O
mé
Parijs een
trekpleister rijker
De welvaart van Sergej en
De komma
ZATERDAG 23 JUL11994
De grote Griekse toneeldichter
Sophocles, die leefde van 496 tot
406 voor Christus, moet op een bij
zondere manier gestorven zijn. Het
verhaal wil namelijk dat hij gestikt is
in een komma. Of eigenlijk, dat hij
gestikt is doordat er geen komma
stond. Hij las een tekst voor met
lange zinnen. Bij de komma's
mocht hij ademhalen, maar er
kwam geen komma; of in ieder ge
val te laat. Moraal van dit verhaal:
als u schrijft, moet u niet de kom
ma's vergeten. Komma's kunnen
heel belangrijk zijn.
Komma's zijn, op de punten na, de aller
kleinste tekentjes bij het schrijven. De
belangstelling voor komma's is navenant.
Toch hebben juist de grootste schrijvers al
tijd gezegd dat het geheim van een goede
stijl gelegen is in komma's op juiste plaat
sen. Minder grote schrijvers hebben daar
maling aan en zetten maar zo hier en daar
eens een komma als het hun uitkomt. Soms
te veel, maar meestal te weinig. Dat was in
de dagen van Sophocles al precies zo, ook al
heeft het niet altijd meteen zulke dramati
sche gevolgen.
Toch kan een komma veel uitmaken. Zo
is er het beroemde verhaal van de Russi
sche gevangene die een brief schreef aan de
tsaar, met het verzoek om strafverminde
ring. De tsaar voelde daar niets voor en liet
terugschrijven: 'In geen geval, naar Siberië'.
Maar voordat de antwoordbrief de deur uit
ging, kreeg de vrouw van de tsaar medelij
den en zij haalde de komma weg. Het ant
woord luidde toen: 'In geen geval naar Sibe
rië'.
Of het grafschrift dat Dominicus eens ge
zien zegt te hebben: 'Hier ligt begraven
mijn vrouw Griet/ln de hemel is zij niet/in
de hel dat weet ik wel'. Zouden de komma's
niet vergeten zijn, dan had er gestaan: 'In
de hemel is zij, niet in de hel, dat weet ik
wel'.
Komma's op de juiste plaats maken ook
het volgende raadsel duidelijk: 'Al de meis
jes in ons land/hebben tien vingers aan elke
hand/vijf en twintig aan handen en voeten:
/hoe zal men dit begrijpen moeten?'
Alles over komma's vinden we in een aar
dig boekje van Wim Daniëls, 'De geschiede
nis van de komma', dat kort geleden ver
schenen is bij uitgeverij Sdu (Den Haag
1994).
Onder andere valt daarin te lezen dat
men vroeger niet sprak van 'de' komma
maar van 'het' komma. En dat de oorspron
kelijke betekenis niet het tekentje was maar
het gedeelte van de zin dat met zulke teken
tjes werd afgegrensd. De lange zin was dan
opgebouwd uit een aantal deelzinnen, ko-
lon geheten, terwijl onderdelen van het ko-
lon komma's werden genoemd. Overigens
gebruikte men om delen van de zin aan te
geven aanvankelijk niet ons komma-teken
maar punten: een punt op de lijn, een half
hoge punt en een hoge punt. Dat was al een
hele verbetering want in de klassieke oud
heid gebruikte men eerst helemaal geen
leestekens, zelfs geen wit tussen de woor
den, en werd alles gewoon achter elkaar ge
noteerd. Waarschijnlijk ligt daar dus de
bron van het verhaal over Sophocles die er
letterlijk in stikte.
In de middeleeuwen ging men allerlei
leestekens invoeren. Onze komma is zelfs
tamelijk laat pas verschenen, namelijk in de
15de eeuw, ongeveer ten tijde van de uit
vinding van de boekdrukkunst. De vorm
van de komma (Daniëls noemt het de 'don-
derkopje-vorm') is waarschijnlijk een ex
pres wat duidelijker gemaakte punt: een
punt met een staart.
Lange tijd was er ook nog een concurrent,
de zogenaamde Duitse komma oftewel het
schuine streepje (wat nu vaak een 'slash'
genoemd wordt). In de loop van de 17de en
de 18de eeuw heeft die Duitse komma het
toch verloren van het 'donderkopje'.
Wie denkt dat het tegenwoordige kom-
magebruik maar een rommeltje is, vergist
zich deerlijk. Nog nooit hebben kranten en
uitgevers zozeer dezelfde regels gevolgd als
nu. Zelfs Charivarius (1870-1946), die toch
als streng te boek stond, gaf destijds geen
ander houvast dan dat je maar zo'n beetje
op je gevoel af moest gaan. Lees je Daniëls,
dan blijkt er nu een waslijst van regels te
zijn. Te veel, lijkt mij, en dat vindt Daniëls
gelukkig ook.
JOOP VAN DER HORST
universitair docent Nederlands
De volgende dag vertelt Natalia dat haar
zoon direct na ons vertrek in huilen uitbarstte.
Niet van teleurstelling, welnee. Sergej huilde
van pure vreugde. Heb je ooit zo'n prachtig
pak gezien mam?", had hij gezegd. Hij had
het die nacht onder zijn kusseh gelegd. Want
als je slaapt met je hoofd op je nieuwe aan
winsten en je doet eeji wens, dan komt 'ie uit.
Sergej's grootste wens is dat hij 'erbij gaat ho
ren op school.
In Oekraïne bestaat naast de door de staat
gesubsidieerde scholen, een aantal particulie
re scholen. De eerste zijn gratis en niet zo best,
de ttveede zijn duur en uitstekend. En omdat
moeder Natalia goed onderwijs beschouwt als
de basis voor het leven, wil ze dat haar zoon
naar de beste school gaat. Geld is echter een
probleem voor Natalia om de eenvoudige re
den dat ze het niet heeft. Ze verdient een hab-
bekrats en dat is niet genoeg om een dure par
ticuliere school te betalen. Toch heeft ze het
geld bijeen geleend en gespaard.
Sergej gaat dus naar een goede school.
Maar hij voelt zich daar wat verloren tussen
de kinderen van rijke Oekraïners die maar
wat graagte koop lopen met hun welvaart. Zo
geldt bijvoorbeeld een rijke-kinderen-kleding-
code met als belangrijkste onderdeel: een
glimmend trainingspak. Wie een beetje geld te
besteden heeft, steekt de hele familie in een
liefst felgekleurd glitterpak. Wie geen geld te
besteden heeft, kan zich zo'n pak niet veroor
loven.,En dan lig je eruit, bij Sergej op school.
Nu heeft hij zelf ook zo'n pak. En wat voor
één. Het is een donkerblauwe met hemels
blauwe en mintgroene strepen en het glimt
niet zomaar een beetje. In de stof zit een werk
je zodat het pak bij elke beweging een nieuwe
glinsterende vleug krijgt. Dat heeft niemand,
behalve Sergej. Wat maakt het dan uit dat het
een beetje groot is. Zijn benen groeien nog wel
en het jasje is eigenlijk wel stoer zo groot met
nonchalant opgebobbelde mouwen.
Die dag is het 32 graden Celsius, strakblauw
en windstil. Maar als we de stad in gaan om
iets te drinken, trekt Sergej zijn nieuwe jack
aan. Het kan verbeelding zijn, maar hij lijkt
wel gegloeid en minstens veertien, zoals hij
daar loopt met zijn hoofd iets naar achter en
zijn armen een beetje opzij. Onopvallend
denkt hij zelfkijkt hij rond of iedereen hem
wel ziet. Pas als het na drie straten wandelen
echt te warm wordt voor alles meer dan een
T-shirt en een korte broek, trekt hij zijn jack
uit. Met tegenzin.
Wie het breed heeft, laat het breed hangen,
en dat geldt zeker in'Oekraïne. Het over
grote deel van de Oekraïners kan in hun afge
bladderde huizen slechts dromen overeen veel
te groot trainingspak. Ze hebben geen Hol
landse vrienden die het mee kunnen nemen
en geen geld om het zelf te kopen. Levensgroot
is de kloof die gaapt russen hen en degenen
die wel een leuke positie in de politiek of het
bedrijfsleven wisten te veroveren. Zij hebben
het goed voor elkaar, een aardig huis en een
Het Oostblok bestaat nog. Je botst
tegenwoordig alleen wat verder
op tegen een muur. Bij Duits
land kunnen we de grens met honderd kilo
meter per uur passeren: bij de Tsjechische
grens is stapvoets zwaaien met paspoorten
voldoende; bij Slowakije moeten we even
stoppen en aan de grens met Oekraïne staan
we stil. Uren. Vier stempels moeten we heb
ben. En dat betekent regelen, voorkruipen,
kletsen en ritselen. Met een pakje Marlboro
hebben we snel het stempelvelletje te pakken.
Maar dat is de enige tijdwinst die te boeken
valt. Na inlevering van de paspoorten en au
topapieren, moet er een formuliertje worden
ingevuld, en nog een en nog een. Na een uur
of tivee hebben we al onze documenten weer
terug en eindelijk' kwartet. We zetten koers
naar Natalia in Uzgorod, net over de grens.
Maat 37' had.zijn moeder Natalia nog ge
zegd. Maar als Sergej op zijn twaalfde
verjaardag zijn splinternieuwe 'Hollands fa
brikaat' trainingspak aantrekt, belandt de
elastieken broekband onderzijn oksels en ver
dwijnen zijn handen in zijn mouwen en dan
kan hij de rest nog laten flapperen. De Oek-
raïnse maat 37 correspondeert duidelijk niet
met de Nederlandse maal 172. Sergej bedankt
ons desondanks beleefd. Zijn moeder zegt op
timistisch dat het pak hem volgend jaar vast
wel past, als hij goed eet. Trouwens, 'oversized'
is hartstikke in.
Verse groenten en fruit zijn op de Oekraïnse ma
luxe geïmporteerde auto. Hun kinderen zijn
weldoorvoed en bezoeken de beste scholen.
Hun feestjes zijn ovewloedig van eten en drin
ken en altijd goed bezocht. Deze rijke boven
laag heeft toegang tot plaatsen waarvan 'ge
wone' mensen nauwelijks het bestaan weten.
Een schitterrend landhuis met vier zwemba
den had-ie, of eigenlijk vijf want hij had
ook nog een overdekte plus sauna. Die vier
waren trapsgewijs aangelegd en sloten direct
aan op een riviertje vol helder bronwater. Het
bovenste bassin stroopide vol en liep over in
de tweede en de derde en via de vierde werd
het water weer gewoon rivier. In die voortdu
rende aanvoer van frisheid baadde en ont
spande zich Nikita Chroesjtsjov, de bol- en
kaalhoofdige praatjesmaker die van 1958 tot
1964 de Communistische Partij van de Sov
jetunie leidde.
Chroetsjov is al jaren dood (hij stierf in
1971) maar zijn riante Oekraïnse buitenver
ten wel te krijgen, maar de meeste mensen kunn
blijf, even over de grens met Slowakije staat
daar nog steeds. De baden zijn vewallen, het
binnenbad met sauna en het landhuis zijn
verlaten en gesloten. Geen haan die er naar
kraait, geen hond die er ooit komt.
Hoewel dat laatste niet helemaal klopt.
Want op de dag dat Ivan, de loco-burgemees
ter van Uzgorod, verjaart is veel mogelijk. Bo
ris, die het landgoed vanuit zijn armetierige
huisje een beetje in de gaten houdt, is name
lijk een vriend van een kennis van Ivan. Hij
wil de hekken van het buitenverblijf wel een
dagje opengooien.
Nina, de vrouw van Ivan heeft twee hele
dagen in de keuken gestaan om kruidenkaas,
vissoep, salades, gebak, sandwiches en nog
honderd-en-een andere dingen te maken.
Ivan heeft voor huisgemaakte wijn en zelfge-
stookte vodka gezorgd. Er zijn kersen, appels,
sinaasappelen en bananen. Allemaal schier
onbereikbaar voor de gemiddelde Oekraïner.
Maar niet voor Ivan en zijn vrienden. Ze
overladen de jarige met bloemen en drank,
waarna de jarige hen overlaadt met. spijzen
en drank. De maaltijd vordert, de jarige wordt
n zich die niet veroorloven. foto henk ceist
van alle kanten toegezongen en -gespeeched
het 'Lang zal-die leven' van twee Hollandse
gasten wordt met grote ogen aangehoord
maar na 'hiep-hiep' weet iedereen dat er
'HOERAmoet komen.
Dan is het tijd voor een partijtje voetbal, op
de tennisbaan van Chroetsjov wel te verstaan.
Iedereen snapt dat dit sportieve genoegen al
leen aan de mannen is voorbehouden. De
vrouwen slaan een vestje om en wandelen het
bos in voor een plasje. Eén van de mannen
voetbalt niet. Dat kan ook niet want hij heeft
zijn sportschoenen uitgeleend aan een Hol
lander die eigenlijk een schoenmaat groter
heeft. Dat blijkt later als hij vrolijk bezweet
maar met tivee bloedende grote tenen weer
aanschuift voor de door de man-zonder
schoenen gemaakte 'mansdish', een dikke
soep vol vette kluiven.
Als het gaat schemeren en na de derde ron
de nog een vierde blijkt te komen, wordt het
tijd om te gaan. Door de bossen langs de bas
sins, het binnenbad en het vervallen huis. Hij
moet het goed hebben gehad in Oekraïne, die
Chroesjtsjov.
Nederland is met vakantie.
IUHANS: ZO HEET DAT IN DEZE TIJD VAN
HET JAAR NOG STEEDS^ INTUSSEN HEEFT
EEN DEEL HET JAARLIJKSE UITSTAPJE ER
REEDS OPZITTEN. VAKANTIE-VIEREN IS
IMMERS VOOR VELEN AL LANG NIET MEER
EEN BEZIGHEID DIE ZICH ALLEEN IN JULI
EN AUGUSTUS AFSPEELT.
EN ZO NAM OOK EEN AANTAL VAN ONZE
REDACTEUREN DE AANLOOP NAAR DEZE
ZOMER VIA DE VAKANTIE-KAART. IN EEN
AANTAL AFLEVERINGEN EEN IMPRESSIE.
Grande Galerie ontwaakt uit dertigjarige winterslaap
Parijs heeft er sinds enkele weken een trekpleis
ter van formaat bij. Na een bijna dertigjarige
winterslaap en een renovatie die ruim 150 mil-
ien gulden gekost heeft, is de Galerie de Zoologie van het
luseum d'Histoire Naturelle bij het Gare d'Austerlitz
reer open. Temidden van de eeuwenoude botanische
linen schittert de Grande Galerie, zoals het museum nu
eet, weer als een eeuw geleden.
Met dank aan president Francois Mitterrand, die meer
an welke voorganger ook moeite doet zijn sporen achter
e laten door Parijs te verfraaien met 'Grandes Travaux'
Grote Werken). Met de Grande Galerie heeft hij opnieuw
en monument toegevoegd aan zijn toch al indrukwek-
ende lijst: de Opera Bastille, l'Arche de la Défense, de
jyramide bij het Louvre en de nog in aanbouw zijnde
'rès Grande Bibliothèque. En dit keer voor een relatief
lescheiden prijs. Vergeleken met Mitterrand's doorgaans
niljarden guldens verslindende prestigeprojecten is de
Jrande Galerie voor een prikkie weer tot leven gewekt.
NADAT DE galerie in 1965 vanwege instortingsgevaar,
een lekkend dak en door schimmel aangevreten opgezet-
e d/eren werd gesloten, is de indrukwekkende, deels nog
uit de zeventiende eeuw stammende collectie van het
museum weer voor het publiek toegankelijk. En dat in
pen gebouw dat na een vier jaar durende totale renovatie
ijn splendeur uit 1889 weer terug heeft gekregen.
De Grande Galerie is, opnieuw, een kathedraal waarin
de evolutie in beeld wordt gebracht aan de hand van
honderden fossielen, skeletten en opgezette dieren. Van
het 22,5 meter lange skelet van een baardwalvis tot en
met minuscule insecten en van opgezette giraffes, leeu
wen en olifanten tot en met uitgestorven roofvogels. En
dat alles fraai uitgestald onder de indrukwekkende ijzeren
en glazen koepel die de galerie overspant.
Alleen al uit architectonisch oogpunt is een bezoek aan
de Grande Galerie de moeite waard. Het gebouw wordt,
samen met het Musée d'Orsay en het Grand Palais, tot de
mooist bewaard gebleven voorbeelden van laat negen
tiende eeuwse ijzer-architectuur gerekend. Maar het gros
van de bezoekers - sinds de heropening loopt het dage
lijks storm - komt toch voor de indrukwekkende collectie
van het museum, een van de rijkste in zijn soort ter we
reld.
Op ruim 6000 vierkante meter tentoonstellingsopper
vlak wordt in drie fasen het ontstaan en de evolutie van
het leven op aarde in heeld gebracht. In het verdiepte
souterrain - de architecten lieten het skelet van de Gran
de Galerie zes meter uitgraven- heeft het leven onder wa
ter een plaats gekregen. Honderden verschillende vis
soorten en diverse onderwatermilieus worden er gepre
senteerd door middel van vitrines, skeletten en opgezette
en geprepareerde exemplaren, van goudvissen tot haaien
en alles wat daar tussen zit.
EEN VERDIEPING hoger, op de begane grond, wordt
het leven op het land op spectaculaire wijze in beeld ge
bracht met een soort bevroren optocht, een parade van
opgezette zoogdieren. Giraffen, olifanten, leeuwen, tijgers
en zebra's: ze zien er stuk voor stuk uit alsof ze gehypno
tiseerd zijn en elk moment weer kunnen gaan bewegen.
En dat terwijl de oudste exemplaren, zoals een rhinoceros
Het dierenleven wordt in de Grande Galerie op spectaculaire wijze in beeld gebracht. Een soort bevroren op
tocht. foto's cpd laurent bessol
die ooit nog aan koning Lodewijk de Veertiende behoor
de, toch al eeuwen geleden ten prooi aan jagers vielen.
De parade is de absolute blikvanger van de Grande Ga
lerie. Kinderen zijn niet weg te slaan bij al die immense
dieren. En ondanks de talrijke bordjes die aanraken ten
strengste verbieden, kan menigeen de verleiding niet
weerstaan, tot permanente wanhoop van de suppoosten.
IN DE Grande Galerie wordt ook de schaduwzijde van
de evolutie in beeld gebracht. Vrijwel dagelijks sterven
immers diersoorten uit door menselijk toedoen. Vitrines
laten de bezoeker niet alleen diverse uitgestorven dier
soorten zien, maar ook waarom die uitgestorven zijn. In
de meeste gevallen is de mens daar niet vreemd aan.
Jacht, de almaar toenemende overbevolking en milieu
vervuiling en, recenter, genetische manipulatie, brengen
steeds meer diersoorten in het nauw, beschermd of niet.
Met een nadrukkelijke uitnodiging om daar over na te
denken, wordt de tentoonstelling van de permanente col
lectie afgesloten. Voor wie er na een rondgang meer over
wil weten, is er een rijk voorziene mediatheek.
(La Grande Galerie, toegang via de Jardin des Plantes, 36
rue Geoffroy Saint-Hilaire, Parijs. Dagelijks geopend (be
halve op dinsdagen) van 10.00 uur tot 18.00 uur).
De Grande Galerie in Parijs. Na bijna dertig jaar weer open voor publiek.