Heetste planeet kent ook eeuwig 'Bacteriën geven niet op, chemici misschien wel' Wetenschap Flinke subsidie voor onderzoek Nieuw (fossiel) soort zeemonster Water in sterrenstelsel Bestraling in Petten voor patiënten met hersentumor Kijkje achter de schermen DONDERDAG 9 JUNI 1994 Grote astronomische belangstelling voor Mercuriits Gescheiden mannen gaan weer trouwen Alhoewel het aantal echtscheidingen sinds 1985 is afgenomen, worden nog steeds rela tief veel huwelijken ontbonden. Uit cijfers over 1992 blijkt dat het aantal mensen dat in onze samenleving is gescheiden, al lang geen marginale groep meer vormt. Dat schrijft dr. F.W.A. van Poppel in het blad Demos, een uitgave van het Nederlands In terdisciplinair Demografisch Instituut in Den Haag. Uit die cijfers blijkt dat vooral in de grote steden in bepaalde leeftijdsgroepen de ca tegorie gescheiden mensen een belangrijke positie inneemt. Zo leven in Amsterdam in de leeftijdscategorie 40 tot 55 jaar 23 van de 100 vrouwen en 18 tot 20 van de 100 man nen gescheiden. In Amsterdam is van de vrouwen tussen de 30 en 75 jaar minimaal één op de tien gescheiden. In Den Haag en Rotterdam is de situatie vergelijkbaar. Buiten de grote steden blijkt zowel bij de mannen als bij de vrouwen tussen de 40 en 55 jaar 1 op de tien gescheiden te zijn. Slechts een deel van de mensen van wie het huwelijk wordt ontbonden, gaat een nieuwe echtverbintenis aan. Dat doen overigens dan Nederlandse onderzoekers krijgen van de Europese onderzoeksprogramma's meer geld dan ons land daarvoor bijdraagt aan de Europese Unie. Bij enkele projecten is dat zelfs ruim het dubbele van wat normaal wordt geacht. Dit meldt de Nederlandse or ganisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) in haar zojuist verschenen jaarboek over 1993. Financieel ging het in het afgelopen niet slecht met de organisatie. Ondanks sterke bezuinigingen op een aantal posten steeg het totale budget van de NWO ten opzichte van 1992 met 31 miljoen tot 505 miljoen j gulden. Het bedrag voor wetenschappelijk onder1 zoek is weliswaar flink gestegen, maar het werd enigszins afgekalfd door de toene ming van de wacht- en uitkeringsgelden. Deze post nam in 1993 toe van 21 tot ruim 25 miljoen gulden. Het afgelopen jaar stelde de organisatie aanzienlijke bedragen beschikbaar voor nieuwe programma's op belangrijke maat- I schappelijke terreinen. Zo reserveerde de NWO onder andere acht miljoen gulden voor het programma Geheugenprocessen en Dementie en vijf miljoen voor Taal- en Spraaktechnologie, waarin ook Philips en KPN deelnemen. Tien miljoen gulden wijst zij toe aan het nieuwe programma Massaal en Parallel Re kenen. Het budget voor het programma PRIORITEIT, voor nieuwe, maatschappelijk belangrijke projecten, steeg van 7,4 miljoen gulden in 1989 tot 16,9 miljoen in 1993. De NWO blijkt een gezonde organisatie te zijn. Het ziekteverzuim bleef het afgelopen jaar met 3 procent ver onder het landelijk gemiddelde. Komeet om zon al in 574 waargenomen De McNaught-Russel komeet die vorig jaar bij de zon opdook deed dit in 574 na Chris tus ook en werd toen al door Chinese astro nomen waargenomen en beschreven als wazige streep in het sterrenbeeld Grote Beer. Dit meldt het Britse blad New Scien tist. De vuurpijl blijkt een omlooptijd van veer tien eeuwen om de zon te hebben en is daar dus in het jaar 3412 opnieuw te ver wachten. Haar baan voert ver over de pla neten Neptunus en Pluto en de komeet heeft daarmee de langste omloop van alle kometen die om de zon draaien. De be kendste ervan, de Halley-komeet, die in 1986 langs de Aarde scheerde, heeft een omlooptijd van 76 jaar, wat al als betrekke lijk lang geldt. kees wiese cpd Zeshonderd miljoen tot vijfhonderd miljoen jaar geleden, in het Cambrium, beheersten grote, wonderlijk gevormde zeemonsters, Anomalocaris, de oceanen. Het waren roof dieren met vervaarlijk vooruitstekende grij pers, tot twee meter lang en zwemmend met vele langs het lichaam bevestigde 'flap pen'. In hun tijd - er was nog alleen leven in zee - waren het giganten; zij blijken zowel in Europa, China als Australië te zijn voor gekomen. Recente vondsten in China (afdrukken van vijf complete Anomalocaris in Chengjiange- steente uit hel vroege Cambrium) maken duidelijk, dat hel om een groot roofdier gaat, dat geen verwantschap heeft met gar naal en kreeft. 'Lood zou er vloeibaar zijn' staat vaak te lezen in populair-weten- schappelijke werken over sterrenkunde als de planeet Mercurius ter sprake komt. Deze planeet staat van alle planeten in ons zon nestelsel het dichtst bij de zon en wordt dus het meest belicht en verwarmt. Radarsignalen hebben onlangs uitgewezen dat er ook ijs is. Wetenschappers denken nu dat er in een zeer ver verleden van het zonnestelsel iets heel ingrijpends is gebeurd, waarbij water een belangrijke rol speelde. Als dat zo is moeten Mercurius' ijssporen daarover aanwijzingen kunnen geven. verwijderde planeet Venus. Dat, zo op het eerste gezicht, onlo gische verschil heeft alles te maken met de grote gedaantéverschillen tus sen Mercurius en Venus. Venus bezit een loodzware, zurige dampkring, waar enorme wolkenpartijen rond drijven en waarin elk sprankje zonne warmte wordt opgezameld en vastge houden. Een broeikas dus. ben apeldoorn Het jaar op Mercurius duurt slechts 88 aardse dagen, maar de planeet, wiens middellijn bijna driemaal klei ner is dan die van onze aarde, staat dan ook op een gemiddelde afstand van 'slechts' 58 miljoen kilometer van de zon (de aarde 150 miljoen) en heeft een veel grotere baansnelheid. Als er lood was op Mercurius, dan zou dat, met de zon vol daarop schij nend, inderdaad vloeibaar zijn. De zonnestralen kunnen ongehinderd en ongetemperd lot op het Mercuriusop- pervlak doordringen; de planeet heeft namelijk helemaal geen dampkring. In vol zonlicht stijgt de temperatuur van het gesteente tot bijna 450 graden Celsius. Dat is ruim 100 graden meer dan het smeltpunt van het element lood. Toch is die maximale tempera tuur nog wat lager dan die aan het oppervlak van de verder van de zon Extreem verschil Mercurius daarentegen is zo kaal als een biljartbal. Niet zo glad, het opper vlak van deze planeet is, zo lieten de camera's van onbemande ruimteson des zien, minstens even pokdalig als dat van de maan: bezaaid met kraters. Er is geen lucht, geen sprankje wind, dus ook niet de minste warmtever- strooiing. Mercurius kent verder verschillen tussen warm en koud die nog extre mer dan op de maan. Hoe idioot het i de dichtst bij de zon staande planeet Mercu- tr ook ijs lijkt voor te komen. ook klinkt: er lijkt ijs op Mercurius zijn. Eeuwig ijs. Ijs op Mercurius ver- minneapolis In een sterrenstelsel op 200 miljoen lichtjaren van de aarde ver wijderd. is water gevonden. Dat hebben onderzoekers vorige week gemeld. De vondst duidt erop dat de voor het leven op aar de zo belangrijke stof mogelijk meer voorkomt in het heelal dan voorheen werd aangenomen. De astronoom James Braatz van de Universiteit van Maryland zei dat het water werd ontdekt in Markarian 1, een sterrenstelsel dat zoveel energie uitstraalt dat wordt vermoed dat het een zo genoemd zwart gat als kern heeft. De watermoleculen werden met behulp van een radiotelescoop ontdekt in de buurt van het centrum van het stelsel. De gesignaleerde energiegolven droe gen het unieke elektromagnetische kenmerk van water. Braatz zei dat dat kenmerk van water normaal gesproken te zwak is om waar te nemen. Het centrum van Markarian 1 straalt echter zo veel energie uit dat het elektromagnetische kenmerk van water bij deze radiogolven wel te zien is. Voor deze laatste ontdekking is slechts vijf keer op een derge lijke manier water bespeurd, op plekken in het heelal dichter bij de aarde dan Markarian 1. Voor zover bekend kent alleen de pla- neet aarde een overvloed aan water. Wetenschappers veronder stellen dat op de maan en Mars ooit water voorkwam. Recente onderzoeken hebben tot speculaties geleid over bevroren water in diepe kraters bij de polen van Mercurius, de planeet het dichtst bij de zon. eist speciale condities. Om te begin nen kan het alleen in die gebieden bestaan die nooit door de zon be schenen worden. Kan dat bij een klei ne planeet die bijna zes keer dichter bij de zon staat dan de aarde? Ja. want de as van Mercurius staat namelijk loodrecht op het vlak waarin het pla neetje om de zon draait. Waar je je op Mercurius ook bevindt, altijd duren dag en nacht even lang en altijd gaat de zon er loodrecht op en onder. Zou je precies op één van beide po len van Mercurius staan, dan zou je daar de helft van de zonnebol boven de kim zien uitsteken en langzaam, in ruim 58 aardse dagen, helemaal om je heen langs de horizon kunnen zien bewegen. Daar vallen zonnestralen dus altijd heel scherend in: wat bete kent dat vooral de diepere delen nooit zonlicht ontvangen. In die eeuwige duisternis is het bijzonder koud. Volgens modellen zouden de gebie den in permamente duisternis, zoals die heersen op de bodems en wanden van kraters op of nabij de polen, niet warmer worden dan ongeveer 260 tot 275 graden onder nul. Bij dergelijke, extreem lage temperaturen is de dampspanning van water te laag om water (damp) te laten 'vervliegen'. In die gebieden zou zich dus 'perma frost', permanent ijs, kunnen bevin den. Radarsignalen Dat is waar Amerikaanse onderzoe kers gedurende de laatste jaren minu tieus naar gezocht hebben. Niet met optische telescopen of met ruit sondes, maar met radarsignalen vanaf de aarde. Ijslagen van een zekere dik te zijn ideale reflectoren voor radar signalen. Met een enkele radiotele scoop zijn de radarbeelden echter te onscherp omvoldoende details te kunnen onderscheiden Door de reflectiesignalen van aantal radiotelescopen, verspreid op aarde (onder anderen de 300 meter grote antenne-schotel van het Areci- bo-observatorium op Puerto Rico) te combineren, kreeg men vanaf 1991 beelden van Mercurius' polen waarop details van vijftien kilometer groot te zien waren. Heldere, dus sterk gere flecteerde radarbeelden. De beelden vertonen sterke overeenkomst met die van ijs- en rijpgebieden op Mars en van enkele met ijs bedekte satellie ten van de reuzenplaneet Jupiter. Voor veel onderzoekers is dat een heel opwindende ontdekking met mogelijk verstrekkende gevolgen. Wa- ter(damp), één van de belangrijkste, meest voorkomende stoffen in het heelal, zou in het licht van deze ont dekking nu ook wel eens aanwezig kunnen zijn in bepaalde diepe delen van de maan. Ineens staat Mercurius midden in de astronomische belang stelling en is de roep om nieuwe ro botexpedities naar de nog slechts voor driekwart in kaart gebrachte hardloper om de zon weer luider ge worden. Wie weet wat voor een gehei men Mercurius' oeroude ijs allemaal herbergt. Meer geld NWO voor onderzoek londen steve connor the independent Ze ligt in de diepvries van het laboratori um van een Londens ziekenhuis: een bac terie waarvan sommige wetenschappers hebben gezegd dat die zich onmogelijk kon ontwikkelen. Anderen waarschuwden dat, als dat wel zou gebeuren, de wereld een medische ramp te wachten stond. Het is de superbacterie onder de bacteriën omdat zij resistent is tegen alle bestaande antibiotica. Gelukkig komt deze soort bacterie niet voor in de natuur nog niet. Staphylococ cus aureus, oftewel Superstaph, werd drie jaar geleden bijna per ongeluk ontwikkeld in het Londense ziekenhuis waar zij nu achter slot en grendel in het ijs ligt. Weten schappers brachten daar twee soorten bacteriën samen omdat ze wilden bestu deren hoe resistentie tegen antibiotica zich van de ene bacterie naar de andere kon verspreiden. Tol hun verbijstering zagen zij dat een betrekkelijk onschuldige bacterie de gen het antibioticum vancomycin kon overbrengen op het dodelijke Staphylococcus aureus, dat-voor die tijd alleen nog maar met vancomycin bestreden kon worden. Staphylococcus aureus is de bacterie die in ziekenhuizen het meest wordt gevreesd. Zij is de oorzaak van een op de vijf infecties die patiënten oplopen tijdens een behandeling. Zie kenhuizen vormen de perfecte omgeving voor de ontwikke ling van bacteriën die resistent zijn tegen meer dan één anti bioticum. Angstaanjagend De gevolgen zijn angstaanjagend. De afgelopen 50 jaar zijn met behulp van antibiotica de gevaarlijkste ziekten, zoals tu berculose, longontsteking, tyfus, difterie en meningitis, bijna geheel uitgeroeid. Maar dat is al aan het veranderen. In St. Petersburg heerst difterie en New York is getroffen door tbc. De Amerikaanse autoriteiten op het gebied van de gezond heidszorg maken zich zo bezorgd over de tbc dat ze de ver slaafde tb-lijders in de gevangenis hebben gezet en tot een behandeling dwingen. Toch voorspelden deskundigen in 1958 dat tbc spoedig een 'medische curiositeit' zou zijn. De bestrijding van tbc. en van andere infecties, begon in 1928 met de ontdekking van penicilline door Alexander Fle ming. Het was een revolutie in de geneeskunde. Bacteriën zijn verantwoordelijk voor ve^l, zo niet alle, meest dodelijke ziekten in de wereld. Zij hebben hun eigen systeem ter in standhouding van hun levensfuncties en alleen antibiotica zijn in staat die te ondermijnen. Maar de bacteriën vochten terug. Een van de belangrijkste vroege waarschuwingssignalen kwam in 1967 uit een afgele gen dorp in Papoea-Nieuw-Guinea, waar artsen werden ge confronteerd met de Streptococcus pneumoniaeen veroor zaker van dodelijke infecties die resistent was tegen peni cilline. Tien jaar later had deze bacteriestam zich uitgebreid naar Zuid-Afrika en was onderweg nog resistent geworden te- Sir Alexander Fleming kwam in 1928 met de ontdekking van pe nicilline: een revolutie in de ge neeskunde. Nu staan we aan de vooravond van een medische ramp: bacteriën die resistent zijn tegen antibiotica, foto archief gen verschillende andere antobiotica. In de jaren '90 zijn bacteriestammen van de pneumococcus geen uitzondering meer. Zij maken in de hele wereld dodelijke slachtof fers. ,.De pneumococcus is een van de meest voorkomende oorzaken van longontsteking ter wereld", zegt een van de 's werelds meest vooraanstaande bacteriologen, pro fessor Alexander Tomasz van de Rockefeller Universiteit in New York. ..Zij veroorzaakt ook levensbedreigende infecties in de ade ren en meningitis. En zij is een belangrijke oorzaak van oorinfecties bij kinderen. Over de hele wereld is naar schatting hel aantal dodelijke gevallen door infecties door de pneumococcus vergelijkbaar met dat door tbc in de orde van grootte van twee tot vier miljoen per jaar." Resistent Professor Tomasz gelooft dat we aan de vooravond staan van een medische ramp een infectieziekte die resistent is tegen alle antibiotica is niet langer sciencefiction, zegt hij. Resistentie tegen antibiotica kan zich in verschillende vor men voordoen. De simpelste en effectiefste manier waarop de bacterie dat kan doen is door het produceren van een en zym dat de antibiotische molecule afbreekt. Zo werden veel bacteriën resistent tegen penicilline. De farmaceutische in dustrie reageerde daarop door met de structuur van het an tibioticum te knoeien in een poging het enzym te ontlopen. Alleen om er vijf of zes jaar later achter te komen dat som mige bacteriën enzymen hadden aangemaakt die in staat waren deze hele nieuwe generatie antibiotica te vernietigen. Het laatste toevluchtsoord van de medische wetenschap pers was het antibioticum vancomycin, dat volgens hen re sistente bacteriën als Superstaph op een afstand kon hou den. Vancomycin werkt anders dan andere antibiotica. Om daar resistent tegen te worden zou de structuur van de cel- wand van de bacterie moeten worden veranderd, en gedacht werd dat de bacterie dat niet zou kunnen. Maar de afgelo pen jaren hebben in ziekenhuizen bacteriën de kop op ge stoken die resistent zijn tegen vancomycin. En het experi ment in het Londense ziekenhuis heeft bewezen dat die re sistentie zelfs overgebracht kan worden op de verder tegen alle antibiotica resistente Staphylococcus aureus. Het resultaat van dat experiment ligt veilig ingevroren, maar wetenschappers geloven dat wat in een laboratorium is gebeurd, binnen niet al te lange tijd ook in de natuur zou kunnen voorkomen. Een van hen, professor Brian Spratt van de Universiteit van Sussex, is erg pessimistisch omdat onvol doende wordt gedaan tegen het overmatig gebruik van anti biotica, wat een belangrijke oorzaak zou zijn van de huidige situatie. De farmaceutische industrie toont weinig belang stelling voor het probleem. „Er is altijd dit gevecht geweest tussen de bacterie en de chemici en mijn zorg is dat de bac terie het niet zal opgeven, maar de chemici misschien wel." vertaling luutje niemantsverdriet Mede dank zij de Nederlandse organisatie voor Wetenschap pelijk Onderzoek (NWO) en het bureau EG Liaison krijgt Neder land veel meer geld voor weten schappelijk onderzoek terug dan dat zij aan het Verenigd Eu ropa afdraagt. NWO heeft in 1993 voor in to taal 23 miljoen gulden toegewe zen voor nieuw onderzoek op het gebied van geheugenpro cessen en dementie (acht mil joen), taal en spraaktechnologie (vijf miljoen) en massaal en pa rallel rekenen (tien miljoen). petten han dirk hekking jaar te kunnen beginnen, is de boriumverbinding - dat betrok ken wordt van het Zwitserse chemieconcern Sandoz - en haar werking nog steeds onder werp van onderzoek. Moss: „We bekijken bij voorbeeld nog hoe lang de boriumverbinding in de bloedbaan blijft. Als we te vroeg gaan bestralen, vernietigen we dus ook in de bloedbaan weef sel. We denken er nu aan om twaalf uur te wachten na het in brengen van de boriumverbin ding." Volgens dr. F. Stecher-Rasmus- sen van ECN wordt de borium- concentratie in de bloedbaan na het toedienen voortdurend gemeten. „Wanneer de optima le concentratieverhouding is bereikt, gaan we bestralen." Ook zijn de karakteristieken van de boriumverbinding nog on derwerp van discussie. Slecher- Rasmussen: „Op zich zijn we te vreden over de verbinding die we nu gebruiken. Die is veilig en voldoende efficiënt. Natuur lijk is dit produkt voor verbete ring vatbaar, maar daarop kun je niet wachten. Je moet ergens beginnen. Elke dag sterven er in Nederland twee mensen aan hersentumoren." Het ECN schuift overigens haar eigen onderzoeksreactor naar voren bij een andere vorm van kankertherapie. De lage-fluxre- actor op het ECN-terrein zou neutronen kunnen gaan leveren voor de behandeling van be paalde vormen van huidkanker. Voor het GCO is deze ontwikke ling nog slechts toekomstmu ziek; het onderzoeksinstituut wil eerst het BNCT-project hele maal op de rails hebben staan. Het GCO waakt ervoor valse hoop bij terminale kankerpa tiënten te wekken. Dr. Moss: „Ik krijg nu al brieven uit de VS van patiënten. Uit Japan idem dito; die mensen wilden de behande ling zelf bekostigen." Het Gemeenschappelijk Cen trum voor Onderzoek (GCO) verwacht aan het eind van dit jaar te kunnen beginnen met het behandelen van proefpa- tiënten met hersentumoren in de hoge-fluxreactor te Petten. Dat hebben het GCO, een on derzoeksinstituut van de Eu ropese Commissie, en het Ener gieonderzoek Centrum Neder land (ECN) besloten. Het gaat waarschijnlijk om een groep van tussen de vijftien en twintig personen. Zonder uit zondering gaat het om patiën ten die niet met de gangbare behandelingsmethoden te hel pen zijn. Deze mensen funge ren als proefpersonen voor het zogenaamde BNCT-project (Bron Neutron Capture Thera py) van GCO, ECN en het Anto- nie van Leeuwenhoek Zieken huis in Amsterdam. Het BNCT-project is een me thode gebaseerd op een bepaal de boriumverbinding en een veld neutronen. Het principe van deze therapie is simpel. De patiënt met de hersentumor krijgt een boriumverbinding toegediend, die in de bloedbaan wordt opgenomen en uiteinde lijk ook in de cellen van de her sentumor terechtkomt. Vervol gens wordt de zieke in de hoge- fluxreactor bestraald. In deze straling zitten neutro nen die een vernietigend effect hebben op de van borium voor ziene kankercellen. De patiënt ondergaat gedurende vijf dagen elke dag een bestraling van een kwartier; de behandeling is in vijven gesplitst om de strah'ngs- belasting van de persoon niet te hoog te maken. Daarna begint het wachten of de therapie heeft gewerkt. Na zes maanden is daar meer duidelijkheid over. Alhoewel GCO verwacht de be handeling van de groep proef personen aan het eind van dit Reactor-Centrum Nederland in Petten. De kluisdeuren van de personen- sluis toegang gevend tot de Hoge-fluxreactor. foto archief UTRECHT Losse cellen van een rattehart, die bij elkaar worden gezet, gaan na een poosje weer spontaan samenkloppen! Bezoe kers kunnen het zelf zien tijdens de open dag van de faculteit Ge neeskunde van de Universiteit Utrecht aankomende zaterdag. Een dag vol demonstraties, voor stellingen, presentaties, rondlei dingen, workshops en openbare colleges. Maar vooral een mooie gelegenheid om kennis te maken met het nieuwe huis van Genees kunde: Stratenum. Onderdeel van het Stratenum is het Anatomisch Museum met een permanente ex positie van geconserveerde en kunstoffen modellen van mense lijke lichaamsdelen en organen. foto» anp

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1994 | | pagina 13