ZATERDAGS
BIJVOEGSEL
As
'Tegen hun zin opgesloten in het leven'
ZATERDAG 25 JUNI 1994
Haarlemse psychiater Chabot gaf patiënte hulp bij zelfdoding
LEO ENTHOVEN
tijdens zijn studie kreeg psychia-
B.E. Chabot belangstelling voor
snijvlak tussen leven en dood.
Toen, zo'n dertig jaar geleden, ging het om
abortus, veel later ook euthanasie. „Dat had
een directe oorzaak. In 1989 besloot iemand
uit mijn naaste omgeving zichzelf te doden.
Hij zocht daar hulp bij. Om dat weloverwo
gen te doen, en eerst goed door te praten,
wendde hij zich tot professor Diekstra (psy
choloog en publicist, onder meer als colum
nist van deze krant, red.).
Door die vraag serieus te nemen, door een
open houding, is het gelukt om die persoon
in therapie te krijgen. Dat heeft» natuurlijk
lang geduurd. Uiteindelijk kon de wens om te
sterven, die bespreekbaar was, omgebogen
worden in een wens om anders te leren le
ven. Hij leeft nog steeds, zijn doodswens is
niet meer aan de orde.
Min of meer tegelijkertijd verscheen in het
Maandblad voor de Geestelijke Volksgezond
heid een artikel waarin werd gesteld dat jaar
lijks bijna tweehonderd mensen, die niet lij
den aan een lichamelijke ziekte, zich wenden
tot de Nederlandse Vereniging voor Vrijwilli
ge Euthanasie (NWE) met de vraag om hulp
bij zelfdoding. Dat zijn mensen die uitvoerig
psychiatrisch zijn behandeld. Ze zijn vaak te
leurgesteld in de psychiatrie, omdat hun
doodswens niet goed bespreekbaar is. Bij de
NWE krijgen ze alleen maar informatie zoals
die ook in de boekhandel beschikbaar is.
Die mensen kunnen door behandeling
vaak van hun doodswens worden afgehol
pen, maar er is bijna geen professionele
hulpverlener die zich daarvoor beschikbaar
stelt. Ik heb in 1990 de NWE laten weten dat
ik bereid was in moeilijke gevallen te probe
ren mensen met een hardnekkige doodswens
terug naar het leven te brengen. Ik had daar
in mijn praktijk al ervaring mee. Als psychia
ter word je vaak geconfronteerd met mensen
die wanhopig zijn en dood willen.
Bij mensen die de behandeling doorzetten
was het me altijd gelukt samen uit te vinden
waar de moed en het verlangen om te leven
verloren waren gegaan. Door daar diep op in
te gaan blijkt dat er vaak nog andere wegen
zijn. Dat vergt een gezamenlijk verwerken
van de levenswonden die tot die doodswens
hebben geleid.
Later suggereerde de officier van justitie
dat ik mij, door mij bij de NWE te melden,
de indruk gewekt zou hebben 'oh, ik help
wel, we moeten alleen voor de vorm nog een
paaf gesprekken voeren'. Dat was voor mij
een onherkenbare misvorming van de werke
lijkheid. Hij ging uit van mijn kwade trouw.
Dat was een kwetsende ervaring. Gelukkig is
het een minderheid die zo denkt."
Perspectief
„Ik ben de gesprekken met Netty Boomsma
begonnen vanuit de ervaring dat het me al
tijd was gelukt om mensen, die zich werkelijk
wilden laten kennen, te helpen bij het ver
werken van oude wonden en het laten ont
kiemen van een nieuw levensperspectief.
Mensen die de NWE naar mij verwees, kwa
men lang niet altijd. Er is zoveel reserve, om
niet te zeggen wantrouwen, jegens mijn be
roepsgenoten. Bij voorbaat wordt over een
doodswens gezegd: 'Dat kan dus nooit'.
Mensen haken dan af. Het gaat om een harde
kem met een vaste doodswens, een'moeilijke
groep, al uitvoerig door de psychiatrie be
handeld, maar daar gedesillusioneerd uitge
komen. Daarnaast zijn er veel mensen die
door mijn collega's wel van hun doodswens
worden afgeholpen. Netty Boomsma was zo
iemand die via de ledenhulpdienst van de
NWE bij mij kwam. Ze was vastbesloten.
Voor een deel waren haar levenswonden zo
recent dat ik wilde proberen die te genezen.
Ze had, kort na elkaar, haar beide zoons ver
loren."
Heeft zij u de mogelijkheid ooit geboden om
dat verleden te verwerken?
„Het is niet zo dat mensen in zichzelf een
knopje kunnen omdraaien om de hulpverle
ner wel of niet die kans te bieden. Het stuitte
af omdat het voor haar strijdig was met haar
hele wezen om zonder haar kinderen te le
ven. We weten allemaal dat het verlies van
een kind zo ongeveer het ergste is wat een
mens kan overkomen. Zij had, nog erger, bei
de zoons verloren. De een pleegde zelfmoord
nadat zijn vriendin hem in de steek had gela
ten. De ander stierf aan kanker. Zij was daar
mee al haar kinderen kwijt.
Niettemin zijn er mensen die alles verlie
zen en toch via een uiterst pijnlijk en moei
zaam proces, met hulp van naasten en thera
pie, een nieuwe richting weten te vinden.
Voor haar was het op geen enkele wijze aan
vaardbaar om zonder haar kinderen te leven.
Uiteindelijk slaagde ze er in mij dat duidelijk
te maken en heb ik dat geaccepteerd.
Zij was niet iemand die maar de hele dag
om haar kinderen getutteld had. Ze had een
volledige baan naast haar gezin. Al het ande
re naast dat gezin was voor haar volstrekt on
voldoende om verder te leven.
Ik heb geprobeerd na te gaan hoe dat was
gegroeid dat die kinderen die rol speelden in
haar leven. Uit haar voorgeschiedenis blijkt
dat ze pas begon te leven, zoals ze het zelf
uitdrukte, bij de geboorte van haar eerste
kind. Ze kreeg het gevoel eindelijk een zelf
standig persoon te zijn. Dat kind was het
wonder van haar leven. Toen dat wegviel,
was verder gaan haast niet meer mogelijk. Bij
de dood van de tweede zoon was het voor
haar een soort verraad als ze door zou leven.
Alsof ze haar kinderen zou inruilen voor een
nieuwe levenszin. Ze zei eens 'mijn kinderen
zijn niet inwisselbaar'. Dat is een trouw tot in
de dood.
In alle culturen kom je een kleine minder
heid mensen tegen die bij een verlies van
dierbaren mee willen - en ook méégaan. Dat
staat los van de huidige discussie over hulp
bij zelfdoding. Dat is altijd het geval ge-
Moeten de overheid'of een arts daar dan maar
hulp bij verlenen? Mag je aan die wens vol
doen?
„Als arts kreeg ik iemand met die vraag op
mijn weg. Het is mijn taak lijden te genezen
of, als dat niet kan, te verzachten. Met die
traditionele taakopvatting ben ik met deze
vrouw, met haar hardnekkige doodswens, in
zee gegaan om voor haar een weg terug naar
het leven te vinden. Zij was alleen bereid met
mij te praten als ik haar doodswens serieus
zou nemen. Op het moment dat zij mij over
tuigd had - na een reeks lange en intensieve
gesprekken - dat voor haar geen andere uit
weg bestond, wist ik dat voor haar lijden
geen verzachting mogelijk was. Ik stond voor
de keus: geef ik haar de middelen of niet. Ik
heb mij daar volledig vrij in gevoeld. Ze heeft
me op geen enkele wijze gechanteerd of on
der druk gezet, zoals patiënten dat soms
doen. Ze was zich bewust van het dilemma
waarin zij mij bracht.
Daartegenover vroeg ze ook: 'Met welk
Op 28 september 1991 stierf Netty Boomsma. Ze
maakte doelbewust een einde aan haar leven
door het innemen van dodelijke middelen. Haar
psychiater, B.E. Chabot, had haar die gegeven.
Daarmee overtrad hij, al even doelbewust, de
wet. Die verbiedt hulp bij zelfdoding. De
rechtbank in Assen erkende dat er voor hem
geen andere uitiveg was geweest en ontsloeg hem
van rechtsvervolging. Het hof in Leeuwarden
bekrachtigde die uitspraak. Afgelopen dinsdag
bepaalde de Hoge Raad dat hulp bij zelfdoding
van psychiatrische patiënten onder bepaalde
omstandigheden geoorloofd kan zijn. Chabot:
„Soms gaan stervenshulp en verzachting van
lijden hand in hand.
Psychiater B.E. Chabot: „Ik geloof niet ii
afweging van leven en dood."
recht dwingt de maatschappij mij tot een
gruwelijke dood? Ik wil dood, ik heb u dat
uitgelegd, u begrijpt mij, maar als u mij niet
helpt, dwingt men mij tot een gruwelijke
dood, dan moet ik mij voor een tVein werpen.
Ze wist dat dat geen zekerheid bood. Er
zijn mensen die zich voor een trein gooien,
daar met afgereden ledematen onderuit ko
men, en invalide moeten voortleven. Boven
dien paste het niet bij haar levensopvatting,
ze vond het een mensonwaardige manier om
te sterven. Voor haar was ook heel belangrijk
die haar in stukjes en
brokjes zouden vinden, zou belasten. Haar
vader was bij de spoorwegen conducteur ge
weest en was met een zekere regelmaat over
stuur thuis gekomen. Dan wisten de kinde
ren en zijn vrouw hoe laat het was. Dan was
weer iemand voor de trein gesprongen die hij
bij elkaar had moeten zoeken."
Waarom hebt u het boek 'Zelf Beschikt', over
het lijden en sterven van Netty Boomsma, ge
schreven?
„Berichten in de pers bleven beknopt of
verminkten mijn afwegingen. Het is ook
moeilijk om in een samenvatting weer te ge
ven hoe helder deze vrouw haar doodswens
en de uitzichtloosheid van haar situatie kon
verwoorden. Ik wilde dat zij zelf uitvoerig aan
het woord komt op zo'n manier dat de lezer
op mijn stoel plaats neemt en denkt 'wat zou
ik in zijn plaats gezegd hebben, hoe zou ik
gereageerd hebben, hoe zou ik geprobeerd
hebben haar weer voor het leven te winnen'.
Veel mensen dachten aanvankelijk met
schrik 'moet die hulp nou ook al', maar er
kenden na lezing van het boek dat geen an
dere uitweg bestond."
De criteria zijn duidelijk. Zo moet het doods
verlangen weloverwogen zijn. Is een psychia
trische patiënt eigenlijk wel in staat zijn wens
weloverwogen kenbaar te maken?
„In mijn opvatting was Netty Boomsma
geen psychiatrische patiënt. De geraadpleeg
de deskundigen deelden dat standpunt. Zelfs
als ze psychiatrisch patiënt geweest zou zijn,
heeft het hof in Den Haag vorig jaar in een
andere zaak duidelijk uitgesproken dat bij
een psychiatrische ziekte iemand weloverwo
gen voor de dood kan kiezen. Dat was een
belangrijke uitspraak. Het bestuur van de Ne
derlandse Vereniging voor Psychiatrie heeft
ook dat standpunt ingenomen. Het vereist
een zeer uitvoerig onderzoek van de psychia
ter om dat vast te stellen.
„In weer een andere zaak hebben het Me
disch Tuchtcollege, en in hoger beroep het
Centraal Medisch Tuchtcollege, geen aanlei
ding gezien een psychiater te veroordelen
nadat hij een depressieve patiënt had gehol
pen te sterven. Dat was nooit gebeurd als
beide instanties hadden gemeend dat de wel
overwogenheid ernstig belemmerd was ge
weest. Ook een depressieve patiënt kan wel
overwogen voor de dood kiezen. Het is op
zijn minst vreemd dat de samenleving er
nooit aan twijfelt wanneer een psychatrisch
patiënt wil trouwen of een kind wil verwek
ken. Dan vindt iedereen het vanzelfsprekend
dat je een psychiatrisch patiënt die vrijheid
van keuze laat. Bij zulke ingrijpende beslis
singen komt de vraag 'of het mag' nooit aan
de orde.
Ik geloof niet in een balans-suïcide, een
volstrekt verstandelijke afweging van leven
en dood. Mensen kunnen wel weloverwogen
beslissen, op grond van,volledige informatie,
op grond van een helder inzicht van wat voor
hen van wezenlijk belang is en
van hun waarden, rekening houdend
hun omgeving."
Bepaalt elk individu waar voor hem de grens
ligt
„Een individu staat niet los van zijn naaste
omgeving. Hij is er met onzichtbare draden
mee verbonden. Hij is geen nomade. Er zijn
altijd banden: nou ja, bijna altijd. Intensief
overleg met dierbaren is ongelooflijk belang
rijk. Die willen hem misschien graag verzor
gen tot het einde vanzelf komt. Ook zo'n
laatste periode naar het einde kan heel waar
devol zijn als je dat intens meemaakt met de
genen die je verzorgen.
Dat staat niet op gespannen voet met de
vrije wil. Anderen hebben toch ook hun pijn
en verdriet? De arts is geen pillenautomaat,
het is geen kwestie van 'u vraagt, wij draaien'.
De arts zal ook willen en moeten uitzoeken of
de patiënt niet gedreven wordt door andere
motieven. Of hij begrip heeft voor wat hij an
deren aandoet en kan duidelijk maken dat hij
het desondanks wil. De arts moet zulke vra
gen aan de orde stellen. Iemand die tegen
Zorgt zo'n geval als van Netty Boomsma i
precedentwerking? Gaan psychiatrische pa
tiënt niet zeggen 'zie je wel, nou mag het'?
„De beroepsgroep moet nauwgezet v
houden aan de zeef van de voorwaarden, op
gesteld voor psychiatrische patiënt. Het is
een strenge en goede zeef. Als na deze uit
spraak meer psychiatrische patiënten bij hun
behandelaar komen met een doodswens,
dan zal dankzij die zeef een groot aantal
niet door komen. Er zullen er zijn die nu als
het ware tegen hun zin opgesloten zittei
het leven. Na zorgvuldige toepassing var
zeef zal blijken dat ze een doodswens hebben
waarbij de behandelend arts ze mag helpen
uit hun gevangenis te stappen. Soms. bij ee
intens gewenst sterven, gaan stervenshulp e
verzachting van lijden hand in hand. Dat is
een goede zaak. Want dan gaat het om
weloverwogen, vrijwillige, duurzame w
geen opwelling: doorgepraat met de na
omgeving: geen uitzicht op verbetering: be
vestigd door onafhankelijke collega's. Dan i
het humaan om iemand niet te dwingen to
een gruwelijke zelfdoding, maar hem in staa
te stellen om omringd door zijn dierbaren ii
te slapen."
Hoe hebt u zelfde afgelopen jaren ervaren?
„De periode voor het overlijden van Netty
Boomsma vond ik erg zwaar, vanaf het r
ment dat ik merkte dat het me niet zou 1
ken om haar over de streep te krijgen, en
rug naar het leven. De tijd daarna, van
rechtszaken en de publieke discussie, 1
van een andere orde. Het is goed voor art
te weten dat me dat is meegevallen. Natuur
lijk geeft het een druk om als arts als
dachte te boek te staan.
Ik heb veel steun gevonden, omdat ik ti
ren een uitvoerig verslag heb geschreven,
voor justitie en voor de personen die ik ge
raadpleegd heb. Daar kon ik later telkens op
terugvallen. Negentig procent van mijn boek
'Zelf Beschikt' is ook op dat verslag gi
seerd. Justitie en politie hebben me uil
correct behandeld. Van belang voor artst
ook een goede rechtsbijstandsverzekering
zodat je je geen zorgen hoeft te maken c
de kosten van zo'n proces. Uit het onderzoek
door de recherche is naar voren gekomen dat
haar huisarts, haar eerste psychiater en haar
vrienden en familie het beeld bevestigden
dat ik van haar gekregen had. Ook dat
- een grote steun.
Mijn omgeving heeft veel respect getoond,
al waren er mensen die zeiden dat ze dit zelf
nooit gedaan zouden hebben. Aan de andere
kant zijn er mensen die op grond van hun le
vensbeschouwing zeggen dat mensen hun
eigen dood niet mogen zoeken, want het le
ven is van God gegeven. Laat staan dat
ander daarbij zou mogen helpen. Ik respec
teer dat standpunt. Alleen, er wordt geen
recht gedaan aan het lijden dat voortvloeit
uit het mensen dwingen om te blijven leven.
Belangrijker voor mij is, dat verschillende
opvattingen heersen over sterven en de t
laatbaarheid van hulp daarbij. Ik behoor tot
degenen die vinden dat onder uitzonderlijke
omstandigheden hulp bij zelfdoding mag.
Dan moet vaststaan dat iemand duurzaam,
weloverwogen en vrijwillig dood wil en dat
geen uitzicht bestaat op verbetering."