Oorlog katalysator kerkscheuring
Kerk Samenleving
DONDERDAG 14 JULI 1994
BUITENLAND KORT
Bosnië (1)
De Wereldraad van Kerken
heeft zich voorzichtig gedis
tantieerd van de Servisch-Or-
thodoxe Kerk. Direct na de
bekendmaking van het jong
ste vredesplan voor de verde
ling van Bosnië-Herzegowina
hadden de servisch-ortho-
doxe bisschoppen vorige
week dit voorstel krachtig
veroordeeld. Zij riepen de
Serviërs op 'de eeuwenoude
rechten, vrijheden en vitale
belangen van de Servische
natie te verdedigen'. Herver
deling van Bosnië is een
voorwaarde voor vrede, aldus
de verklaring van de Wereld
raad. Het voorstel van de zo
genaamde contactgroep (de
VS, Rusland en de Europese
Unie) is weliswaar 'geen per-
- fecte oplossing', maar ver
schilt volgens de Wereldraad
niet veel van een plan waar
mee indertijd de leiders van
de drie strijdende partijen
hebben ingestemd.
Bosnië (2)
In hun verklaring zeggen de
servisch-orthodoxe bis
schoppen 'dat ze Liever zou
den sterven dan verraders
van het volk zijn'. Het 'ser
visch-orthodoxe volk' leeft al
sinds eeuwen in Bosnië-Her-
zegowina. ,,De Serviërs in dit
gebied zijn geen nieuwko
mers, geen agressoren en
geen bezetters. Daarom kun
nen wij als bisschoppen niet
akkoord gaan met besluiten
die ons in Genève worden
opgelegd, zoals wij ook nooit
de grenzen hebben aanvaard
die de atheïstische fascisten
en communisten ons hadden
opgelegd." De oproep van de
Servisch-Orthodoxe Kerk is
niet tot de Wereldraad ge
richt, maar de oecumenische
beweging ziet het toch als
haar taak daarop te reageren.
Het is de eerste maal dat de
Wereldraad zich openlijk dis
tantieert van de Servisch-Or
thodoxe Kerk.
Wapenleveranties
De rooms-katholieke hulpor
ganisaties Misereor en Adve-
niat in Duitsland hebben
woensdag ontkend dat de
opstandige indianen in de
Mexicaanse deelstaat Chia
pas van hun geld wapens
hebben gekocht. Ze noem
den de beschuldiging, die
door politici van de Mexi
caanse regeringspartij PRI en
enkele lokale media werd ge
uit, 'pure verkiezingspropa
ganda'. Volgens Misereor en
Adveniat is er in de aanloop
naar de Mexicaanse verkie
zingen van 21 augustus dui
delijk sprake van een hetze
tegen rooms-katholieke or
ganisaties die zich bezighou
den met bewustmaking van
de bevolking. De organisaties
klagen dat hun streven naar
fundamentele hervormingen
in Chiapas door de Mexi
caanse overheid wordt uitge
legd als een staatsondermij-
nende activiteit.
Homopaar
De Evangelische Kerk in
Rijnland heeft gisteren de
kerkelijke inzegening van
een homopaar scherp ver
oordeeld. De predikant die in
de dienst voorging, hangt
disciplinaire maatregelen
wegens ambtsmisbruik bo
ven het hoofd. Vorige week
donderdag zegende ds. Hans
Mörter van de Evangelische
gemeente in Keulen met in
stemming van de kerkeraad
de relatie van twee homo
seksuele mannen in. Hij gaf
als reden dat hij het paar niet
wilde discrimineren. Boven
dien verklaarde hij dat hij
ook in de toekomst homo
seksuele en lesbische paren
de mogelijkheid van een ker
kelijke inzegening wil bie
den. Volgens de Rijnlandse
kerk voorziet de kerkorde
niet in de inzegening van ho
moseksuele relaties.
Ij
Predikant promoveert op voorgeschiedenis van Vrijmaking 1944
De Zwolse domi
nee Jan Ridder
bos (42), die in
september promoveert op
een studie naar de vrijma
king en haar voorgeschie
denis, stelt het historische
beeld bij: ,,De leergeschil-
len'waren hooguit de kap
stok voor de vrijmaking; de
breuklijnen waren al aan
wezig. Er werd een groep
gemobiliseerd die zich
toch al niet thuisvoelde in
de gereformeerde kerk."
ZWOLLE «JOOP DE HAAN
'Recht in de leer' is een karakte
risering die volgens velen van
toepassing is op de vrijgemaak
te kerk. Ter illustratie wordt
vaak aangevoerd dat religieuze
meningsverschillen wel heel
hoog moeten zitten, wil je in
een onzeker oorlogsjaar als
1944 een kerkelijke breuk ver
oorzaken.
Ridderbos, nu nog dominee
van de Gereformeerd Synodale
kerk in Zwolle maar binnenkort
verhuizend naar Haren, vindt
dat de bezetting als katalysator
heeft gewerkt. „Vaak wordt ge
vraagd hoe het mogelijk is dat
er ondanks de bezetting een
kerkscheuring plaatsvond. Het
is beter te zeggen dat het juist
dankzij die bezetting gebeurde.
De polariserende krachten wer
den versterkt door de omstan
digheden. Zonder de oorlog zou
de vrijmaking ook hebben
plaatsgevonden, alleen dan an
ders."
Om de gebeurtenissen van
augustus 1944 goed te begrijpen
moet er nog even verder wor
den teruggegaan in de tijd. Tot
1892 om precies te zijn. het jaar
van de Vereniging. De groepen
die tijdens de Afscheiding en
Doleantie hun eigen weg waren
gegaan, keerden toen terug bin
nen de gereformeerde kerk. Het
was nog niet helemaal koek en
ei tussen de verschillende stro
mingen, maar vol goede moed
ging men gezamenlijk verder als
de Gereformeerde Kerken in
Nederland.
Ridderbos is van mening dat
er destijds onverenigbare groe
pen werden verenigd. Een kerk
scheuring kon daarom niet uit
blijven. „Vanaf toen was er een
groep binnen de kerk die anders
was. Niet beter of slechter, maar
ze voelden zich gewoon niet he
lemaal thuis. Vergelijk het met
iemand die zich niet goed op
zijn plaats voelt op het werk of
in een sportvereniging", schetst
Ridderbos des'
De Gereformeerd Vrijgemaakte Kerk herdenkt in augustus dat ze zich
een halve eeuw geleden afscheidde van de gereformeerd synodale kerk.
Zo langzamerhand wordt duidelijk dat de werkelijke oorzaak en
aanleiding tot dit feit anders zijn dan vrijwel iedereen steeds heeft
aangenomen. De breuk is niet veroorzaakt door leerstellingen over doop
en veronderstelde wedergeboorte, zoals die op de synode van 1942
werden aangenomen. Veel meer ging het over de manier waarop het
geloof beleefd werd.
Dominee Jan Ridderbos: „De leergeschillen v
ren al aanwezig."
i hooguit de kapstok v
Klaas schilder
Ook 1933 stipt hij aan als een
belangrijk jaar in de voorge
schiedenis van de Vrijmaking.
Klaas Schilder, de latere verper
soonlijking van de Vrijmaking,
haalde in het Duitse Erlangen
de graad van doctor, een titel
die hij nodig had om hoogleraar
te worden aan de Theologische
Hogeschool in Kampen.
„In de persoon van Schilder
kwamen twee zaken bij elkaar",
legt Ridderbos uit. „De eerste is
de bestrijding van de NSB, de
Nationaal-Socialistische Bewe
ging. In Erlangen had hij kennis
gemaakt met het Duits natio-
naal-socialisme, en in het week
blad De Reformatie waarschuw
de hij tegen de Nederlandse va
riant. Daarnaast ontstond de
zogeheten Schilder-school, die
teruggreep op de theologie van
de reformanten uit de zestiende
eeuw, vooral Calvijn. Schilders
latere tegenspeler, Herman
Kuyper, vond zijn wortels in de
ideeën van zijn vader,
Abraham."
De leergeschillen gingen over
de doop aan kinderen en de zo
geheten veronderstelde weder
geboorte. Over de precieze in
houd wil Ridderbos niet uitwei
den. „Dat is eigenlijk te inge
wikkeld voor woorden.
Tijdens de generale synode
van 1936, de hoogste vergade
ring van de kerkautoriteiten,
kwamen beide zaken op de
agenda te staan. Schilder en
Kuyper stonden daar in Amster
dam tegenover elkaar, maar de
leergeschillen werden niet uit
gesproken. Zeven leden kregen
opdracht de nieuwe theologie te
bestuderen en rapport uit te
brengen tijdens de volgende sy
node.
Wel werd, door de inzet van
Schilder, een negatieve uit
spraak gedaan over het lidmaat
schap van de NSB. Ridderbos:
„Kuyper was het niet eens met
die uitspraak. Hij veroordeelde
de NSB wel, maar vroeg zich af
of je met een stroming ook een
mens kunt veroordelen en bui
ten de kerk plaatsen. In die re
denatie zit natuurlijk niets
slechts."
Volgens de Zwolse predikant
begonnen tijdens die synode
beide zaken door elkaar te lo
pen. „Schilder was eigenlijk
twee keer gedesillusioneerd:
Over de leergeschillen werd
geen uitspraak gedaan en ook
het NSB-besluit ging hem niét
vergenoeg."
Drie jaar later kwam de syno
de opnieuw bijeen, dit keer in
Sneek. De leergeschillen bleven
op de agenda staan, maar er
werd weer geen besluit geno
men. In augustus 1940 kwam de
synode voor het eerst tijdens de
bezetting bij elkaar. De leerge
schillen werden opnieuw niet
van de agenda geschrapt. Hoe
wel het duidelijk leek dat het
vooroorlogse besluit tegen de
NSB problemen kon opleveren
werd het niet opgeheven. Kuy
per was wel voor opheffing,
maar vond dat daarmee ge
wacht moest worden. Hij vond
dat opheffing geïnterpreteerd
niet besproken mochten wor
den. Op dat punt raakte de sy
node in de knel en begon wat
Ridderbos 'een vicieuze circel'
noemt die uiteindelijk leidde tot
de Vrijmaking.
„Er moest achter gesloten
deuren worden vergaderd om
dat er wel over politiek werd ge
sproken, namelijk het besluit
over de NSB. Dit kon uiteraard
niet hardop gezegd worden,
want dan zouden de Duitsers de
synode verbieden. Deze gang
van zaken leidde tot wantrou
wen." Dat werd nog versterkt
door Kuypers artikelen in De
Heraut, een ander gereformeerd
blad. De teneur van Kuypers ar
tikelen was dat het Nederlandse
volk zich maar moest aanpas
sen aan de bezetter. „Eigenlijk
wilde hij eventuele wensen van
de Duitsers het liefst voorko-
t Ridderbos.
kon worden als een knieval voor
de Duitsers. In dezelfde maand
verdween Schilder in het Huis
van Bewaring in Arnhem van
wege de stukken die hij schreef
voor het weekblad De Reforma
tie. „Hij is er nooit op betrapt
dat hij iets* tegen de Duitsers
schreef, maar het ging vooral
over de aanpassing van dé Ne
derlanders", meent Ridderbos.
Direct na zijn vrijlating kreeg
'Schilder een schrijfverbod op
gelegd. Een maatregel die diep
ingreep, en volgens Ridderbos
het onstaan van een kerkscheu
ring in de hand werkte.
Vicieuze cirkel
De synodes vonden vanaf 1940
achter gesloten deuren plaats,
iets dat normaal alleen gebeur
de als over personen werd ge
sproken. Ook dat was een recht
streeks gevolg van de bezetting.
Voor vergaderingen van meer
dan twintig personen was toe-
stemmming vereist. Daar werd
nog de voorwaarde aan verbon
den dat politieke onderwerpen
Schilder wantrouwde Kuyper,
en ook een gedeelte van het
volk deed dat. „Het las alleen
Kuypers mening en hoorde niet
wat hij tijdens de synode zei. De
groepsvorming werd groter en
kreeg meer invloed dan de
leer."
Toen de synode in 1941 weer
bijeen kwam, werd de neiging
van Kuyper om de bezetter te
gemoet te komen aangekaart
door Schilder. Kuyper trad af als
afgevaardigde van de Gerefor
meerde Keiken. In december
van dat jaar werd het definitieve
besluit genomen om de leerge
schillen in behandeling te ne
men, wat voor Schilder aanlei
ding was om uit de synode te
stappen. In de lente van 1942
nam de synode, met slechts één
tegenstem, een besluit over de
leergeschillen.
In de zomer van 1942 willen
de Duitsers Schilder verhoren,
wat voor de Kamper hoogleraar
reden is om onder te duiken.
Toch lukte het hem om kriskras
door het land te reizen en een-
netwerk van geestverwanten op
te bouwen. Ook kreeg hij de
kans in alle rust te studeren.
Kerkrecht
Na het aannemen van de leer
stellingen voltrekt zich een op
merkelijke verandering in Schil
ders opstelling. Ridderbos:
„Schilders kritiek richt zich dan
op de zichzelf continuerende
synode. Volgens de regels van
de Kerk Orde moet die vervan
gen worden na drie jaar. Hij
verruilt het terrein van de dog
matiek voor dat van het kerk
recht."
Op het terrein van het kerk
recht vindt ook de uiteindelijke
Vrijmaking plaats; Schilder
maakt zich vrij van 'de besluiten
van een onwettige synode'. Hij
doet dit uiteindelijk met een be
roep op artikel 31 van de Kerk
Orde. waarin staat dat de syno
de bij geschillen beslist, tenzij
haar mening op grond van de
bijbel kan worden weerlegd.
Als Schilder in augustus 1944
de Acte van Vrijmaking onder
tekent, wordt hij door ongeveer
tien procent van de gerefor
meerde kerk gevolgd. „En dat is
een aantal dat je niet moet on
derschatten", is Ridderbos van
mening. „Het standpunt van
Schilder sprak de mensen aan
die zich toch al niet thuisvoel-
den. Mensen die recht in het le
ven stonden, veelal in het verzet
zaten en een duidelijke synode
wensten."
Ridderbos' stelling dat de
Vrijmaking een noodzakelijke
correctie op de Vereniging was,
wordt gestaafd doordat er na
dien weinig grensverkeer heeft
plaatsgevonden tussen de gere
formeerde en vrijgemaakte
kerk. Ridderbos: „Er werd ei
genlijk een periode afgesloten;
de kwestie was daarna snel uit
gekristalliseerd.'
HET WEER
Stabiel weer
De westelijke kustprovincies ont
snapten gisteren aan de grootste
hitte. Het hogedrukgebied had zich
wat naar het oosten teruggetrokken
en boven ons land waren de lucht-
drukverschillen zo klein geworden,
dat de eigenschappen van land en
zee een rol gingen spelen bij het
windpatroon boven ons land. Op de
grenslijn van het koele water en de
tropische continentale lucht ont
stond een zogenaamde convergen-
tielijn. Op die grens vond een ont
moeting plaats tussen hete zuid
oostenwinden en koelere noorden
winden, die de zeelucht een
eindweegs landinwaarts liet stro
men. Al in de loop van de ochtend
ging de wind in onze regio uit de
koelere hoek waaien. Het bleef
zonnig, maar aan de stranden werd
de 25 graden niet meer gehaald.
Vlak achter de duinen werd het nog
behoorlijk warm met 28 graden.
Tropische hitte bleef alleen nog
voorbehouden aan een broeierig
binnenland; plaatselijk werd zelfs
34 graden gehaald. Al rond het
middaguur ontstonden boven de
Veluwe de eerste machtige stapel- o
wolkenen later op de avond werd
op diverse plaatsen boven het land:
onweer gemeld. m
De koelere lucht overspoelt van
daag het hele land. De plaatselijke -ï
buien verdwijnen in de loop van de
dag over de oostgrens en bij een
noordwestenwind klaart het het
weer wat op. De tendens voor de
komende dagen kan het beste als
zomerachtig worden omschreven.
De tropische temperaturen keren i
voorlopig met terug, maar de voort- I
durende invloed van hogedrukge-
bieden geeft aanleiding tot stabiel
weer. De positie van een nieuw
luchtdrukmaximum - boven Enge
land - houdt de wind op vrijdagen T-j
zaterdag nog in de noordwest- tot j
noordhoek. Het blijft droog en de ti
zon laat zich met onbetuigd. Het
temperatuurmveau is aangenaam:
20 graden aan zee en 24 graden
landinwaarts. Pas na het weekein-:
de schuift de hogedruk door naar n
Scandinavië en bij een winddraai-
ing naar noordoost kan het weer vi
wat warmer worden. p
HET WEER IN EUROPA
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
het oosten veel minder be
wolking en waarschijnlijk
droog. Maxima aan de
westkust ongeveer 19 gra-
oplopend naar ongeveer
28 graden.
Zweden:
Geleidelijk overal zonnig
en droog. Warm met maxi
ma van ongeveer 27 gra
den. In het noorden eerst
nog wolkenvelden en koel.
nig. Middagtemperatuur
ongeveer 28 graden.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
Afwisselend zon en bewol
king, plaatselijk een bui.
Iets koeler en middagtemper
eenlopend van 16 graden in het westen
van Schotland en Ierland tot 23 graden
in het zuidoosten van Engeland.
België en Luxemburg:
Vandaag veranderlijke bewolking en
kans op een enkele regen- of
bui. Morgen droog en meer z<
mumtemperatuur van 21 gi
aan zee tot 25 in Luxemburg.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Perioden met zon en voornamelijk van
daag kans op een lokale bui, mogelijk
met onweer. Middagtemperatuur onge
veer 26 graden, in het oosten tegen de
30 graden.
Portugal:
aan de Costa
ve. Later .ets I
Wolkenvelden,
ng of mist. Droog. Mid-
r aan zee van 22 graden
;rde tot 34 aan de Algar-
kafe
Middagtemperatuur onge
veer 22 graden.
Spanje:
Zonnig, maar langs de Golf van Biskaje
ook wolkenvelden en kans op wat regen.
Middagtemperatuur in het binnenland
ruim boven de 35 graden, aan de Cos
ta's maxima rond 30 graden. Aan de
kust in het noordwesten wordt het onge
veer 25 graden.
Canarische Eilanden:
In het zuiden overwegend zonnig, aan
de noordzijde van de eilanden geleide
lijk meer bewolking en mogelijk een bui.
Op de zuidstranden maxima van onge
veer 29 graden.
Marokko:
Westkust: Flinke perioden met zon,
vooral vandaag ook enkele wolkenvelden
Tunesië:
Zonnig. Vlak aan zee maxima iets boven
de 30 graden.
Zuid-Frankrijk:
Overwegend zonnig maar ook wel eens
wolkenvelden en kans op een plaatselij
ke onweersbui. Middagtemperatuur uit
eenlopend van 25 graden bij Biarritz tot
35 in het oosten.
Mallorca en Ibiza:
Zonnig. Middagtemperatuur ongeveer
32 graden.
Italië:
Overwegend zonnig en droog. Vandaag
in het noorden meer bewolking. Middag
temperatuur ongeveer 31 graden.
Griekenland en Kreta:
In het zuiden van Griekenland en op de
ilanden droog en zonnig. In
WEERRAPPORTEN
VRIJDAG 15 JULI 1994
Zon- en maanstanden
Zon op 05.36 Zon onder 21.5
Maan op 13.44 Maan onderOO.O
Waterstanden Katwijk
Hoog water 08.22 20.54
Laag water 04.11 16.26
Weerrapporten 13 juli 20 uur:
iw5 29 19 0] I
IO 1 31 19 0
w 7 30 21 0
Cyprus
Klagenfurt
Kopenhagen
sope
regen- of onweersbui. Middagtempera
tuur aan zee ongeveer 28 graden, in het
binnenland veel warmer.
Turkije en Cyprus:
