Fossiel scheenbeen bewijs voor 'Eerste Engelsman' Griekse filosofen spraken al over geboortebeperking Wetenschap Vrouwen zijn flink in de overgang Kosmische halsketting is er na juli niet meer VRIJDAG 17 JUN11994 Ziekenfondsraad subsidieert kankeronderzoek AMSTELVEEN ANP De Ziekenfondsraad gaat on derzoeken of er niet toch meer vrouwen op borstkanker kun nen worden onderzocht, door per onderzoeksplaats meer vrouwen op te roepen. De afgelopen twee jaar mocht 46 miljoen gulden worden be steed aan het bevolkingsonder zoek borstkanker. Er was echter meer geld nodig om alle vrou wen in Nederland tussen 50 en 70 jaar te onderzoeken. Het mi nisterie van WVC had dat niet en wilde bovendien het aantal onderzoeksplaatsen niet uit breiden. De Ziekenfondsraad laat nu een extern bureau onderzoeken of de uitvoeringspraktijk in deze 'screeningseenheden' is uit te breiden, zodat er toch meer vrouwen kunnen worden on derzocht. De raad geeft voor het onderzoek een subsidie van 212.270 gulden. De raad wil ook géld beschik baar stellen voor een onderzoek naar baarmoederhalskanker. Het VU-ziekenhuis in Amster dam krijgt bijna zeven ton voor een onderzoek dat twee soorten van het Humaan papillomavi rus (HPV) nader van elkaar moet ondefscheiden. Het ene type is goedaardig en veroor zaakt waarschijnlijk nooit kan ker, het andere type is kwaad aardig en leidt wel tot kanker. Het VU-ziekenhuis wil die ver onderstellingen met het onder zoek bevestigen, zodat niet lan ger alle vrouwen met het virus gescreend hoeven te worden. De screening kan zich dan con centreren op vrouwen met een virus van het kwaadaardige ty pe. Dat maakt snellere screen- ing mogelijk, zodat baarmoe derhalskanker eerder is te con stateren. Bovendien bespaart het onnodige behandelingen van vrouwen die het goedaardi ge virus dragen. Kankergezwel en uitzaaiingen AMSTERDAM Onderzoekers van het Neder lands Kankerinstituut hebben in muizen een gen ontdekt dat uit zaaiing van kankercellen kan veroorzaken. Een belangrijke ontdekking, aldus directeur P. Borst van het in Amsterdam ge vestigde instituut, omdat over het mechanisme achter het uit zaaien van kankercellen heel weinig bekend is. De onderzoe kers hebben inmiddels bij de mens een gen gevonden dat voor bijna 95 procent op het muizen-gen lijkt. De wetenschappers hopen met het onderzoek een manier te vinden om agressieve kankertu moren nog voordat ze uitzaai en, te herkennen. „Op dit mo ment kunnen we vaak slecht voorspellen of een kankerge zwel de neiging heeft uit te zaai en," aldus directeur Borst. „De ze vondst laat een eigenschap van zo'n kankergezwel zien, waardoor we beter kunnen voorspellen of er uitzaaiing volgt. De ontdekking is heel be langrijk voor ons inzicht, maar op dit moment helaas nog niet belangrijk voor de behandeling van patiënten." Als een tumor op één plek zit, kan het goed worden behan deld. „Bijvoorbeeid door het weg te snijden of bestraling," zegt Borst. „Maar vaak blijkt tij dens de behandeling dat er al cellen uit het gezwel zijn losge komen. Die hebben zich dan verspreid in het lichaam en ver oorzaken op andere plaatsen vaak nieuwe gezwellen. Die kunnen we dan niet meer be strijden met operaties of bestra- ling." Planeten lijken pannekoeken WASHINGTON DPA Planeten vormen zich uit enor me schijven stof die op panne koeken lijken. Deze proplyds (voorplanetarisch) geheten schijven zijn met de ruimtele- scoop Hubble ontdekt op 1.500 lichtjaren van de aarde, waar nieuwe sterren aan het firma ment ontspringen. Een lichtjaar staat gelijk aan rond 9,5 biljoen (9.500.000.000.000) kilometer. Van de 110 waargenomen nieu we sterren (de zon is ook een ster) hebben 56 schijven om zich heen. Het Amerikaanse ruimtevaartbureau NASA meldt deze week dat uit de eerste nau we keurige meting van zo'n schijf blijkt dat die voldoende materiaal bevat om een aarde te vormen. ROTTERDAM ANP De meeste vrouwen beschouwen de over gang niet als een ziekte en zien er geen aan leiding in vaker naar de huisarts te gaan. Kwalen als opvliegers, transpireren en men struatiestoornissen komen wel voor, maar vrouwen zeggen er niet door te worden ge hinderd. Tot die conclusie komt huisarts F. Groeneveld uit Krimpen aan den IJssel in zijn proefschrift waarop hij afgelopen woensdag promoveerde aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Groeneveld onderzocht 1947 vrouwen tus sen 45 en 60 jaar. Daarbij keek hij naar de last die vrouwen hebben van de overgang, hun houding ten opzichte van de overgang en het gebruik van vrouwelijke hormonen. Volgens de Krimpense huisarts heeft de be leving van de overgang veel te maken met het beeld dat vrouwen ervan hebben: vrou wen die het idee hebben dat de overgang hen veel ongemak bezorgt, hebben er be duidend meer last van. Het sterkst merkbaar was dat bij vrouwen die nog aan de overgang moesten begin nen. Bij vrouwen die veel ongemak ver wachten, bestaat het gevaar dat zij elk kwaaltje - vaak ten onrechte - gaan toe schrijven aan de overgang, meent Groene veld. Typische overgangsklachten zijn te behan delen met vrouwelijke hormonen. Nog geen 10 procent van de vrouwen begint met een hormoontherapie. Ruim de helft van hen stopt echter weer binnen een jaar, omdat de behandeling niet bevalt. Voor een deel wordt dat veroorzaakt door de bijwerkingen (met name hevige, onregelmatige bloedin gen), maar voor een deel ook doordat de wouwen bang zijn dat zij door het hor- moongebruik een verhoogd risico op kan ker hebben. Groeneveld vindt daarom dat de therapie zo min mogelijk moet worden voorgeschre- Roken, longinhoud en zwangerschap CAMBRIDGE «AP Kinderen van wie de moeder tijdens de zwangerschap rookte hebben een kleinere longinhoud dan kinderen van niet-rokende moeders. Dat heeft een onderzoek dat werd uitgevoerd aan de universiteit van Harvard uitgewezen. De onderzoekers constateerden ook dat de longschade waarschijnlijk ontstaat tijdens de eerste drie maanden van de zwanger schap, wanneer de luchtwegen van de foe tus zich ontwikkelen. Dat betekent dat het kwaad al kan zijn geschied voor een vrouw zich realiseert dat ze zwanger is. Het onderzoek, dat werd verricht onder 8.863 kinderen tussen 9 en 12 jaar oud, wees uit dat de longinghoud van kinderen van vrouwen die rookten tijdens de zwan gerschap vijf procent kleiner was dan die van kinderen van vrouwen die niet rookten. Kinderen van moeders die rookten zullen daardoor mogelijk eerder last krijgen van aandoeningen aan de luchtwegen, aldus de onderzoekers. Menstruatiecyclus en operatie borstkanker LONDEN RTR Italiaanse artsen denken het bewijs te heb ben gevonden dat vrouwen beter af zijn na borstkanker-operaties, als ze in de tweede helft van de menstruatiecyclus worden ge opereerd. In een rapport stellen de artsen dat wouwen duidelijk minder klachten hadden na de operatie wanneer de knob bels werden weggehaald in de twee weken Umberto Veronesi en collega's van het Milanees Kankerinstituut zeggen in een medisch vaktijdschrift dat „het redelijker wijs juist is te veronderstellen dat wouwen met borstkanker in de tweede helft van hun menstruatiecyclus geopereerd dienen te worden." De artsen baseren zich op analyses van 1175 gevallen van op het instituut behan delde borstkanker tussen 1973 en 1989. Ze komen tot de conclusie dat wouwen 43 procent meer kans hebben op een terugval, zoals het terugkeren van kanker en/of de verspreiding ervan, indien de operatie in de eerste twee weken van de cyclus wordt uit gevoerd. Tweeling op zelfde tijd hartproblemen LONDEN - RTR Twee uit hetzelfde eitje geboren Oostenrijk se broers hebben vorig jaar wij wel tegelij kertijd een lichte hartaanval gekregen. Bei den kregen een pacemaker en maken het goed, zo schrijft het Britse medische vak blad The Lancet. Eén van de 69-jarige broers viel in de zomer van vorig jaar flauw wegens hartproblemen. Op het moment dat artsen bij hem een pa cemaker plaatsten, overkwam de tweede broer hetzelfde. Ook hij viel flauw en ook zijn hartslag moest met een pacemaker worden gereguleerd. Eeneiige tweelingen hebben exact dezelfde genen-structuur. Vaak ontwikkelen zij de zelfde ziektes. Opmerkelijk is echter dat hartproblemen in de gangbare medische opvatting meer te maken hebben met een al dan niet gezonde manier van leven, dan met genetische opbouw.. De Oostenrijkse doktoren die het stuk in The Lancet schre ven, denken daar nu anders over. Voorbehoedmiddelen in de klassieke oudheid Wie meent dat gezinsplanning, voor behoedmiddelen en middeltjes die abortus opwekken verworvenheden van onze moderne tijd zijn, heeft het goed mis. Recent onderzoek heeft aangetoond dat de oude Grieken en Romeinen al over een uitgebreid as sortiment middeltjes tegen zwanger schap beschikten, van kruidenthee ën tot vaginale zetpillen aan toe. Bekendst Een van de bekendste van die mid delen in de klassieke oudheid was afkomstig van de plant silphium. Toen de Grieken van het Aegeïsche eiland Thera de kolonie Kyrene stichtten op de Noordafrikaanse kust in 631 voor Christus (tegenwoordig Libië), ontdekten ze dat het daar groeiende silphium niet alleen het eten van een pittige en aangename smaak voorzag, maar dat het ook *een uitstekend middel was tegen zwangerschap. De Griekse Kyreners zagen onmiddellijk de enorme com merciële mogelijkheden vén hun ontdekking en werden dan ook puissant rijk door de export van het spoedig veelgewaagde silphium. Silphium behoort tot het planten geslacht Ferula, waartoe ongeveer tachtig soorten behoren. Het worden vaak metershoge planten met grote, fijnslippige bladeren die schermen kleine gele of witte bloemen dragen. Ook in ons land komen vele soorten van dit plantengeslacht voor. Uitgestorven Helaas voor ons is het in de oudheid met het silphium slecht afgelopen. Door de grote waag in de late klas sieke oudheid trachtten de Kyreners op steeds minder grond steeds meer silphium te verbouwen, wat de on dergang van de plant werd. Ook al stelde men verwoede pogingen in het werk de plant elders te kweken, silphium stierf uit en men wendde zich noodgedwongen tot alternatie ve middelen. Die waren er volop. beraler standpunt zou verwachten. De beroemde Hippocratische eed, reeds in de vijfde eeuw voor Christus geformuleerd, verbood artsen zetpil len voor te schrijven die abortus-op wekkend zouden zijn, maar liet ze wij om andere middelen toe te pas sen. Bevolkingsregulatie was ook een belangrijk thema bij Plafto en Aristo- teles, de bekendste Griekse filosofen van de oudheid. Aristoteles vond controle van de bevolking wenselijk. Hij schreef dat ongewenste zwan gerschap door middel van abortus teniet gedaan moest worden, mits het embryo nog geen tekenen van leven vertoont. Ook de woege kerk vaders hielden zich bezig met anti conceptie en abortus. Johannes Chrysostomos, bisschop van Con- stantinopel, preekte rond 390 dat het gebruik van anticonceptie neer kwam op het zaaien van een akker waarvan het fruit vernietigd wordt. 'Levende ziel' De heilige Jeromius (348-430), verta ler van de bijbel in het Latijn, veroor deelde het drinken van drankjes die steriliteit veroorzaakten of abortus opwekten. Een van de bekendste kerkvaderen echter, de heilige Au- gustinus van Hippo (354-430), oor deelt veel milder. „Als datgene wat voortgebracht wordt nog niet ge vormd is", zo schreef hij, maar nog een soort van levend vormloos ding is, dan kan de wet van doodslag niet worden toegepast, omdat niet gezegd kan worden dat er een levende ziel in dat lichaam huist. Gregorius (330-395), bisschop van Nyssa, verklaarde dat een embryo niet beschouwd kan worden als een menselijk wezen. Er is dus niets nieuws onder de zon. De nieuwe ge gevens over geboorteregeling in de oudheid werpt ook een geheel nieuw licht op bevolkingsaantallen in die tijd. Dat kan aanleiding zijn voor nog veel vervolgonderzoek. Nabij de Engelse zuidkust in het graafschap Sussex ligt in een terrein een afgraving die ongeveer tweehonderd meter breed en vijftien meter diep is. Het ten oosten van Chichester gelegen gebied, Boxgrove ge heten, staat bekend als een rij ke vindplaats van fossielen van planten en dieren uit het Mid- den-Pleistoceen (700.000 tot ruwweg 150.000 jaar geleden). Hier wordt al zo'n tien jaar voorzichtig gegraven en ge schraapt in twee grote en diepe gaten die toegang verschaffen tot de sedimentslagen onder de afgraving. Behalve dierlijk en plantaardig materiaal, worden in dit gebied ook veel overblijf selen van menselijke aanwezig heid gevonden, zoals vuurste nen, vuistbijlen en -bijltjes. Het Bosgrove-gebied is geen echte prehistorische pleister plaats geweest. Dat er nu toch heel veel voorwerpen worden gevonden heeft alles te maken met de ingrijpende overstro mingen die veroorzaakt werden door klimaatswijzigingen. Het materiaal is voor een belangrijk deel afkomstig uit de meer hoog gelegen gebieden in de binnen landen en werd door het water naar lager terrein getranspor teerd. De primitieve werktuigen vor men een bewijs voor de aanwe zigheid van mensachtigen in het gebied. De huidige Britse ei landen waren in de oertijd over land vanaf Europa bereikbaar. Een groot deel van de Noordzee lag indertijd, op enkele perio den van sterk verhoogde water standen na, droog. Menselijke fossielen waren er echter nooit gevonden. Engelsman Totdat enkele weken geleden de ontdekking, bekend werd ge maakt van een fossiel scheen been dat ooit deel uitmaakte van het geraamte van een aar dig uit de kluiten gewassen, mannelijke hominide (mensachtige): de 'Boxgrove- man'. De chauvinistisch inge stelde Engelsen noemen hem al snel, het kan bijna niet anders, de 'Eerste Engelsman'. Engelse paleontologen en ar cheologen van het Archeolo gisch Instituut van de Universi ty College London (UCL) be schrijven de vondst in het we tenschapsblad 'Nature'. Het in twee stukken gebroken, fossiele scheenbeen werd in december 1993 ontdekt in' een kalklaag op 40 meter boven de (huidige) zeespiegel. Het duurde enige dagen van minutieus schrapen voordat het was vrijgemaakt. Het is niet helemaal compleet: van de Boxgrove-man; de breuk in het midden van het fossiel is duidelijk foto cpd Het 500.000 jaar oude scheenbeen zichtbaar. ongeveer tien procent ont breekt. Aan de hand van de lengte en de dwarsdoorsnede van het scheenbeen schat men het ge wicht van 'Boxgrove-man' op minstens 85 kilogram. „Hij is zeker zo zwaar gebouwd ge weest als de latere Neandertha ler," zegt paleontoloog M. Ro berts van UCL. De datering (ouderdomsbepaling) van het botfossiel laat, met een onze kerheid van ongeveer 25.000 jaar, een ouderdom zien van 500.000 jaar. Men heeft daarbij niet alleen gebruik gemaakt van datering met behulp van iso- topenverhouding (zuurstof) maar ook door vergelijking van de veel voorkomende fossielen van zoogdieren, zowel in Box- grove als elders. Goed gedateer de fossielen van dieren met een wijd spreidingsgebied kunnen worden gebruikt als 'tijdklok' in sedimentslagen waarin nieuwe fossielen, zoals dat scheenbeen van 'Boxgrove-man', worden ontdekt. Robuust Pas nu begint men te geloven dat in Zuid-Engeland daadwer kelijk een zeer verre, zeer ro buuste voorouder van ons rondsjokte. Een half miljoen jaar geleden; minstens 5.000 ge neraties vroeger dan de Nean derthalers en hun bonkige soort- en lotgenoten. Door deze nieuwe ontdekking wordt een heel ander licht ge worpen op eerdere, wankele theorieën van oer-vroege, men selijke nederzettingen in Italië, Frankrijk, Spanje en Tsjechië- /Slowakije. Die gaan bijna twee miljoen jaar terug in de historie: fossiele kampvuren en onduide lijke botrestanten. Onverbidde lijk toegedekt met de sedi- ments-tand des tijds. Wat jammer toch, dat we nog steeds niet in staat zijn met een tijdmachine nog meer naar In een langgerekte, inmiddels ruim een miljoen kilome ter lange sliert trekt hij zijn 'dodenbaan' door het heelal. De meer dan twintig brokken vormden ooit de kern van een komeet. Na in juli 1992 vlak langs de reuzenplaneet Jupiter te zijn gescheerd, werd de broze kern van de ko meet Shoemaker-Levy, genoemd naar zijn ontdekkers, door de aantrekkingskracht van de planeet uit elkaar getrokken. De half mei genomen foto door een telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili, toont de 'kosmische halsketting' die onverbiddellijk op bot- singskoers ligt met haar kwelgeest: Jupiter. Rond 20 juli van dit jaar is het zover en zullen de brokken, de één na de ander, met het verwoestende ge weld van vele miljoenen megatonnen, in Jupiters at mosfeer verbranden. De vrijkomende explosie-energie is minstens vergelijkbaar met de kosmische ramp die 65 miljoen jaar geleden op aarde het uitsterven van bijna 60 procent van alle diersoorten, inclusief de dino sauriërs, inluidde. Sterrenkundigen hebben, via steeds betere positiemetingen, meer precieze tijdstippen van dit absoluut unieke gebeuren, kunnen bepalen. De on zekerheid bedraagt nu nog slechts 35 minuten. Het eerste brokstuk ('A') zal Jupiter zaterdagavond 16 juli om 22.00 uur Nederlandse tijd raken. Precies vier dagen later, woensdagavond 20 juli om 21.55 uur, zal het grootste, naar schatting vijf kilometer grote komeet fragment, met het geweld van 200 miljoen megaton ex ploderend TNT Jupiters atmosfeer binnenstormen. De laatste brok van de sliert zal in de ochtend van 22 juli omstreeks half elf op Jupiter neerstorten. Kijk nog maar eens goed naar deze foto. Over zo'n anderhalve maand is er niets meer van over. De langgerekte miljoen kilometer lange sliert van de komeet Shoemaker-Levy, waarvan na juli niets meer over is. foto eso zwangerschap, maar beëindigt haar ook als de bevruchting al heeft plaatsgevonden.Experimenten met muizen en ratten die zaadjes van de wilde wortel kregen toegediend, toonden aan dat de foetale ontwik keling van zwangere dieren werd af gebroken en ook die van de ontwik keling van de baarmoeder. Chemische bestanddelen van de wilde wortel zouden namelijk de produktie van het vrouwelijk hor moon progesteron tegenhouden. Progesteron zorgt ervoor dat de baarmoeder zich ontwikkelt voor de innesteling van het bevruchte eitje. Men zou daartoe slechts een kopje thee met een bepaalde dosering van de wilde wortel behoeven te drinken na de coïtus! Niks geen gehannes meer met condoom of pil, gewoon een kopje thee! Acacia Een van de meest populaire mid delen was afkomstig van de plant asafoetida, familie van silphium, maar veel beter verkrijgbaar en dus veel goedkoper, maar het werkte ook minder. Tegenwoordig vormt het een bestanddeel van Worcestershire- De grote reeks voorbehoedmiddel- tjes die in de klassieke oudheid wer den gebruikt, duiken geregeld in klassieke teksten op. Het is bekend dat Grieken en Romeinen tal van drogerende middelen gebruikten, maar tot voor kort wist men niet waarvoor of waartegen ze dienden. De teksten gaven daar geen duide lijkheid over. Men had dan ook niet veel aandacht besteed aan deze an tieke berichtgeving, maar recent on derzoek naar mogelijk werkzame be standdelen van de in de teksten ge noemde middelen gaven positieve resultaten. Zelfs Hippocrates, de beroemde Griekse geneesheer schreef over zwangerschapswerende en onder brekende middelen. „Als wilde wor tel", zo schreef hij, via de mond wordt ingenomen, voorkomt het Naast silphium, asafoetida en wilde wortel worden in klassieke en zelfs Oud-egyptische teksten en hiërogly fen tal van andere zwangerschaps werende en -onderbrekende midde len genoemd, zoals polei, een munt- achtige welriekende plant, alsem, ook wel artemisia genoemd of ab sint, een plant met bittere bladeren. Verder nog mirre, wijnruit, dadel palm, granaatappel en acacia. Die laatste plantesoort werd om streeks 1500 voor Christus al in het oude Egypte gebruikt om vaginale zetpillen te maken. Onderzoek heeft uitgewezen dat het geneeskrachtige sap van de acacia in samengestelde vorm het melkzuur anhydride pro duceert, dat ook in moderne zaad dodende geleien wordt gebruikt. Dat is ook precies wat de oude Egypte-' naren ervan verwachtten. De discussie over anticonceptie en abortus blijkt al net zo oud als dat er middeltjes bestaan. Wie de com mentaren leest bij de klassieke au teurs hoort als het ware een echo van deze tijd. Oppositie tegen abor tus is er altijd al geweest, zelfs van de oude Grieken van wie je een wat li-

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1994 | | pagina 7