D
Het onbekende lichaam (1)
ZATERDAG 23 JUL11994
Denkwijzer
it-
regeringsbeleid
e spoeling wordt steeds dunner
in 'wapenland'. De afvalrace in
de Amerikaanse defensieindus
trie is met de overname van Grumman door
Northrop nog maar net begonnen. McDon
nell Douglas voorspelt dat er tegen het jaar
2000 in de VS nog maar ruimte is voor twee
producenten van gevechtsvliegtuigen. Mc
Donnell is daar 'natuurlijk' eentje van. Nu de
regering Clinton het Pentagonbudget steeds
verder afknijpt, tracht McDonnell met re
delijk succes nieuwe markten in het bui
tenland aan te boren. De helft van het order
boek is gevuld met overzeese contracten. Vijf
jaar geleden was dat nog 15 procent. Een
kijkje in de militaire keuken van een bedrijf
dat in Nederland meer bekendheid geniet als
de bouwer van civiele vliegtuigen als de DC-9
en de MD-11. Het bedrijf dat ooit Frans
Swarttouw een oor aannaaide toen het zich
onverwacht uit het
MDF-100 project te-
or t\ j* ff rugtrok met alle know-
er McDonnell how van Fokker in de
ouglas wapent Lean and mean. Dat
f zijn de termen waarin
Zien tegen de topmensen van
McDonnell Douglas
hun bedrijf vandaag
omschrijven. Het be-
tekent zoiets als 'lenig
en agressief. McDon
nell had vroeger de reputatie een log bedrijf
te zijn. De onderneming heeft de afgelopen
jaren een metamorfose ondergaan. Vijftig
duizend mensen zijn sinds 1990 naar huis
gestuurd. Van de hoge managers zitten er
nog maar drie op hun plaats. Futuristische
projecten zijn bijna allemaal afgelast. Pro-
duktielijnen zijn gesloten of draaien op een
ongekend laag tempo. Overleven is het sleu
telwoord. De grootste uitdaging is om met
voldoende orders de huidige ontwerp- en
produktiecapaciteit te behouden. Voorlopig
is dat het meest haalbare scenario. Keeping
life and breath in the company, zoals de
Amerikanen het zo mooi kunnen zeggen. Een
kwestie van de langste adem.
Het lijkt te lukken. Onder leiding van John
McDonnell is het financiële plaatje in drie
jaar tijd compleet omgedraaid. De schulden
last is met 1,1 miljard tot een aanvaardbaar
niveau teruggebracht. In 1993 maakte het be
drijf 350 miljoen dollar winst. Peanuts op een
omzet van 14,5 miljard dollar, maar toch
winst. Ook in dit eerste halfjaar is winst ge
maakt, zij het minder. Maar dat komt vooral
op het conto van de tegenvallende verkopen
in de civiele sector. Van de 55 door het Pen
tagon bestelde gevechtsvliegtuigen, dragen er
dit jaar 46 het logo van McDonnell Douglas.
Het orderboek is 35 miljard dollar waard. On
danks de enorme afslanking denkt McDon
nell genoeg 'kritieke massa' over te houden
om de radicale schifting in de defensieindus
trie te overleven. Van de zestien grote defen
siecontractanten zijn er nu nog zeven over.
Dat aantal zal nog verder slinken. Bij Mc
Donnell maakt niemand zichzelf meer wijs
dat de glorietijden van weleer ooit weer te
rugkeren. There is just not enough business.
Druk op budget
St. Louis, Missouri, huisvest het hoofdkwar
tier van de onderneming. Een stad met een
miljoen inwoners in het Midwesten, precies
op de plek waar de 's zomers traag stromen
de Mississippi en Missouri samenvloeien. Op
het hoogtepunt van de Vietnam-oorlog
braakte de assemblagefabriek van McDon
nell maandelijks zo'n 75 Phantom F-4 jacht
bommenwerpers uit. Vandaag de dag verla
ten per maand acht vliegtuigen in diverse
uitvoeringen de fabriek. McDonnell is produ
cent van de F-18 Hornet en de F-15 Eagle.
Gezamenlijk namen deze twee vliegtuigenty
pen tijdens de Golfoorlog alle neergeschoten
haakse Migs en Mirages voor hun rekening.
De F-16 van concurrent Lockheed en de F-14
van Grumman were just flying around, als we
McDonnell mogen geloven. In St.Louis wor
den verder nog de AV-8B Harrier en het T-45
trainingsvliegtuiggebouwd.
De militaire tak van het bedrijf, inclusief de
produktie van vier typen kruisraketten, de
Delta II raket, de Apache-gevechtshelikopter
en het C-17 transportvliegtuig, is nog altijd
goed voor tweederde van de omzet. Voor Mc
Donnell is het van cruciaal belang om elk jaar
weer voldoende orders en fondsen van het
Pentagon te bemachtigen om de huidige
produktie en produktontwikkeling te garan
deren. Voor 1995 houdt McDonnell rekening
met een inkoopbudget van het Pentagon van
200 tot 250 miljard dollar. Weliswaar nog al
tijd veruit het grootste ter wereld, maar in
1985 was er toch ruim 100 miljard méér te
verdelen. De druk op dit budget zal de ko
mende jaren alleen maar groter worden. Van
de totale federale 'taart' waarop Clinton nog
kan beknibbelen, vormt defensie 51 procent.
McDonnell richt daarom noodgedwongen
zijn blik op het buitenland. Jim Wrightson,
directeur Strategie Business Development,
geeft onomwonden toe dat de Amerikaanse
defensieindustrie voor tenminste enkele ja
ren afhankelijk is van buitenlandse orders
om de produktielijnen open te houden. Tot
dat het Pentagon zelf weer bestelt. En totdat
de golf van overnames en faillissementen een
einde maakt aan de overcapaciteit. Een tref
fend voorbeeld is de. F-15. De produktielijn
van dit vliegtuig zou deze zomer droogvallen.
Dankzij orders van Saudi-Arabië (72) en Is
raël (20) kan de fabriek weer tot 1998 vooruit.
Tegen die tijd rekent McDonnell weer op ver-
volgorders van de US Airforce ter vervanging
van de F-111. Zonder deze 'overbruggingsor
der', was de F-15 vermoedelijk ten dode op
geschreven.
Japan, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk,
Duitsland, Italië, Israël en Saudi-Arabië zijn
op dit ogenblik, op de VS na, de belangrijkste
markten. Hamvraag voor McDonnell luidt:
hoe krijg ik die markten te pakken? McDon
nell is niet van plan in de VS of overzee op
het ovemamepad te gaan. Het voorbeeld van
Northrop en Grumman schrikt de jongens uit
St. Louis af. „Northrop betaalde twee tot drie
keer teveel voor Grumman. Ze worstelen
daar nu met een gigantische schuldenlast.
Ons geld investeren wij in ons bedrijf. Niet
zozeer in nieuwe produkten, maar in de ver
betering van bestaande", vertelt George Hib-
bard, directeur International Business Deve
lopment. Hibbard verwacht tegen de eeuw
wisseling een tweede overnamegolf. Alleen
als de aandelen tegen normale prijzen wor
den aangeboden, doet McDonnell mee.
„Voorlopig zijn wij - op onszelf - nog de
grootste".
Hoe dan wel? Hibbard: „McDonnell is be
reid met iedereen in het buitenland strategi
sche allianties af te sluiten. We zijn de beste
partner. We hebben financieel voldoende
armslag. We zijn de op zes na grootste expor
teur en nummer 23 op de Fortune 500. Die
allianties zullen wat ons betreft vooral pro-
duktgericht zijn. Zo bouwen wij samen met
British Aerospace de AV-8B Harrier en de T-
45 trainer. Beide vliegtuigen zijn oorspronke
lijk van Brits ontwerp. Daarnaast produceert
Mitsubishi Heavy Industries de F-15J onder
licentie in Japan."
Compensatieorders
Maar er zijn ook andere manieren van sa
menwerking denkbaar. Bijvoorbeeld in de
sfeer van compensatieorders. Alleen al met
Britse bedrijven doet McDonnell op jaarbasis
500 miljoen dollar zaken. Over de gehele we
reld lopen compensatieorders met een waar
de van 12 miljard. Italië en Spanje assemble
ren bijvoorbeeld zelf hun Harriers. Nederland
heeft compensatieorders gekregen voor aan
schaf van de Harpoon-raket.
En voor ons land zit nog veel meer in het
vat als besloten wordt tot de aanschaf van de
Apache-helikopter voor de Luchtmobiele
Brigade. De race gaat tussen de Apache, de
Super Cobra van Bell, de Tigre van het Duits-
Franse Eurocopter en de Mangusta van de
Italianen. Alle mededingers bieden ruime
compensatie. Eurocopter heeft het voordeel
een Europees bedrijf te zijn, waarin Fokker-
moeder DASA een groot belang heeft. Zoals
gebruikelijk hoeft het beste produkt dus niet
te winnen. De helikopterkeuze is een uiterst
gevoelige zaak en de keus zal zeker politiek
gemotiveerd zijn. In Den Haag lopen de lob
byisten van de vier ondernemingen de deu
ren plat. In december neemt de Tweede Ka
mer een besluit. In de woestijnstad Phoenix,
Arizona, de plek waar de Apache wordt ge
bouwd, kent iedereen de invloedrijke Dutch
politician Hank Vos.
Terry Higginbotham, verkoopleider voor
het Verenigd Koninkrijk en Nederland, legt
na een rondleiding door de fabriek uit waar
om de Nederlandse helikopterdeal voor Mc
Donnell zo cruciaal is. „De grootste helikop
terorder die vandaag is binnen te halen is die
van het Verenigd Koninkrijk. De Britten zijn
in de markt voor 91 toestellen. Nederland
heeft offertes gevraagd voor 20, 27 of 33 heli
kopters. De Nederlanders beslissen eerst. Als
'jullie' de Apache kiezen, schat ik de kans dat
de Britten volgen op zo'n 80 procent. Zou
Nederland niet in de race zijn, dan denk ik
dat de kans op de Britse order 60 procent is.
Kiest Nederland voor Europcopter, in onze
ogen de meest serieuze concurrent, zij het
om politieke redenen, dan zakken onze kan
sen tot onder de 40 procent."
Daarbij komt dat de twee orders de pro
duktie van de nieuwste Longbow-versie van
de Apache tot in de volgende eeuw garande
ren. Tegen die tijd verwacht men dat het
Amerikaanse leger weer met vervolgorders
komt. Ook hier weer fungeert het buitenland
als reddingsboei voor de Amerikanen. De fa
briek blijft overigens zonder nieuwe orders
wel open. De Amerikanen laten hun 821 ou
dere Apaches de komende jaren ombouwen
tot de Longbow-versie (met radar vuurlei
ding, red.). Saudi-Arabië, de Verenigde Arabi
sche Emiraten en Israël plaatsten onlangs or
ders.
Optimistisch
Inmiddels zijn in Nederland en het Verenigd
Koninkrijk de eerste bijeenkomsten met be
drijven geweest om te bespreken hoe zij deel
kunnen nemen aan het programma. Fokker
is de produktie van enkele onderdelen in het
vooruitzicht gesteld en tevens deelname aan
het opknapprogramma van de verouderde
Apaches van de US Army. In totaal 70 Neder
landse bedrijven kunnen meedoen, van DAF
tot Philips en van Eurometaal tot Hollandia
bv.
McDonnell is optimistich over zijn kansen.
Waarop is dat gebaseerd? Higginbotham:
„Wij zijn de enige die in 1997 kunnen leve
ren. De Apache heeft als gevechtshelikopter
het meeste potentieel. Dat wordt ook door de
Nederlandse regering erkend. Om het werk
van 33 Apaches te doen zijn van alle andere
typen 40 toestellen nodig. McDonnell Doug
las begrijpt de politieke, commerciële en in
dustriële aspecten van de order. Tegen die
achtergrond besloten wij mee te dingen."
Over de Tigre van Eurocopter zegt Higgin
botham: „Wij besteedden twee miljard dollar
aan de ontwikkeling van de eerste Apache.
Sindsdien hebben wij nog anderhalf miljard
in verbeteringen tot de Longbow-versie ge
stoken. Hoe kan Eurocopter dan de Tigre
aanbieden voor de helft van de prijs? Een ldlo
technologie kost in Europa evenveel als in de
VS. Ook een protectionistische industrie als
de Europese moet concurrerend werken."
Overigens gelooft Higginbotham persoonlijk
niet dat de Tigre ooit in produktie komt. „Dat
kunnen de Duitsers zich niet veroorloven. En
al wordt die gebouwd, de'raketten voor de Ti
gre zijn pas in 2002 beschikbaar. De Apache
is technologisch het meest geavanceerd. En
zoals wij allemaal in de Golfoorlog hebben
geleerd: technology saves lives."
Wat weten mensen van hun lichaam? Deze vraag was
uitgangspunt van een onderzoek door biochemici ver
bonden aan een academisch ziekenhuis in de Ameri
kaanse staat Oregon. Ze vroegen aan patiënten die het
ziekenhuis na een behandeling verlieten onder andere:
„Schat u eens over hoeveel lichaamscellen u beschikt."
De meeste antwoorden varieerden van 'een paar hon
derdduizend' tot 'enkele tientallen miljoenen'.
In werkelijkheid hebben vol
wassen mensen zo'n 70 biljoen
lichaamscellen. In cijfers uitge
drukt: 70.000.000.000.000! De on
derzoekers vroegen ook: Schat u
eens hoeveel gram uw hersenen
ongeveer wegen", en „Schat u
eens welk percentage van uw to
tale lichaamsenergie door uw
hersenen verbruikt wordt." En
ook: „Hoeveel liter bloed stroomt
er dagelijks door uw hersenen?"
De juiste antwoorden op deze
vragen - de meeste patiënten
wisten dat absoluut niet - zijn:
volwassen hersenen wegen ge
middeld tussen de 1250 gram (bij
vrouwen) en 1375 gram (bij
mannen): ze eisen ongeveer 25
procent van de totale lichaams
energie op, en dagelijks stroomt
er zo'n 1000 liter bloed door
heen.
Merkwaardig eigenlijk, is het
niet? We lopen zo'n zeventig of
meer jaar op deze planeet rond,
maar we weten vaak veel meer
van de cast van The Bold and The
Beautiful, van onze computer,
auto of naaimachine dan van ons
lichaam.
Toch is gebrekkige kennis van
ons lichaam, zo heeft een hele
reeks studies inclusief het onder
zoek van de biochemici uit Ore
gon aangetoond, schadelijk voor
onze gezondheid. Waarom dat
zo is, wordt verklaard door een
verschijnsel dat in de weten
schappelijke psychologie wel de
'wet van de cognitieve complexi
teit' wordt genoemd. Die wet
zegt, dat naarmate we meer in
formatie over een bepaald ver
schijnsel of bepaalde persoon
hebben, ons oordeel complexer
of genuanceerder is, en de wijze
waarop we met het of hem/haar
omgaan zorgvuldiger is.
Het omgekeerde blijkt ook
waar: naarmate we minder infor
matie over iets of iemand heb
ben is onze geneigdheid tot een
simplistischer oordeel en on
zorgvuldiger manier van omgaan
groter. Twee voorbeelden om dat
toe te lichten, één over voeding
en stemming en één over voe
ding en (werk) prestaties
Als u uit eten gaat, hier of bij
voorbeeld in Frankrijk, en u
bestelt vis dan wordt deze
meestal met een of meer schij
ven citroen geserveerd. Waarom?
Het is meestal zo dat een gebruik
zoals dit, dat eeuwen oud is, de
tand des tijds niet zou hebben
doorstaan als er geen echte har
de reden voor was. Die is er ook.
Maar veel mensen aan wie ik het
in de loop der tijd gevraagd heb,
inclusief restaurateurs, weten het
niet of niet precies.
Sommigen denken dat het al
leen maar een versieringïs en
schuiven de citroen daarom vaak
ongebruikt terzijde. Anderen zijn
geneigd het op de smaak te gooi
en, en weer anderen op de ver
onderstelling dat het iets te ma
ken heeft met het verteren van
de vis.
Dat laatste komt het dichtst in
de buurt. Zoals de fysioloog Den
nis Lobstein van de Lamar Uni
versiteit in Texas onlangs heeft
beschreven, is het effect van ci
troensap op viseiwit dat daar
door bepaalde aminozuren (dat
zijn de kleinste bouwstenen van
eiwit) worden losgemaakt en met
name het zogenaamde pheny
lalanine. Phenylalanine is een
zogenaamd psycho-actief, dus
onze stemming beïnvloedend,
aminozuur. Onze hersenen ge
bruiken het als grondstof voor de
produktie van bepaalde hormo
nen, onder andere noradrenali
ne.
Noradrenaline heeft een posi
tief effect op onze stemming, het
maakt dat we meer plezier in het
leven hebben. Als we onder chro
nische stress staan, op ons werk
of in onze relatie, dan verbruikt
onze stofwisseling als eerste stof
fen als phenylalanine, waardoor
er te weinig van overblijft om no-
radrelanine - en daarmee een
goede stemming - te maken. Vis
met citroen, aldus Lobstein,
helpt ons dus om ons beter te
voelen.
Het andere voorbeeld. Waarom
raken mensen die niet ontbij
ten (maar bij voorbeeld alleen
maar koffie drinken) tegen het
einde van de ochtend eerder
geïrriteerd of zenuwachtig? En
waarom presteren we meer, voe
len ons minder moe en hebben
we minder vaak hoofdpijn en an
dere klachten als we over de loop
van een dag vijf kleinere maaltij
den gebruiken in plaats van twee
of drie grotere?
Het antwoord heeft te maken
met het feit dat onze hersen- en
zenuwcellen - omdat ze voortdu
rend actief zijn - buitengewoon
veel energie nodig hebben. Iede
re gedachte, fantasie of dag
droom vergt energie. In tegen
stelling tot andere lichaamscel
len, die we ook op vet of eiweit
kunnen laten draaien, accepte
ren onze denkcellen alleen maar
glucose.
Glucose (zeg maar suiker, ook
wel dextrose of druivensuiker ge
noemd) is direct bruikbare ener
gie met een, om in benzineter
men te spreken, zeer hoog oc
taangehalte. Omdat we voortdu
rend denken en dus voortdurend
denkbrandstof nodig hebben,
moet de hoeveelheid glucose in
ons bloed - we noemen dat ook
wel onze bloedsuikerspiegel -
steeds op een hoog en stabiel ni
veau gehouden worden.
Het gewenste niveau is onge
veer 100 milligram glucose per
deciliter bloed. Als deze waarde
daalt tot 60 of 70, raken we ner
veus of geprikkeld. Als-ie nog
verder zakt, tot 40 of 50, begin
nen onze hersencellen regelrecht
om energie te schreeuwen. Ze
zwellen op, om door meer op
pervlakte meer glucose uit het
bloed te kunnen halen. Dat geeft
de algemeen bekende sympto
men van 'door het plafond gaan'
of de neiging 'het behang van de
muur te rukken'.
Ons lichaam haalt glucose uit
de koolhydraten die we eten.
Daarvan zijn er twee soorten: de
zogenaamde snel-oplosbare (sui
kerklontje, candybars als Mars en
Lila-pauze) en de complexe of
langzame koolhydraten (volko
ren produkten, groente, fruit).
Willen we onze bloedsuiker
spiegel snel opkrikken dan helpt
het eten van suiker. Maar het
probleem met een snel koolhy
draat kan zijn dat er tijdelijk een
teveel aan glucose in onze bloed
baan komt. Om dat te verhinde
ren scheidt de alvleesklier in een
tegenreactie het hormoon insuli
ne af dat het overschot aan glu
cose naar de lichaamscellen
transporteert en daar in een
soort van verpakking opslaat (het
zogenaamde glycogeen) ajs een
noodvoorraad.
Het gevolg: de bloedsuiker
spiegel daalt binnen een half uur
vaak naar een lager niveau dan
tevoren. Na een korte opkikker
krijgen we van suiker of candy-
bar vervolgens vaak weer een
'dip'.
De noodvoorraad glycogeen
wordt aangesproken als we in
onze ingewanden geen voedsel
meer hebben waaruit glucose ge
maakt kan worden. De nood
voorraad is genoeg om de be
hoefte van zo'n halve dag te dek
ken. Als we niet ontbijten, is deze
reserve dus vaak aan het eind
van de ochtend al opgebruikt,
met als gevolg een rusteloze, ner
veuze stemming.
Om onze bloedsuikerspiegel
op een verstandige manier op ni
veau te brengen en houden, is
het belangrijk dat we veel com
plexe koolhydraten verteren,
zoals volkorenprodukten, fruit en
groente. De glucose die daarin
zit, moet door onze spijsverte
ringsenzymen via moeizame
stap-voor-stap-arbeid vrijge
maakt worden.
Dit heeft het grote voordeel,
dat niet alle glucose-moleculen
in één keer via de darmwand in
de bloedbaan komen, maar dat
het tot een langdurige constante
toestroom van glucose in het
bloed komt. Het is die stabiele
toevoer, waar onze hersen- en
zenuwcellen zo'n prijs op stellen.
Die stabiliteit wordt verder be
vorderd als we onze maaltijden
goed over de dag spreiden (met
een 'complexe' maaltijd kunnen
we gemiddeld zo'n 2 tot 3 uur).
De 'chronische moeheid' expert
Howard Bartley liet daarom
werknemers in een fabriek in
plaats van twee of drie grotere
maaltijden, vijf kleinere gebrui
ken en vond dat htm bloedsui
kerspiegel dan stabieler bleef, ze
zich door de dag heen minder
moe voelden, meer presteerden
en minder onderlinge irritaties
hadden.
De moraal: vraag voortaan om
citroen in plaats van boter bij de
vis en bedenk dat meer en min
der gezonder is dan minder maar
meer.
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
Een schamele tiuee procent van de
Amerikanen noemt 'defensie'nog een
belangrijk issue. Op het scorelijstje
staan de militairen nog net onder 'extra
voorzieningen voor ouderen'. In het
congres ligt de nadruk op de economie.
Het budget wordt opgevreten door
Egezondsheidszorg en renteaflossingen op
de staatschuld. Slechts zestien procent
van de senatoren en afgevaardigden
maakt zich nog druk over de militaire
j kracht van de VS.
McDonnell Douglas, 's lands grootste
producent van wapensystemen, merkt
als geen ander dat de koude oorlog
voorbij is.
Foto boven: de US Army AH-64D Apache Longbow helikopter. Foto onder: Het US Airforce F15E gevechtsvliegtuig. Dit toestel schoot tijdens de
Golfoorlog 33 Irakese gevechtsvliegtuigen neer. foto'sMcDonnell douglas
