Herenigd Duitsland zoekt eigen identiteit
Eed op Führer en vaderland oversteeg het geweten
Buitenland
-4/VOENSDAG 20 JUL11994
Aanslag op Hitier vandaag halve eeuw geleden
Juli 1994: een groepje scholieren slentert door het Bend-
evcflerblok in Berlijn. Eens zetelde hier het oppercommando
vjvan de Duitse keizerlijke marine. Later volgden andere
3ceimilitaire bewoners, maar beroemd werd het gebouw pas
oen het opperbevel van het leger in nazi-Duitsland er
pJonder de codenaam Walküreeen staatsgreep tegen Adolf
ïlaiiHitler voorbereidde. Die poging culmineerde in een aan-
^enislag op de Führer, vandaag precies een halve eeuw gele
iden. De explosie van die aanslag dreunt ook in het he-
padendaagse Duitsland nog na.
BERLIJN HANS HOOCENDUK
I CORRESPONDENT
Juli 1944: zes weken na de geal-
[lieerde invasie in Normandië
am|heeft nazi-Duitsland 116.863
ïrgfeoldaten verloren. Ze zijn ge-
intMood, gewond of vermist. De
eejgeallieerde balans ziet er niet
ind|veel beter uit: 116.148 slachtof-
i bjfers. Maar terwijl de Amerika-
meben, Canadezen, Britten en hun
eepartners dagelijks verse troepen
rzijjover het Kanaal sturen, zijn de
alebuitse reserves vrijwel uitgeput.
Tiube Duitse generaals en maar-
rdajschalken weten vrijwel zonder
twjuitzondering dat ze een verlo-
afren strijd vechten. In een soort
ereiNibelungentrouw houden ze
jechter vast aan hun Führer. Een
[persoonlijke eed bindt hen.
Slechts enkelen zijn bereid het
lot van hun vaderland boven
dat van hun trouw aan Hitier te
«tellen.
|Een van die mannen is de 37-ja-
56,7(rige kolonel Claus Schenk von
-Stauffenberg, telg uit een oud
adellijk geslacht. Hij weet dat de
37 0 militaire leiding niet bereid is
4, iop te treden tegen de dictator.
12,0 Met de andere samenzweerders
'LO concentreert hij zich op een po-
Ig'gging Hitier uit de weg te rui-
33*7 men. Daarna moet een interim-
12^0 bestuur de macht overnemen,
19,0 vrede in het Westen sluiten en
50,9 eventueel samen met de Brit-
3l,^ten, Fransen en Amerikanen te
gen de oprutckende Sovjettroe
pen vechten. In het Bendlerblok
—.werken de samenzweerders al
jaren aan hun plannen.
Ontsnapt
Dp 20 juli 1944 is het na veel
mislukte pogingen zo ver: tegen
03X 12.50 uur ontploft in de Wolfs-
91,: chans. HitlersOostpruisische
fioofdkwartier, de bom die Von
ItaufFenberg naar binnen heeft
2q[c gesmokkeld. Door een onvoor-
32^ stelbare samenloop van om-
10,4 handigheden ontsnapt de tiran
^O.C ian de dood. ,,Mijn Führer, u
eert, u leeft", roepen zijn vazal-
Generaal Fellgiebel, een van
93!c mannen achter de operatie
92,6 Walküre, is zwaar aangeslagen:
„Er is iets vreselijks gebeurd; de
Führer leeft nog".
55[c Generaal-majoor Von
73.4 Iresjckow, zo stipt het Duitse
62,Uveekblad Der Spiegel aan, had
33,2 dagen voor de aanslag in e"bn fn-
27*7talistische bui gezegd: ,,De aan-
3l[7 slag moet koste wat kost door-
67,agaan. Het komt niet meer op
0,: een praktisch doel aan, belang-
ijk is alleen nog dat het Duitse
erzet voor het oog van de we
reld en voor de geschiedenis de
beslissende zet waagt".
40.5 Het waren individualisten,
aartsconservatieven, liberalen
u3' jen socialisten, afkomstig uit
54^0 adel, kerk, gegoede burgerij en
vakbeweging die de opstand
predikten uit liefde voor hun
land. Onder hen ook persoon
lijkheden die jaren volledig ach
ter Hitier hadden gestaan. Ze
waagden de opstand zonder de
rugdekking van een goed geor
ganiseerde, brede verzetsbewe
ging. Die bestond immers niet.
Maar ook zonder een stevige
verankering in het volk, dat
apathisch of fanatiek achter de
Führer bleef staan en alles met
zich liet doen wat in het brein
van Hitiers propagandaminister
Goebbels opkwam.
Coup mislukt
De aanslag mislukte. De samen
zweerders werden snel ontmas
kerd en de staatsgreep ging de
mist in voordat hij goed en wel
op gang was gekomen. Von
Stauffenberg, die in de middag
van de 20ste juli in Berlijn te
rugkeerde, meldde: „Hitier is
dood. Ik heb gezien hoe ze hem
naar buiten hebben gedragen".
Hij loog, waarschijnlijk omdat
hij wist dat de topmilitairen al
leen in beweging waren te krij
gen als Hitier werkelijk dood
was. De coup kwam echter niet
op gang.
Tegen middernacht, toen Von
Stauffenberg de wanhoop nabij
was, richtte een springlevende
Hitier zich via de radio tot het
volk. „Een zeer kleine kliek am
bitieuze, gewetenloze en ook
misdadige, domme officieren
heeft een complot gesmeed om
mij uit de weg te ruimen en te
gelijk de staf van de Duitse
Wehrmacht uit te roeien", brul
de de Duitse leider. Vrijwel op
hetzelfde moment omsingelde
het Berlijnse wachtbataljon
'Groot-Duitsland' onder de
SS'er majoor Otto Ernst Remer
het Bendlerblok.
Remer, de onverbeterlijke nazi
die nu sinds enkele weken in
een Spaanse cel zit nadat hij de
wijk had genomen uit Duits
land, had een makkelijke klus.
De samenzweerders boden
geen verzet. Von Stauffenberg
en drie van zijn medestrijders
werden om half een 's nachts
standrechtelijk geëxecuteerd op
de binnenplaats van het Bend
lerblok. „Leve het heilige Duitse
vaderland", zouden Von Stauf-
fenbergs laatste woorden zijn
geweest. Hitiers SS-chef Himm-
ler liet de ter aarde bestelde lij
ken opgraven en verbranden.
Wraak
Hiüer, na de aanslag wantrou-
wender dan ooit, had een vrese
lijke wraak gezworen. De be
ruchte Rode Rechters van de
Volksgerechtshoven, bijge
naamd de Bloedrechters, velden
het ene doodvonnis na het an
dere. De mannen van de 20ste
juli moesten aan vleeshaken
worden opgehangen in de Ber
lijnse gevangenis Plötzensee.
„Ik wil dat ze als slachtvee wor
den opgehangen", luidde Hit-
Iers bevel. Geestelijke bijstand
mocht niet worden verleend en
de executies dienden te worden
Zogenoemde Bloedrechters veroordeelden de Duitsers die in 1944 in enigerlei vorm hadden meegedaan aan
de voorbereiding van de coup tegen Adolf Hitler. archieffoto epa
gefilmd, zodat de Führer rustig
de laatste minuten van zijn te
genstanders kon bekijken. Maar
na de eerste walgelijke scènes
weigerden de cameramannen
unaniem verder te filmen.
De vermoorde topofficieren
werden postuum oneervol uit
het leger ontslagen. De nabe
staanden kregen een rekening
voor de kosten van de voltrek
king van de doodstraf. Zo ver
namen ze van de dood van hun
familieleden. Er was een briefje
ingesloten met de mededeling
dat geen overlijdensadverten
ties mochten worden geplaatst.
Het waren overigens niet alleen
hoge militairen die met hun le
vens voor deze wanhoopsdaad
moesten boeten. Ook vooraan
staande leden van vaag gestruc
tureerde verzetsbewegingen als
de Kreisauer Kreis rond graaf
Von Moltke was dat lot bescho
ren.
Monument
Na de Tweede Wereldoorlog
duurde het zeven jaar voordat
op initiatief van de nabestaan
den van de verzetsstrijders een
eerste bescheiden monument
werd opgericht op de binnen
Topnazi Hermann Göring (in wit uniform) behoort tot degenen die de ruimte komen bekijken waarin Hitier op 20 juli 1944 een bomaanslag over
leefde. archieffoto epa
plaats van het Bendlerblok. Dat
de Duitsers het moeilijk hadden
met de mannen en vrouwen die
tegen Hitler in opstand waren
gekomen, blijkt wel uit het feit
dat pas in 1967, opnieuw op ini
tiatief van nazi-tegenstanders,
West-Berlijn besloot dat in het
Bendlerblok een tentoonstelling
en een studiecentrum zouden
komen over de rol van het ver
zet. Jarenlang leed het Bendler
blok een wat sluimerend be
staan. Plichtmatig werden elk
jaar op 20 juli kransen gelegd en
toespraken gehouden. En met
een zekere regelmaat publiceer
de het instituut wetenschappe
lijke werken.
Toen tien jaar geleden de nog
prille bondskanselier Helmut
Kohl ter gelegenheid van de
40ste herdenking van de aan
slag de belangrijkste toespraak
hield, werd daar niemand warm
of koud van.
Nu ligt het allemaal heel anders.
Sinds de Duitse eenwording is
het herenigde land op zoek naar
een nieuwe identiteit. Op die
moeizame weg kan volgens
sommigen de 20ste juli een ver
bindende schakel vormen tus
sen 'Ossis'en Wessis'. De aan
slag op Hitier was immers een
daad waarbij Duits nationalis
ten, verlichte conservatieven en
militairen uit het hele Rijk geza
menlijk een einde aan de Hitier-
dictatuur wilden maken. Niet
om een democratisch Duitsland
in het leven te roepen, maar in
ieder geval wel om een einde te
maken aan het zinloze bloed
vergieten.
Geschenk
De democratie bevochten de
Westduitsers niet zelf. Die
staatsvorm was een geschenk
van de overwinnende westelijke
geallieerden. Maar omdat de
aanslag op Hitier het nu een
maal een van de weinige ver
zetsdaden was waarbij Duitsers
uit alle lagen van de bevolking
direct of indirect betrokken wa
ren, is het een historische ge
beurtenis. Daarom houdt kan
selier Kohl vandaag hoogstper
soonlijk de officiële toespraak.
En daarmee heeft Duitsland in
deze zomerse dagen weer iets
om zich over op te winden.
De kanselier is al jaren bezig
met een geschiedkundige in
haalrace. Hand in hand met de
Franse president Mitterrand
herdacht hij in Verdun de do
den van de Eerste Wereldoorlog
en met de toenmalige Ameri
kaanse president Reagan stond
hij, opnieuw hand in hand, op
de militaire begraafplaats in Bit
burg, waar pijnlijk genoeg ook
SS'ers liggen. Maar tijdens de
herdenking van de invasie op
de Franse stranden, zat Kohl
zich dit jaar in zijn woonplaats
Oggersheim te verbijten. Hij
mocht er niet bij zijn.
Maar in Berlijn is hij wel aan de
beurt. Vorige week trad hij met
de Amerikaanse president Bill
Clinton op voor de Brandenbur
ger Tor. Op 14 juli, de Franse
nationale feestdag, deden voor
het eerst Duitse troepen mee
aan de parade op de Champs
Elysées. En binnenkort zal Kohl
met de Russische leider Jeltsin
onder de Brandeburger Tor
door lopen. Weer een paar we
ken daarna zal hij de westerse
mogendheden na bijna een hal
ve eeuw trouwe dienst feestelijk
uitzwaaien uit het zo lang ge
deelde Berlijn. Dat Kohl van
daag zijn geschiedkundig licht
laat schijnen over het anti-Hit-
lerverzet deed tevoren me
nigeen de adem in de keel stok
ken.
Harde mark
Zo lang beide Duitse staten
door de Muur waren geschei
den, zocht het westelijke deel
zijn heil in materiële welstand.
Niet de Duitse natie telde, maar
de bikkelharde D-mark. De
Oostduitse heersers probeerden
hun onderdanen wijs te maken
dat de DDR, een nieuwe anti
fascistische staat, niet medever
antwoordelijk kon worden ge
steld voor het nazi-barbarisme.
Sinds de val van de Muur is het
echter gedaan met deze ten de
le goedbedoelde, ten dele
schijnheilige uitvluchten: Duits
land is weer één en dus moet er
eindelijk worden nagedacht
over het verleden en over de rol
die het land in de toekomst
moet gaan spelen.
Is het land,, zoals de vroegere
president Von Weizsacker zich
afvroeg, op weg naar Europa of
gaat Duitsland weer dolend op
de vlucht voor het verleden?
Von Weizsacker: „De buren van
Duitsland kunnen alleen maar
vertrouwen in ons krijgen als
wij onszelf vertrouwen". Maar
vertrouwen ze zichzelf en zo ja
hoe ziet dat vertrouwen er dan
uit? De nieuwe president, Her
zog, zei na zijn verkiezing in
mei dat hij het land de komen
de vijf jaar wil vertegenwoordi
gen „zoals het werkelijk is, na
melijk niet verkrampt en niet
met onblote tanden".
De historicus Christan Meier
waarschuwde dat, als Duitsland
het nazi-verleden wil verdrin
gen, er kramp ontstaat: „En als
Duitsland verkrampt is, is het
de hoogste tijd om alarm te
slaan". Zijn collega Wehler
sloeg de spijker op de kop toen
hij vaststelde dat Duitsland met
zijn 80 miljoen inwoners voor
de internationale omgeving ac
ceptabel is zo lang het ingebed
is in de Europese Unie. Kohls
gedoodverfde opvolger, CDU-
fractieleider Schauble, pleit voor
een gezond nationaal gevoel
opgediend met een scheutje pa
triotisme.
Boodschap
En de bondskanselier? Hij heeft
het graag over 'wij Duitsers' en
over het vaderland dat een
fraaie toekomst tegemoet gaat
in een Europa van de naties.
Maar hoe moet dat Duitse va
derland eruit zien? Conservatief
en christelijk, is Kohls bood
schap. En hij laat zich door de
nieuwe president de kans niet
ontnemen dat vandaag in Ber
lijn nog eens onder de aandacht
te brengen.
Tien jaar Von Weizsacker zijn
genoeg geweest voor Kohl.
Nooit is hij vergeten dat Von
Weizsacker op 8 mei 1985 een
briljante toespraak hield ter ge
legenheid van de Duitse capita-
lutie, die volgens hem voor de
meeste Duitsers wel degelijk
een bevrijding betekende. Het
staatshoofd ging figuurlijk op de
knieën voor alle slachtoffers van
het fascisme en betuigde zijn
respect voor alle verzetsstrij
ders, dus inclusief de commu
nisten en socialisten.
Rillingen
Zoiets zal Kohl niet doen. In te
gendeel, de directeur van de
tentoontstelling in het Bendler
blok, Peter Steinbach, klaagt
over de 'politisering' van de
herdenking. Dat Kohl 140 man
van de Bundeswehrvandaag het
geweer laat presenteren, vindt
hij macaber. „Veel familileden
van de slachtoffers zullen koude
rillingen krijgen".
Steinbach had het de afgelopen
tijd behoorlijk moeilijk. De zoon
van Von Stauffenberg, graaf
Franz Ludwig, eiste bijvoor
beeld dat alles wat aan de com
munistische verzetstrijders her
innert. van de expositie wordt
verwijderd. Hij wil niet dat zijn
vader in 'het verschrikkelijke ge
zelschap komt te verkeren van
tirannen en moordenaars'. Let
wel: Von Stauffenberg senior
stond tot 1942 pal achter Hitier.
Steun kreeg Von Stauffenberg
junior onder meer van CDU-
kopstuk Schauble.
Voor Steinbach echter is het
verzet ondeelbaar. De sociaal
democraat Rau, wiens partij
naast de communistische het
meeste heeft geleden onder de
nazi's, is het daar roerend mee
eens. En Kohl? Vandaag zullen
we het weten.
Intussen hebben de scholieren
hun rondleiding door het Bend
lerblok afgesloten. Met een stuk
Duitse geschiedenis voor drie
mark in hun tas vertrekken ze.
Was het interressant? „Voor een
scriptie hebben we meer dan
genoeg. En nu op naar McDo
nald's. We barsten van de hon
ger."
Topofficieren bleven Hitier tot het allerlaatst trouw
BERLUN HANS HOOGENDUK
In juni 1944, direct na D-Day, liet Adolf Hitier
vanuit zijn veilige Beierse residentie de Berghof
weten: „Hier wordt niet meer uitgeweken. Hier
geldt: handhaven of sterven". De legendarische
veldmaarschalk Rommel verzuchtte: „Tegen be
velen van de Führer ben ook ik machteloos".
De meerderheid van de Duitse bevolking, na zes
jaar oorlog gewend aan gigantische successen,
vreselijke tegenslagen en onverwachte wonde
ren, reageerde bijna apathisch. In de overwin
ning geloofden de meesten niet meer, maar een
totale nederlaag van het Vajerlandkonden ze
zich ook niet voorstellen. Te lang en te intensief
waren ze bewerkt door Goebbels' propaganda
machine.
Nauwelijks anders was het met de generaals en
maarschalken, hoewel die wel degelijk wisten
dat het einde in zicht was. Deze topofficieren
waren de enigen die een einde konden maken
aan het zinloze bloedvergieten,'maar ook zij ble
ven hun Führer trouw tot de laatste kogel.
De bijna wanhopige poging van een aantal staf
officieren rond Von Stauffenberg om op 20 juli
Hitier te vermoorden, was daarom eigenlijk van
tevoren al tot mislukken gedoemd. De aanslag
vormde de climax van het verzet van een klein
deel van de strijdkrachten dat al bestond vóór
Hitiers overval in 1939 op Polen. Binnen de ge
nerale staf waren toen al mensen die zich van
Hitier wilden ontdoen. Het buitenland geloofde
daar echter niet in. In de dagen voor het uitbre
ken van de oorlog werd Duitsland, vooral in
Londen, gezien als een hermetisch afgesloten,
fanatiek nationaal-socialistisch bolwerk.
Zo werd de aanslag op Hitier op 8 november
1938 in de Bürgerbraukellerin München afge
daan als een door de nazi'3 in scène gezette ver
toning. En dat terwijl Hitier slechts door puur
toeval aan de dood ontsnapte toen de bom van
de jonge meubelmaker Eiser ontplofte.
In het hele rijk waren wel degelijk verzetsgroe
pen actief en een aantal boekte ook respectabele
successen, maar al snel werd duidelijk dat alleen
de strijdkrachten een einde zouden kunnen ma
ken aan de naziheerschappij. De meeste officie
ren stonden echter pal achter hun Führer, zeker
in de eerste vier oorlogsjaren. Hitier bood hen
niet alleen fantastische carrièremogelijkheden,
maar voorzag hen ook van het allerbeste mate
rieel waarmee ze verbluffende overwinningen
boekten. En wat het belangrijkste was: de smaad
van de Eerste Wereldoorlog kon worden gewro
ken.
Een kleine groep officieren van de generale staf
liet zich echter niet verblinden door de succes
sen op de slagvelden. Zij waren ervan overtuigd
dat de strategische positie van Duitsland on
danks alles miserabel bleef en dat het Reich uit
eindelijk het onderspit zou delven. Deze officie
ren vormden echter een heel kleine minderheid.
Zelfs na de catastrofale nederlaag in 1943 bij Sta
lingrad bleef het motto van het leeuwedeel van
de strijdkrachten: 'Ein Volk, ein Reich, ein
Führer'.
Voor de 53-jarige Wolfgang Benz, hoogleraar in
Berlijn en zeer deskundig op het gebied van het
verzet tegen de nazi's, is deze onvoorwaardelijke
gehoorzaamheid nog altijd nauwelijks te verkla
ren. „Ik kan die sfeer het beste met een anekdote
illustreren. Een hoge generaal kwam in april
1945 met een verkenningsvliegtuigje naar Ber
lijn. De Russen stonden al in de buitenwijken.
Hij landde vlakbij de Führerbunker om afscheid
van Hitier te nemen. Hitier sprak met hem over
nieuwe wonderwaperis, over de ommekeer die
voor de deur stond en legde hem uit dat het een
strategische zet was geweest om de Russen zo
ver te laten komen. De generaal zag met eigen
ogen dat alles letterlijk in puin lag, maar hij ver
trok desondanks vol nieuw vertrouwen".
De basis voor deze trouw werd volgens Benz in
de jaren '30 gelegd toen Hitler met stilzwijgende
toestemming van het oude officierscorps de so
ciaal-democraten en communisten uit de weg
ruimde. „De toen nog machtige /wnfce/families,
die traditioneel de elite van de strijdkrachten le
verden, stelden alles wat links was verantwoor
delijk voor de politieke nederlaag in de Eerste
Wereldoorlog en de daarop volgende binnen
landse troebelen. De vorming van een conserva-
tief-autoritaire staat vonden ze prima. Hun mo
rele schuld is dat ze zich daarna hebben laten
verleiden en corrumperen door de successen, de
glans en de glorie."
Volgens Benz hadden de militairen in 1934 al al
les verloren toen ze na de Röhm-putsch, waarbij
Hitier afrekende met al rivalen in de buiten de
nazi-partij, stilzwijgend akkoord gingen met de
vernietiging van de bestaande staats- en defen
siestructuur.
Oud-Pruisische tradities, zoals medeverant
woordelijkheid en het recht op tegenspraak bij
militaire besluiten, werden overboord gegooid.
De militair werd gedegradeerd tot uitvoerder
van Hitiers bevelen. „De onzalige climax vormde
de persoonlijke officierseed op de Führer. Dat
was hun eigen einde", aldus Benz. „Tot het al
lerlaatst kon Hitier op hun onvoorwaardelijke
loyaliteit rekenen. Ergens hangt dit samen met
de traditionele Duitse opvatting over eer. Zelfs
nadat veel officieren dit regime als kwaadaardig
hadden herkend, voelden ze zich aan hun eed
gebonden. Hun redenering was dat ze de Führer
niet in de rug konden aanvallen terwijl buiten de
oorlog woedde."
Volgens Benz was ook D-Day geen aanleiding
om Hitier uit de weg te ruimen. „Dat had dan na
Stalingrad in 1943 moeten gebeuren, toen Hitier
volkomen zinloos honderdduizenden soldaten
opofferde. Maar de propaganda en de trouw van
de topofficieren was oneindig veel sterker dan
de realiteit. Blind aanvaardden ze wat hun gewe
ten en hun vakkennis hen had moeten verbie
den."
Maarschalken als Von Manstein, Kluge en Von
Rundstedt waren geen nazi's en ze wisten wat
Hitier hun soldaten aandeed. De oppositie
smeekte hen bijna om iets te ondernemen, maar
ze handelden niet. Benz: „Integendeel, ze ge
hoorzaamden Hitier blind".
Deze loyaliteit is er volgens hem ook de hoofd
oorzaak* van dat het verzet geen schijn van kans
had. „De groep rond Von Stauffenberg was ook
niet vastberaden genoeg. Natuurlijk wilden ze
Hitier al een paar jaar uit de weg ruimen, maar
steeds ging er iets mis. Het is ook illustratief dat
er tussen D-Day op 6 juni en de aanslag van 20
juli zoveel tijd verstreek."
Volgens Benz is dat aarzelen voor een groot deel
te verklaren uit het feit dat de samenzweerders
geen ffontheld voor hun plan konden winnen.
„Ze waren aangewezen op de officieren van het
reserveleger, zeg maar de bureaugeneraals. Of
Hitier nu bij die aanslag gedood zou zijn of bui
ten gevecht was gesteld, was eigenlijk niet zo be
langrijk als de samenzweerders direct een com
muniqué hadden kunnen uitgeven, waarin
stond dat de toestand onder controle was en dat
een populaire generaal als Rommel of Von
Rundstedt met zijn tanks en troepen onderweg
was naar Berlijn."
Maar de militaire elite keek de kat uit de boom
en schaarde zich opnieuw achter Hitier toen
bleek dat deze de aanslag had overleefd. Benz:
„Weer die misplaatste loyaliteit, gehoorzaam
heid en het geloof dat een eed niet mocht wor
den gebroken. Dat was vanuit hun optiek ver
raad aan het vaderland. Nogmaals: ze wisten,
ondanks de propaganda, heel goed dat Duits
land de oorlog bewust, was begonnen en ze wa
ren op de hoogte van de Holocaust en alle ande
re gruwelen. Maar voorop stond voor hen dat
het een soort familie-aangelegenheid was: het
huis werd bedreigd en nu moest iedereen tegen
de deuren gaan staan, opdat de vijand niet bin
nen zou komen. Pas daarna wüden ze in dat
huis orde op zaken stellen".
Von Stauffenberg (uiterst links in lichte uniformjas) in gezelschap
van Hitier bij het bunkercomplex. Deze foto is vijf dagen voor de
aanslag gemaakt. archieffoto cpd
