Fossiel scheenbeen bewijs
voor 'Eerste Engelsman'
Griekse filosofen spraken al over geboortebeperking
Wetenschap
Vrouwen zijn flink
in de overgang
Kosmische halsketting
is er na juli niet meer
VRIJDAG 17 JUN11994
Ziekenfondsraad
subsidieert
kankeronderzoek
AMSTELVEEN ANP
De Ziekenfondsraad gaat on
derzoeken of er niet toch meer
vrouwen op borstkanker kun
nen worden onderzocht, door
per onderzoeksplaats meer
vrouwen op te roepen.
De afgelopen twee jaar mocht
46 miljoen gulden worden be
steed aan het bevolkingsonder
zoek borstkanker. Er was echter
meer geld nodig om alle vrou
wen in Nederland tussen 50 en
70 jaar te onderzoeken. Het mi
nisterie van WVC had dat niet
en wilde bovendien het aantal
onderzoeksplaatsen niet uit
breiden.
De Ziekenfondsraad laat nu een
extern bureau onderzoeken of
de uitvoeringspraktijk in deze
'screeningseenheden' is uit te
breiden, zodat er toch meer
vrouwen kunnen worden on
derzocht. De raad geeft voor het
onderzoek een subsidie van
212.270 gulden.
De raad wil ook géld beschik
baar stellen voor een onderzoek
naar baarmoederhalskanker.
Het VU-ziekenhuis in Amster
dam krijgt bijna zeven ton voor
een onderzoek dat twee soorten
van het Humaan papillomavi
rus (HPV) nader van elkaar
moet ondefscheiden. Het ene
type is goedaardig en veroor
zaakt waarschijnlijk nooit kan
ker, het andere type is kwaad
aardig en leidt wel tot kanker.
Het VU-ziekenhuis wil die ver
onderstellingen met het onder
zoek bevestigen, zodat niet lan
ger alle vrouwen met het virus
gescreend hoeven te worden.
De screening kan zich dan con
centreren op vrouwen met een
virus van het kwaadaardige ty
pe. Dat maakt snellere screen-
ing mogelijk, zodat baarmoe
derhalskanker eerder is te con
stateren. Bovendien bespaart
het onnodige behandelingen
van vrouwen die het goedaardi
ge virus dragen.
Kankergezwel
en uitzaaiingen
AMSTERDAM
Onderzoekers van het Neder
lands Kankerinstituut hebben in
muizen een gen ontdekt dat uit
zaaiing van kankercellen kan
veroorzaken. Een belangrijke
ontdekking, aldus directeur P.
Borst van het in Amsterdam ge
vestigde instituut, omdat over
het mechanisme achter het uit
zaaien van kankercellen heel
weinig bekend is. De onderzoe
kers hebben inmiddels bij de
mens een gen gevonden dat
voor bijna 95 procent op het
muizen-gen lijkt.
De wetenschappers hopen met
het onderzoek een manier te
vinden om agressieve kankertu
moren nog voordat ze uitzaai
en, te herkennen. „Op dit mo
ment kunnen we vaak slecht
voorspellen of een kankerge
zwel de neiging heeft uit te zaai
en," aldus directeur Borst. „De
ze vondst laat een eigenschap
van zo'n kankergezwel zien,
waardoor we beter kunnen
voorspellen of er uitzaaiing
volgt. De ontdekking is heel be
langrijk voor ons inzicht, maar
op dit moment helaas nog niet
belangrijk voor de behandeling
van patiënten."
Als een tumor op één plek zit,
kan het goed worden behan
deld. „Bijvoorbeeid door het
weg te snijden of bestraling,"
zegt Borst. „Maar vaak blijkt tij
dens de behandeling dat er al
cellen uit het gezwel zijn losge
komen. Die hebben zich dan
verspreid in het lichaam en ver
oorzaken op andere plaatsen
vaak nieuwe gezwellen. Die
kunnen we dan niet meer be
strijden met operaties of bestra-
ling."
Planeten lijken
pannekoeken
WASHINGTON DPA
Planeten vormen zich uit enor
me schijven stof die op panne
koeken lijken. Deze proplyds
(voorplanetarisch) geheten
schijven zijn met de ruimtele-
scoop Hubble ontdekt op 1.500
lichtjaren van de aarde, waar
nieuwe sterren aan het firma
ment ontspringen. Een lichtjaar
staat gelijk aan rond 9,5 biljoen
(9.500.000.000.000) kilometer.
Van de 110 waargenomen nieu
we sterren (de zon is ook een
ster) hebben 56 schijven om
zich heen. Het Amerikaanse
ruimtevaartbureau NASA meldt
deze week dat uit de eerste nau
we keurige meting van zo'n
schijf blijkt dat die voldoende
materiaal bevat om een aarde te
vormen.
ROTTERDAM ANP
De meeste vrouwen beschouwen de over
gang niet als een ziekte en zien er geen aan
leiding in vaker naar de huisarts te gaan.
Kwalen als opvliegers, transpireren en men
struatiestoornissen komen wel voor, maar
vrouwen zeggen er niet door te worden ge
hinderd. Tot die conclusie komt huisarts F.
Groeneveld uit Krimpen aan den IJssel in
zijn proefschrift waarop hij afgelopen
woensdag promoveerde aan de Erasmus
Universiteit in Rotterdam.
Groeneveld onderzocht 1947 vrouwen tus
sen 45 en 60 jaar. Daarbij keek hij naar de
last die vrouwen hebben van de overgang,
hun houding ten opzichte van de overgang
en het gebruik van vrouwelijke hormonen.
Volgens de Krimpense huisarts heeft de be
leving van de overgang veel te maken met
het beeld dat vrouwen ervan hebben: vrou
wen die het idee hebben dat de overgang
hen veel ongemak bezorgt, hebben er be
duidend meer last van.
Het sterkst merkbaar was dat bij vrouwen
die nog aan de overgang moesten begin
nen. Bij vrouwen die veel ongemak ver
wachten, bestaat het gevaar dat zij elk
kwaaltje - vaak ten onrechte - gaan toe
schrijven aan de overgang, meent Groene
veld.
Typische overgangsklachten zijn te behan
delen met vrouwelijke hormonen. Nog geen
10 procent van de vrouwen begint met een
hormoontherapie. Ruim de helft van hen
stopt echter weer binnen een jaar, omdat
de behandeling niet bevalt. Voor een deel
wordt dat veroorzaakt door de bijwerkingen
(met name hevige, onregelmatige bloedin
gen), maar voor een deel ook doordat de
wouwen bang zijn dat zij door het hor-
moongebruik een verhoogd risico op kan
ker hebben.
Groeneveld vindt daarom dat de therapie
zo min mogelijk moet worden voorgeschre-
Roken, longinhoud
en zwangerschap
CAMBRIDGE «AP
Kinderen van wie de moeder tijdens de
zwangerschap rookte hebben een kleinere
longinhoud dan kinderen van niet-rokende
moeders. Dat heeft een onderzoek dat werd
uitgevoerd aan de universiteit van Harvard
uitgewezen.
De onderzoekers constateerden ook dat de
longschade waarschijnlijk ontstaat tijdens
de eerste drie maanden van de zwanger
schap, wanneer de luchtwegen van de foe
tus zich ontwikkelen. Dat betekent dat het
kwaad al kan zijn geschied voor een vrouw
zich realiseert dat ze zwanger is.
Het onderzoek, dat werd verricht onder
8.863 kinderen tussen 9 en 12 jaar oud,
wees uit dat de longinghoud van kinderen
van vrouwen die rookten tijdens de zwan
gerschap vijf procent kleiner was dan die
van kinderen van vrouwen die niet rookten.
Kinderen van moeders die rookten zullen
daardoor mogelijk eerder last krijgen van
aandoeningen aan de luchtwegen, aldus de
onderzoekers.
Menstruatiecyclus en
operatie borstkanker
LONDEN RTR
Italiaanse artsen denken het bewijs te heb
ben gevonden dat vrouwen beter af zijn na
borstkanker-operaties, als ze in de tweede
helft van de menstruatiecyclus worden ge
opereerd. In een rapport stellen de artsen
dat wouwen duidelijk minder klachten
hadden na de operatie wanneer de knob
bels werden weggehaald in de twee weken
Umberto Veronesi en collega's van het
Milanees Kankerinstituut zeggen in een
medisch vaktijdschrift dat „het redelijker
wijs juist is te veronderstellen dat wouwen
met borstkanker in de tweede helft van hun
menstruatiecyclus geopereerd dienen te
worden."
De artsen baseren zich op analyses van
1175 gevallen van op het instituut behan
delde borstkanker tussen 1973 en 1989. Ze
komen tot de conclusie dat wouwen 43
procent meer kans hebben op een terugval,
zoals het terugkeren van kanker en/of de
verspreiding ervan, indien de operatie in de
eerste twee weken van de cyclus wordt uit
gevoerd.
Tweeling op zelfde
tijd hartproblemen
LONDEN - RTR
Twee uit hetzelfde eitje geboren Oostenrijk
se broers hebben vorig jaar wij wel tegelij
kertijd een lichte hartaanval gekregen. Bei
den kregen een pacemaker en maken het
goed, zo schrijft het Britse medische vak
blad The Lancet.
Eén van de 69-jarige broers viel in de zomer
van vorig jaar flauw wegens hartproblemen.
Op het moment dat artsen bij hem een pa
cemaker plaatsten, overkwam de tweede
broer hetzelfde. Ook hij viel flauw en ook
zijn hartslag moest met een pacemaker
worden gereguleerd.
Eeneiige tweelingen hebben exact dezelfde
genen-structuur. Vaak ontwikkelen zij de
zelfde ziektes. Opmerkelijk is echter dat
hartproblemen in de gangbare medische
opvatting meer te maken hebben met een
al dan niet gezonde manier van leven, dan
met genetische opbouw.. De Oostenrijkse
doktoren die het stuk in The Lancet schre
ven, denken daar nu anders over.
Voorbehoedmiddelen in de klassieke oudheid
Wie meent dat gezinsplanning, voor
behoedmiddelen en middeltjes die
abortus opwekken verworvenheden
van onze moderne tijd zijn, heeft het
goed mis. Recent onderzoek heeft
aangetoond dat de oude Grieken en
Romeinen al over een uitgebreid as
sortiment middeltjes tegen zwanger
schap beschikten, van kruidenthee
ën tot vaginale zetpillen aan toe.
Bekendst
Een van de bekendste van die mid
delen in de klassieke oudheid was
afkomstig van de plant silphium.
Toen de Grieken van het Aegeïsche
eiland Thera de kolonie Kyrene
stichtten op de Noordafrikaanse kust
in 631 voor Christus (tegenwoordig
Libië), ontdekten ze dat het daar
groeiende silphium niet alleen het
eten van een pittige en aangename
smaak voorzag, maar dat het ook
*een uitstekend middel was tegen
zwangerschap. De Griekse Kyreners
zagen onmiddellijk de enorme com
merciële mogelijkheden vén hun
ontdekking en werden dan ook
puissant rijk door de export van het
spoedig veelgewaagde silphium.
Silphium behoort tot het planten
geslacht Ferula, waartoe ongeveer
tachtig soorten behoren. Het worden
vaak metershoge planten met grote,
fijnslippige bladeren die schermen
kleine gele of witte bloemen dragen.
Ook in ons land komen vele soorten
van dit plantengeslacht voor.
Uitgestorven
Helaas voor ons is het in de oudheid
met het silphium slecht afgelopen.
Door de grote waag in de late klas
sieke oudheid trachtten de Kyreners
op steeds minder grond steeds meer
silphium te verbouwen, wat de on
dergang van de plant werd. Ook al
stelde men verwoede pogingen in
het werk de plant elders te kweken,
silphium stierf uit en men wendde
zich noodgedwongen tot alternatie
ve middelen. Die waren er volop.
beraler standpunt zou verwachten.
De beroemde Hippocratische eed,
reeds in de vijfde eeuw voor Christus
geformuleerd, verbood artsen zetpil
len voor te schrijven die abortus-op
wekkend zouden zijn, maar liet ze
wij om andere middelen toe te pas
sen. Bevolkingsregulatie was ook een
belangrijk thema bij Plafto en Aristo-
teles, de bekendste Griekse filosofen
van de oudheid. Aristoteles vond
controle van de bevolking wenselijk.
Hij schreef dat ongewenste zwan
gerschap door middel van abortus
teniet gedaan moest worden, mits
het embryo nog geen tekenen van
leven vertoont. Ook de woege kerk
vaders hielden zich bezig met anti
conceptie en abortus. Johannes
Chrysostomos, bisschop van Con-
stantinopel, preekte rond 390 dat het
gebruik van anticonceptie neer
kwam op het zaaien van een akker
waarvan het fruit vernietigd wordt.
'Levende ziel'
De heilige Jeromius (348-430), verta
ler van de bijbel in het Latijn, veroor
deelde het drinken van drankjes die
steriliteit veroorzaakten of abortus
opwekten. Een van de bekendste
kerkvaderen echter, de heilige Au-
gustinus van Hippo (354-430), oor
deelt veel milder. „Als datgene wat
voortgebracht wordt nog niet ge
vormd is", zo schreef hij, maar nog
een soort van levend vormloos ding
is, dan kan de wet van doodslag niet
worden toegepast, omdat niet gezegd
kan worden dat er een levende ziel in
dat lichaam huist.
Gregorius (330-395), bisschop van
Nyssa, verklaarde dat een embryo
niet beschouwd kan worden als een
menselijk wezen. Er is dus niets
nieuws onder de zon. De nieuwe ge
gevens over geboorteregeling in de
oudheid werpt ook een geheel nieuw
licht op bevolkingsaantallen in die
tijd. Dat kan aanleiding zijn voor nog
veel vervolgonderzoek.
Nabij de Engelse zuidkust in
het graafschap Sussex ligt in
een terrein een afgraving die
ongeveer tweehonderd meter
breed en vijftien meter diep is.
Het ten oosten van Chichester
gelegen gebied, Boxgrove ge
heten, staat bekend als een rij
ke vindplaats van fossielen van
planten en dieren uit het Mid-
den-Pleistoceen (700.000 tot
ruwweg 150.000 jaar geleden).
Hier wordt al zo'n tien jaar
voorzichtig gegraven en ge
schraapt in twee grote en diepe
gaten die toegang verschaffen
tot de sedimentslagen onder de
afgraving. Behalve dierlijk en
plantaardig materiaal, worden
in dit gebied ook veel overblijf
selen van menselijke aanwezig
heid gevonden, zoals vuurste
nen, vuistbijlen en -bijltjes.
Het Bosgrove-gebied is geen
echte prehistorische pleister
plaats geweest. Dat er nu toch
heel veel voorwerpen worden
gevonden heeft alles te maken
met de ingrijpende overstro
mingen die veroorzaakt werden
door klimaatswijzigingen. Het
materiaal is voor een belangrijk
deel afkomstig uit de meer hoog
gelegen gebieden in de binnen
landen en werd door het water
naar lager terrein getranspor
teerd.
De primitieve werktuigen vor
men een bewijs voor de aanwe
zigheid van mensachtigen in
het gebied. De huidige Britse ei
landen waren in de oertijd over
land vanaf Europa bereikbaar.
Een groot deel van de Noordzee
lag indertijd, op enkele perio
den van sterk verhoogde water
standen na, droog. Menselijke
fossielen waren er echter nooit
gevonden.
Engelsman
Totdat enkele weken geleden de
ontdekking, bekend werd ge
maakt van een fossiel scheen
been dat ooit deel uitmaakte
van het geraamte van een aar
dig uit de kluiten gewassen,
mannelijke hominide
(mensachtige): de 'Boxgrove-
man'. De chauvinistisch inge
stelde Engelsen noemen hem al
snel, het kan bijna niet anders,
de 'Eerste Engelsman'.
Engelse paleontologen en ar
cheologen van het Archeolo
gisch Instituut van de Universi
ty College London (UCL) be
schrijven de vondst in het we
tenschapsblad 'Nature'. Het in
twee stukken gebroken, fossiele
scheenbeen werd in december
1993 ontdekt in' een kalklaag op
40 meter boven de (huidige)
zeespiegel. Het duurde enige
dagen van minutieus schrapen
voordat het was vrijgemaakt.
Het is niet helemaal compleet:
van de Boxgrove-man; de breuk in het midden van het fossiel is duidelijk
foto cpd
Het 500.000 jaar oude scheenbeen
zichtbaar.
ongeveer tien procent ont
breekt.
Aan de hand van de lengte en
de dwarsdoorsnede van het
scheenbeen schat men het ge
wicht van 'Boxgrove-man' op
minstens 85 kilogram. „Hij is
zeker zo zwaar gebouwd ge
weest als de latere Neandertha
ler," zegt paleontoloog M. Ro
berts van UCL.
De datering
(ouderdomsbepaling) van het
botfossiel laat, met een onze
kerheid van ongeveer 25.000
jaar, een ouderdom zien van
500.000 jaar. Men heeft daarbij
niet alleen gebruik gemaakt van
datering met behulp van iso-
topenverhouding (zuurstof)
maar ook door vergelijking van
de veel voorkomende fossielen
van zoogdieren, zowel in Box-
grove als elders. Goed gedateer
de fossielen van dieren met een
wijd spreidingsgebied kunnen
worden gebruikt als 'tijdklok' in
sedimentslagen waarin nieuwe
fossielen, zoals dat scheenbeen
van 'Boxgrove-man', worden
ontdekt.
Robuust
Pas nu begint men te geloven
dat in Zuid-Engeland daadwer
kelijk een zeer verre, zeer ro
buuste voorouder van ons
rondsjokte. Een half miljoen
jaar geleden; minstens 5.000 ge
neraties vroeger dan de Nean
derthalers en hun bonkige
soort- en lotgenoten.
Door deze nieuwe ontdekking
wordt een heel ander licht ge
worpen op eerdere, wankele
theorieën van oer-vroege, men
selijke nederzettingen in Italië,
Frankrijk, Spanje en Tsjechië-
/Slowakije. Die gaan bijna twee
miljoen jaar terug in de historie:
fossiele kampvuren en onduide
lijke botrestanten. Onverbidde
lijk toegedekt met de sedi-
ments-tand des tijds.
Wat jammer toch, dat we nog
steeds niet in staat zijn met een
tijdmachine nog meer naar
In een langgerekte, inmiddels ruim een miljoen kilome
ter lange sliert trekt hij zijn 'dodenbaan' door het heelal.
De meer dan twintig brokken vormden ooit de kern van
een komeet. Na in juli 1992 vlak langs de reuzenplaneet
Jupiter te zijn gescheerd, werd de broze kern van de ko
meet Shoemaker-Levy, genoemd naar zijn ontdekkers,
door de aantrekkingskracht van de planeet uit elkaar
getrokken.
De half mei genomen foto door een telescoop van de
Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili, toont
de 'kosmische halsketting' die onverbiddellijk op bot-
singskoers ligt met haar kwelgeest: Jupiter.
Rond 20 juli van dit jaar is het zover en zullen de
brokken, de één na de ander, met het verwoestende ge
weld van vele miljoenen megatonnen, in Jupiters at
mosfeer verbranden. De vrijkomende explosie-energie
is minstens vergelijkbaar met de kosmische ramp die 65
miljoen jaar geleden op aarde het uitsterven van bijna
60 procent van alle diersoorten, inclusief de dino
sauriërs, inluidde. Sterrenkundigen hebben, via steeds
betere positiemetingen, meer precieze tijdstippen van
dit absoluut unieke gebeuren, kunnen bepalen. De on
zekerheid bedraagt nu nog slechts 35 minuten.
Het eerste brokstuk ('A') zal Jupiter zaterdagavond 16
juli om 22.00 uur Nederlandse tijd raken. Precies vier
dagen later, woensdagavond 20 juli om 21.55 uur, zal
het grootste, naar schatting vijf kilometer grote komeet
fragment, met het geweld van 200 miljoen megaton ex
ploderend TNT Jupiters atmosfeer binnenstormen. De
laatste brok van de sliert zal in de ochtend van 22 juli
omstreeks half elf op Jupiter neerstorten.
Kijk nog maar eens goed naar deze foto. Over zo'n
anderhalve maand is er niets meer van over.
De langgerekte miljoen kilometer lange sliert
van de komeet Shoemaker-Levy, waarvan na
juli niets meer over is. foto eso
zwangerschap, maar beëindigt haar
ook als de bevruchting al heeft
plaatsgevonden.Experimenten met
muizen en ratten die zaadjes van de
wilde wortel kregen toegediend,
toonden aan dat de foetale ontwik
keling van zwangere dieren werd af
gebroken en ook die van de ontwik
keling van de baarmoeder.
Chemische bestanddelen van de
wilde wortel zouden namelijk de
produktie van het vrouwelijk hor
moon progesteron tegenhouden.
Progesteron zorgt ervoor dat de
baarmoeder zich ontwikkelt voor de
innesteling van het bevruchte eitje.
Men zou daartoe slechts een kopje
thee met een bepaalde dosering van
de wilde wortel behoeven te drinken
na de coïtus! Niks geen gehannes
meer met condoom of pil, gewoon
een kopje thee!
Acacia
Een van de meest populaire mid
delen was afkomstig van de plant
asafoetida, familie van silphium,
maar veel beter verkrijgbaar en dus
veel goedkoper, maar het werkte ook
minder. Tegenwoordig vormt het
een bestanddeel van Worcestershire-
De grote reeks voorbehoedmiddel-
tjes die in de klassieke oudheid wer
den gebruikt, duiken geregeld in
klassieke teksten op. Het is bekend
dat Grieken en Romeinen tal van
drogerende middelen gebruikten,
maar tot voor kort wist men niet
waarvoor of waartegen ze dienden.
De teksten gaven daar geen duide
lijkheid over. Men had dan ook niet
veel aandacht besteed aan deze an
tieke berichtgeving, maar recent on
derzoek naar mogelijk werkzame be
standdelen van de in de teksten ge
noemde middelen gaven positieve
resultaten.
Zelfs Hippocrates, de beroemde
Griekse geneesheer schreef over
zwangerschapswerende en onder
brekende middelen. „Als wilde wor
tel", zo schreef hij, via de mond
wordt ingenomen, voorkomt het
Naast silphium, asafoetida en wilde
wortel worden in klassieke en zelfs
Oud-egyptische teksten en hiërogly
fen tal van andere zwangerschaps
werende en -onderbrekende midde
len genoemd, zoals polei, een munt-
achtige welriekende plant, alsem,
ook wel artemisia genoemd of ab
sint, een plant met bittere bladeren.
Verder nog mirre, wijnruit, dadel
palm, granaatappel en acacia.
Die laatste plantesoort werd om
streeks 1500 voor Christus al in het
oude Egypte gebruikt om vaginale
zetpillen te maken. Onderzoek heeft
uitgewezen dat het geneeskrachtige
sap van de acacia in samengestelde
vorm het melkzuur anhydride pro
duceert, dat ook in moderne zaad
dodende geleien wordt gebruikt. Dat
is ook precies wat de oude Egypte-'
naren ervan verwachtten.
De discussie over anticonceptie en
abortus blijkt al net zo oud als dat er
middeltjes bestaan. Wie de com
mentaren leest bij de klassieke au
teurs hoort als het ware een echo
van deze tijd. Oppositie tegen abor
tus is er altijd al geweest, zelfs van de
oude Grieken van wie je een wat li-