Willem Drees is de ohbetwiste leider.
De grote' linkse volkspartij zal in dit jaar voor het eerst op gelijke hoogte komen met
de Katholieke Volkspartij (KVP, voorheen RKSP): beide slepen dertig zetels in de
wacht. 'Vadertje Drees' zou zijn naam verbinden aan de invoering van de AOW: een
basispensioen voor iedereen. Zelf vond hij dat te veel eer. De bescheiden PvdA-lei-
der wees er talloze malen op dat minister Suurhoff van sociale zaken de wet eigenlijk
ontwierp, maar het Nederlandse publiek hield het erop datje 'trok van Drees'. De
AOW was de allereerste sociale inkomensregeling voor iedereen. Elke burger zou
vanaf zijn 65ste jaar een basispensioen krijgen. Ook Hare Majesteit. Geen enkele
bejaarde zou meer van zijn kinderen of de kerk afhankelijk hoeven zijn. Drees maak
te er zich bij een hele generatie, die net de crisisjaren en de oorlog achter de rug had,
onsterfelijk mee. Maar sommige mensen raakten erdoor in gewetensnood: ze kon
den toch geen AOW krijgen als ze er nooit voor hadden betaald? En bepaalde groe
pen orthodox-protestanten vroegen zich bezorgd af of ze wel geld konden aanne
men van een socialist! foto cpd vrije volk
Pieter Jelles Troelstra, één van de oprichters van de SDAP
en de eerste hoofdredacteur van het socialistische dagblad
Het Volk (opgericht in 1900), poseert hier voor de arbei
dersmassa. Plaats van samenkomst: het Usclubterrein
het tegenwoordige Museumplein in Amsterdam. De fo
to is afkomstig uit het geïllustreerde tijdschrift Het Leven.
Zij werd gemaakt op 17 september 1916 tijdens een grote
kiesrechtdemonstratie. Tijdens dergelijke manifestaties
werd de massa toegesproken zonder geluidversterking. Dat
verkortte redevoeringen aanzienlijk. Bovendien werd de
Geflankeerd door vaandels en strijdkreten hield de SDAP rond 1900 haar driedaagse
congressen. In kleine, ongetwijfeld bedompte zaaltjes werden de grondslagen ge
legd voor de sociaal-democratie. Fotograaf Cornelis Leenheer legde het congres vast
dat de SDAP'ers hielden op 23, 24 en 25 april 1905 in de Haagse zaal Walhalla. De
foto toont dat congressen een echte mannenzaak waren. Met veel moeite valt op het
origineel één vrouw te ontwaren. Let op de hoeden en paraplu's op de tafels het
afgeven daarvan leidde blijkbaar tot teveel verwarring. Vaste prik in die tijd was het
bespreken van individuele gevallen van sociale misstanden, zoals hereboeren die
weigerden een dagloner verlof te geven om een familielid te begraven. Vast punt
van discussie tijdens die eerste jaarcongressen was de richtingenstrijd. De sociaalde
mocratie had namelijk in die periode nog niet de keus gemaakt voor een parlemen
taire of buiten-parlementaire koers. Er waren 'scheurmakers' en er kwamen afsplit
singen voor die later bijvoorbeeld zouden leiden tot de oprichting van een aparte
communistische partij. foto gpd cornelis leenheer
Vlak na de Eerste
Wereldoorlog, in
1918, verkregen
vrouwen het recht te
stemmen. Even daar
voor was dit al moge
lijk gemaakt voor de
mannelijke bevol
king. Ook dit was
niet zonder lange
strijd tot stand geko
men. Conservatieve
krachten vreesden dat
een algemeen stem
recht tot winst voor
links zou leiden. Die
vrees bleek terecht.
Enkele jaren na de invoering van het vrouwenkiesrecht kwam al de eerste vrouw in de Tweede
Kamer: SDAP-lid Suze Groeneweg. Het leverde het parlementsgebouw het 'Groenewegje' op:
een lange, smalle gang die uitkwam op een damestoilet dat speciaal werd gecreëerd voor de eer
ste dame in de politiek. Groeneweg was een bijzondere verschijning. Wars van feesten, recepties
en officiële bijeenkomsten, omdat zulks alleen maar afleidde van waar het werkelijk om ging: de
verheffing van de arbeider. Groeneweg trok liever de laarzen aan om de socialistische gedachte
te verspreiden in de straatarme veenkoloniën in het noorden. Een zeer goed bewaard geheim was
haar seksuele geaardheid. Suze Groeneweg was lesbisch, maar officieel woonde er een 'huis
houdster' bij haar in. Zou haar homoseksualiteit bekend zijn geworden, dan was dat absoluut het
einde geweest van haar politieke carrière. foto gpd cornelis leenheer
Leden van de Arbeiders Jeugd
Centrale (AJC) dansend rond de
Meiboom: wellicht het bekendste
ritueel van deze jongerenorgani
satie die weliswaar geen politieke
afdeling was van de SDAP, maar
wel een kweekvijver voor sociaal
democratisch talent. De AJC liet
arbeidersjongeren kennis maken
met cultuur in brede zin, iets waar
ze thuis vaak helemaal niet aan
toe kwamen: tochten door de na
tuur, muziek maken, dansen, zin
gen en toneel spelen. De Arbei
ders Jeugd Centrale stond bol van
de symboliek. Er werden halsdoe
ken gedragen, khaki bloezen, rib
fluwelen broeken, en niet te ver
geten geiteharen sokken. In de ja
ren '20 en '30 was men nogal ge
oriënteerd op Duitsland, waar ook
flinke jeugdbewegingen tot ont
wikkeling waren gekomen. AJ-
C'ers begroetten elkaar indertijd
met een gebaar dat in de verte
enigszins leek op de Hitler-groet.
Dat werd echter snel afgeschaft
toen men deze parallel opmerkte.
De AJC was overigens politiek on
verdacht. Er heerste een zeer
operr, idealistische en kameraad
schappelijke sfeer. Op de foto
wordt gedanst tijdens een massa
le 1 mei-bijeenkomst in de jaren
dertig, ergens in Amsterdam-zuid
foto gpd
De campagne die de PvdA voor de
Tweede-Kamerverkiezingen van
1967 voerde, was meer dan ooit
daarvoor toegesneden op de per
soon van de leider, Joop den Uyl.
Zo was er de leus 'Den Uyl minis
ter-president', een uitroep die zes
jaar later ook zou worden bewaar
heid. Voor velen is Joop den Uyl
de laatste echte sociaal-democra
tische voorman. In zijn periode,
ruwweg de jaren '60 en '70, heer
ste er in linkse kring een diep ge
loof in de maakbaarheid van de
samenleving. In het tijdperk-Den
Uyl bleef de nadruk weliswaar lig
gen op klassieke sociale kwesties,
maar de emancipatie van de ar
beidersklasse was inmiddels al zo
ver voortgeschreden dat er ook
ruimte ontstond voor nieuwe the
ma's, zoals medezeggenschap
voor werknemers. De fotograaf
Dolf Toussaint maakte tijdens de
verkiezingscampagne van '67 een
schitterende, vernieuwende
beeldreportage van Den Uyl in
contact met 'de gewone man'.
Opvallend aan deze foto is het
vervoermiddel van de stucadoor
wie ziet er tegenwoordig nog
een 'stuc' op een fiets? Op de
achtergrond nog een herinnering
uit de tijd van het oude socialis
me: de CO-OP, levensmiddelen
winkel voor de arbeider.
spreker vaak onderbroken door spreekkoren waarin leuzen
werden gescandeerd. Overigens werden socialistische bij
eenkomsten tot midden jaren twintig regelmatig door de
politie ontbonden, waarbij soms keihard werd opgetreden.
Sommige plaatselijke autoriteiten moesten niets hebben
van 'de rooien' en grepen in onder het motto dat ze de
openbare orde verstoorden. Troelstra, de belangrijkste
maar zeer omstreden leider van de vroeg 20ste-eeuwse so
ciaal-democratie, was een onvermoeibaar voorvechter van
de rechten van de arbeider. Hij schreef talloze artikelen en
brochures en hield zeer vele redevoeringen. Troelstra's be
kendste actie was ook zijn grootste blunder. Eind 1918 riep
hij in verschillende speeches (onder meer op het Haagse
Malieveld) op tot de revolutie, geïnspireerd door revolutio
naire ontwikkelingen in het buitenland. Maar de arbeiders
in Nederland reageerden nauwelijks. Politie, leger en mare
chaussee daarentegen stonden ogenblikkelijk op scherp en
Troelstra moest snel toegeven dat hij de verhoudingen ver
keerd had ingeschat. foto gpd tijdschrift het leven
Wim Kok heeft eenzelfde verbeten
heid als Joop den Uyl in het streven naar e
rechtvaardige samenleving, maar je zou M
soms toewensen dat hij zijn strijd wat eero
deze eeuw had kunnen voeren. Intussen gi
het debat over de plaats van de sociaal-dé
cratie in de huidige tijd onverminderd doo
'Afschaffen deze oude ideologie', is een ol
vatting. 'Doorgaan, met behoud van enkeP
klassieke thema's', menen anderen. Jan PC,
steeds meer het linkse geweten van de Pvl
zei het onlangs zo: „De arbeider wordt nié
meer uitgebuit, hij wordt nu buitengeslote
als zijn baan verdwijnt." Daar zou opnieuv
een grote taak voor de PvdA liggen. Of Wi
Kok uiteindelijk de man wordt die de Ned»
landse sociaal-democratie zodanig weet t<
vernieuwen dat ze nog een tweede eeuw r
kan, ligt in de toekomst besloten. Het paal
experiment zal daartoe misschien de eerst)
aanwijzing geven.
foto gpd niels van der hq
