Heetste planeet kent ook eeuwig
'Bacteriën geven niet op,
chemici misschien wel'
Wetenschap
Flinke subsidie
voor onderzoek
Nieuw (fossiel)
soort zeemonster
Water in sterrenstelsel
Bestraling in Petten voor
patiënten met hersentumor
Kijkje achter de schermen
DONDERDAG 9 JUNI 1994
Grote astronomische belangstelling voor Mercuriits
Gescheiden mannen
gaan weer trouwen
Alhoewel het aantal echtscheidingen sinds
1985 is afgenomen, worden nog steeds rela
tief veel huwelijken ontbonden. Uit cijfers
over 1992 blijkt dat het aantal mensen dat
in onze samenleving is gescheiden, al lang
geen marginale groep meer vormt. Dat
schrijft dr. F.W.A. van Poppel in het blad
Demos, een uitgave van het Nederlands In
terdisciplinair Demografisch Instituut in
Den Haag.
Uit die cijfers blijkt dat vooral in de grote
steden in bepaalde leeftijdsgroepen de ca
tegorie gescheiden mensen een belangrijke
positie inneemt. Zo leven in Amsterdam in
de leeftijdscategorie 40 tot 55 jaar 23 van de
100 vrouwen en 18 tot 20 van de 100 man
nen gescheiden. In Amsterdam is van de
vrouwen tussen de 30 en 75 jaar minimaal
één op de tien gescheiden. In Den Haag en
Rotterdam is de situatie vergelijkbaar.
Buiten de grote steden blijkt zowel bij de
mannen als bij de vrouwen tussen de 40 en
55 jaar 1 op de tien gescheiden te zijn.
Slechts een deel van de mensen van wie het
huwelijk wordt ontbonden, gaat een nieuwe
echtverbintenis aan. Dat doen overigens
dan
Nederlandse onderzoekers krijgen van de
Europese onderzoeksprogramma's meer
geld dan ons land daarvoor bijdraagt aan de
Europese Unie. Bij enkele projecten is dat
zelfs ruim het dubbele van wat normaal
wordt geacht. Dit meldt de Nederlandse or
ganisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
(NWO) in haar zojuist verschenen jaarboek
over 1993.
Financieel ging het in het afgelopen niet
slecht met de organisatie. Ondanks sterke
bezuinigingen op een aantal posten steeg
het totale budget van de NWO ten opzichte
van 1992 met 31 miljoen tot 505 miljoen
j gulden.
Het bedrag voor wetenschappelijk onder1
zoek is weliswaar flink gestegen, maar het
werd enigszins afgekalfd door de toene
ming van de wacht- en uitkeringsgelden.
Deze post nam in 1993 toe van 21 tot ruim
25 miljoen gulden.
Het afgelopen jaar stelde de organisatie
aanzienlijke bedragen beschikbaar voor
nieuwe programma's op belangrijke maat-
I schappelijke terreinen. Zo reserveerde de
NWO onder andere acht miljoen gulden
voor het programma Geheugenprocessen
en Dementie en vijf miljoen voor Taal- en
Spraaktechnologie, waarin ook Philips en
KPN deelnemen.
Tien miljoen gulden wijst zij toe aan het
nieuwe programma Massaal en Parallel Re
kenen. Het budget voor het programma
PRIORITEIT, voor nieuwe, maatschappelijk
belangrijke projecten, steeg van 7,4 miljoen
gulden in 1989 tot 16,9 miljoen in 1993.
De NWO blijkt een gezonde organisatie te
zijn. Het ziekteverzuim bleef het afgelopen
jaar met 3 procent ver onder het landelijk
gemiddelde.
Komeet om zon al
in 574 waargenomen
De McNaught-Russel komeet die vorig jaar
bij de zon opdook deed dit in 574 na Chris
tus ook en werd toen al door Chinese astro
nomen waargenomen en beschreven als
wazige streep in het sterrenbeeld Grote
Beer. Dit meldt het Britse blad New Scien
tist.
De vuurpijl blijkt een omlooptijd van veer
tien eeuwen om de zon te hebben en is
daar dus in het jaar 3412 opnieuw te ver
wachten. Haar baan voert ver over de pla
neten Neptunus en Pluto en de komeet
heeft daarmee de langste omloop van alle
kometen die om de zon draaien. De be
kendste ervan, de Halley-komeet, die in
1986 langs de Aarde scheerde, heeft een
omlooptijd van 76 jaar, wat al als betrekke
lijk lang geldt.
kees wiese cpd
Zeshonderd miljoen tot vijfhonderd miljoen
jaar geleden, in het Cambrium, beheersten
grote, wonderlijk gevormde zeemonsters,
Anomalocaris, de oceanen. Het waren roof
dieren met vervaarlijk vooruitstekende grij
pers, tot twee meter lang en zwemmend
met vele langs het lichaam bevestigde 'flap
pen'. In hun tijd - er was nog alleen leven in
zee - waren het giganten; zij blijken zowel
in Europa, China als Australië te zijn voor
gekomen.
Recente vondsten in China (afdrukken van
vijf complete Anomalocaris in Chengjiange-
steente uit hel vroege Cambrium) maken
duidelijk, dat hel om een groot roofdier
gaat, dat geen verwantschap heeft met gar
naal en kreeft.
'Lood zou er vloeibaar zijn' staat vaak te lezen in populair-weten-
schappelijke werken over sterrenkunde als de planeet Mercurius
ter sprake komt. Deze planeet staat van alle planeten in ons zon
nestelsel het dichtst bij de zon en wordt dus het meest belicht en
verwarmt. Radarsignalen hebben onlangs uitgewezen dat er ook ijs
is. Wetenschappers denken nu dat er in een zeer ver verleden van
het zonnestelsel iets heel ingrijpends is gebeurd, waarbij water een
belangrijke rol speelde. Als dat zo is moeten Mercurius' ijssporen
daarover aanwijzingen kunnen geven.
verwijderde planeet Venus.
Dat, zo op het eerste gezicht, onlo
gische verschil heeft alles te maken
met de grote gedaantéverschillen tus
sen Mercurius en Venus. Venus bezit
een loodzware, zurige dampkring,
waar enorme wolkenpartijen rond
drijven en waarin elk sprankje zonne
warmte wordt opgezameld en vastge
houden. Een broeikas dus.
ben apeldoorn
Het jaar op Mercurius duurt slechts
88 aardse dagen, maar de planeet,
wiens middellijn bijna driemaal klei
ner is dan die van onze aarde, staat
dan ook op een gemiddelde afstand
van 'slechts' 58 miljoen kilometer van
de zon (de aarde 150 miljoen) en
heeft een veel grotere baansnelheid.
Als er lood was op Mercurius, dan
zou dat, met de zon vol daarop schij
nend, inderdaad vloeibaar zijn. De
zonnestralen kunnen ongehinderd en
ongetemperd lot op het Mercuriusop-
pervlak doordringen; de planeet heeft
namelijk helemaal geen dampkring.
In vol zonlicht stijgt de temperatuur
van het gesteente tot bijna 450 graden
Celsius. Dat is ruim 100 graden meer
dan het smeltpunt van het element
lood. Toch is die maximale tempera
tuur nog wat lager dan die aan het
oppervlak van de verder van de zon
Extreem verschil
Mercurius daarentegen is zo kaal als
een biljartbal. Niet zo glad, het opper
vlak van deze planeet is, zo lieten de
camera's van onbemande ruimteson
des zien, minstens even pokdalig als
dat van de maan: bezaaid met kraters.
Er is geen lucht, geen sprankje wind,
dus ook niet de minste warmtever-
strooiing.
Mercurius kent verder verschillen
tussen warm en koud die nog extre
mer dan op de maan. Hoe idioot het
i de dichtst bij de zon staande planeet Mercu-
tr ook ijs lijkt voor te komen.
ook klinkt: er lijkt ijs op Mercurius
zijn. Eeuwig ijs. Ijs op Mercurius ver-
minneapolis
In een sterrenstelsel op 200 miljoen lichtjaren van de aarde ver
wijderd. is water gevonden. Dat hebben onderzoekers vorige
week gemeld. De vondst duidt erop dat de voor het leven op aar
de zo belangrijke stof mogelijk meer voorkomt in het heelal dan
voorheen werd aangenomen.
De astronoom James Braatz van de Universiteit van Maryland
zei dat het water werd ontdekt in Markarian 1, een sterrenstelsel
dat zoveel energie uitstraalt dat wordt vermoed dat het een zo
genoemd zwart gat als kern heeft. De watermoleculen werden
met behulp van een radiotelescoop ontdekt in de buurt van het
centrum van het stelsel. De gesignaleerde energiegolven droe
gen het unieke elektromagnetische kenmerk van water. Braatz
zei dat dat kenmerk van water normaal gesproken te zwak is om
waar te nemen. Het centrum van Markarian 1 straalt echter zo
veel energie uit dat het elektromagnetische kenmerk van water
bij deze radiogolven wel te zien is.
Voor deze laatste ontdekking is slechts vijf keer op een derge
lijke manier water bespeurd, op plekken in het heelal dichter bij
de aarde dan Markarian 1. Voor zover bekend kent alleen de pla-
neet aarde een overvloed aan water. Wetenschappers veronder
stellen dat op de maan en Mars ooit water voorkwam. Recente
onderzoeken hebben tot speculaties geleid over bevroren water
in diepe kraters bij de polen van Mercurius, de planeet het
dichtst bij de zon.
eist speciale condities. Om te begin
nen kan het alleen in die gebieden
bestaan die nooit door de zon be
schenen worden. Kan dat bij een klei
ne planeet die bijna zes keer dichter
bij de zon staat dan de aarde? Ja. want
de as van Mercurius staat namelijk
loodrecht op het vlak waarin het pla
neetje om de zon draait. Waar je je op
Mercurius ook bevindt, altijd duren
dag en nacht even lang en altijd gaat
de zon er loodrecht op en onder.
Zou je precies op één van beide po
len van Mercurius staan, dan zou je
daar de helft van de zonnebol boven
de kim zien uitsteken en langzaam, in
ruim 58 aardse dagen, helemaal om je
heen langs de horizon kunnen zien
bewegen. Daar vallen zonnestralen
dus altijd heel scherend in: wat bete
kent dat vooral de diepere delen nooit
zonlicht ontvangen. In die eeuwige
duisternis is het bijzonder koud.
Volgens modellen zouden de gebie
den in permamente duisternis, zoals
die heersen op de bodems en wanden
van kraters op of nabij de polen, niet
warmer worden dan ongeveer 260 tot
275 graden onder nul. Bij dergelijke,
extreem lage temperaturen is de
dampspanning van water te laag om
water (damp) te laten 'vervliegen'. In
die gebieden zou zich dus 'perma
frost', permanent ijs, kunnen bevin
den.
Radarsignalen
Dat is waar Amerikaanse onderzoe
kers gedurende de laatste jaren minu
tieus naar gezocht hebben. Niet met
optische telescopen of met ruit
sondes, maar met radarsignalen vanaf
de aarde. Ijslagen van een zekere dik
te zijn ideale reflectoren voor radar
signalen. Met een enkele radiotele
scoop zijn de radarbeelden echter te
onscherp omvoldoende details te
kunnen onderscheiden
Door de reflectiesignalen van
aantal radiotelescopen, verspreid op
aarde (onder anderen de 300 meter
grote antenne-schotel van het Areci-
bo-observatorium op Puerto Rico) te
combineren, kreeg men vanaf 1991
beelden van Mercurius' polen waarop
details van vijftien kilometer groot te
zien waren. Heldere, dus sterk gere
flecteerde radarbeelden. De beelden
vertonen sterke overeenkomst met
die van ijs- en rijpgebieden op Mars
en van enkele met ijs bedekte satellie
ten van de reuzenplaneet Jupiter.
Voor veel onderzoekers is dat een
heel opwindende ontdekking met
mogelijk verstrekkende gevolgen. Wa-
ter(damp), één van de belangrijkste,
meest voorkomende stoffen in het
heelal, zou in het licht van deze ont
dekking nu ook wel eens aanwezig
kunnen zijn in bepaalde diepe delen
van de maan. Ineens staat Mercurius
midden in de astronomische belang
stelling en is de roep om nieuwe ro
botexpedities naar de nog slechts
voor driekwart in kaart gebrachte
hardloper om de zon weer luider ge
worden. Wie weet wat voor een gehei
men Mercurius' oeroude ijs allemaal
herbergt.
Meer geld NWO
voor onderzoek
londen steve connor the independent
Ze ligt in de diepvries van het laboratori
um van een Londens ziekenhuis: een bac
terie waarvan sommige wetenschappers
hebben gezegd dat die zich onmogelijk
kon ontwikkelen. Anderen waarschuwden
dat, als dat wel zou gebeuren, de wereld
een medische ramp te wachten stond. Het
is de superbacterie onder de bacteriën
omdat zij resistent is tegen alle bestaande
antibiotica.
Gelukkig komt deze soort bacterie niet
voor in de natuur nog niet. Staphylococ
cus aureus, oftewel Superstaph, werd drie
jaar geleden bijna per ongeluk ontwikkeld
in het Londense ziekenhuis waar zij nu
achter slot en grendel in het ijs ligt. Weten
schappers brachten daar twee soorten
bacteriën samen omdat ze wilden bestu
deren hoe resistentie tegen antibiotica zich
van de ene bacterie naar de andere kon
verspreiden. Tol hun verbijstering zagen
zij dat een betrekkelijk onschuldige bacterie de
gen het antibioticum vancomycin kon overbrengen op het
dodelijke Staphylococcus aureus, dat-voor die tijd alleen nog
maar met vancomycin bestreden kon worden.
Staphylococcus aureus is de bacterie die in ziekenhuizen
het meest wordt gevreesd. Zij is de oorzaak van een op de vijf
infecties die patiënten oplopen tijdens een behandeling. Zie
kenhuizen vormen de perfecte omgeving voor de ontwikke
ling van bacteriën die resistent zijn tegen meer dan één anti
bioticum.
Angstaanjagend
De gevolgen zijn angstaanjagend. De afgelopen 50 jaar zijn
met behulp van antibiotica de gevaarlijkste ziekten, zoals tu
berculose, longontsteking, tyfus, difterie en meningitis, bijna
geheel uitgeroeid. Maar dat is al aan het veranderen. In St.
Petersburg heerst difterie en New York is getroffen door tbc.
De Amerikaanse autoriteiten op het gebied van de gezond
heidszorg maken zich zo bezorgd over de tbc dat ze de ver
slaafde tb-lijders in de gevangenis hebben gezet en tot een
behandeling dwingen. Toch voorspelden deskundigen in
1958 dat tbc spoedig een 'medische curiositeit' zou zijn.
De bestrijding van tbc. en van andere infecties, begon in
1928 met de ontdekking van penicilline door Alexander Fle
ming. Het was een revolutie in de geneeskunde. Bacteriën
zijn verantwoordelijk voor ve^l, zo niet alle, meest dodelijke
ziekten in de wereld. Zij hebben hun eigen systeem ter in
standhouding van hun levensfuncties en alleen antibiotica
zijn in staat die te ondermijnen.
Maar de bacteriën vochten terug. Een van de belangrijkste
vroege waarschuwingssignalen kwam in 1967 uit een afgele
gen dorp in Papoea-Nieuw-Guinea, waar artsen werden ge
confronteerd met de Streptococcus pneumoniaeen veroor
zaker van dodelijke infecties die resistent was tegen peni
cilline. Tien jaar later had deze bacteriestam zich uitgebreid
naar Zuid-Afrika en was onderweg nog resistent geworden te-
Sir Alexander Fleming kwam in
1928 met de ontdekking van pe
nicilline: een revolutie in de ge
neeskunde. Nu staan we aan de
vooravond van een medische
ramp: bacteriën die resistent zijn
tegen antibiotica, foto archief
gen verschillende andere antobiotica. In de
jaren '90 zijn bacteriestammen van de
pneumococcus geen uitzondering meer. Zij
maken in de hele wereld dodelijke slachtof
fers.
,.De pneumococcus is een van de meest
voorkomende oorzaken van longontsteking
ter wereld", zegt een van de 's werelds
meest vooraanstaande bacteriologen, pro
fessor Alexander Tomasz van de Rockefeller
Universiteit in New York. ..Zij veroorzaakt
ook levensbedreigende infecties in de ade
ren en meningitis. En zij is een belangrijke
oorzaak van oorinfecties bij kinderen. Over
de hele wereld is naar schatting hel aantal
dodelijke gevallen door infecties door de
pneumococcus vergelijkbaar met dat door
tbc in de orde van grootte van twee tot
vier miljoen per jaar."
Resistent
Professor Tomasz gelooft dat we aan de
vooravond staan van een medische ramp
een infectieziekte die resistent is tegen alle antibiotica is niet
langer sciencefiction, zegt hij.
Resistentie tegen antibiotica kan zich in verschillende vor
men voordoen. De simpelste en effectiefste manier waarop
de bacterie dat kan doen is door het produceren van een en
zym dat de antibiotische molecule afbreekt. Zo werden veel
bacteriën resistent tegen penicilline. De farmaceutische in
dustrie reageerde daarop door met de structuur van het an
tibioticum te knoeien in een poging het enzym te ontlopen.
Alleen om er vijf of zes jaar later achter te komen dat som
mige bacteriën enzymen hadden aangemaakt die in staat
waren deze hele nieuwe generatie antibiotica te vernietigen.
Het laatste toevluchtsoord van de medische wetenschap
pers was het antibioticum vancomycin, dat volgens hen re
sistente bacteriën als Superstaph op een afstand kon hou
den. Vancomycin werkt anders dan andere antibiotica. Om
daar resistent tegen te worden zou de structuur van de cel-
wand van de bacterie moeten worden veranderd, en gedacht
werd dat de bacterie dat niet zou kunnen. Maar de afgelo
pen jaren hebben in ziekenhuizen bacteriën de kop op ge
stoken die resistent zijn tegen vancomycin. En het experi
ment in het Londense ziekenhuis heeft bewezen dat die re
sistentie zelfs overgebracht kan worden op de verder tegen
alle antibiotica resistente Staphylococcus aureus.
Het resultaat van dat experiment ligt veilig ingevroren,
maar wetenschappers geloven dat wat in een laboratorium
is gebeurd, binnen niet al te lange tijd ook in de natuur zou
kunnen voorkomen. Een van hen, professor Brian Spratt van
de Universiteit van Sussex, is erg pessimistisch omdat onvol
doende wordt gedaan tegen het overmatig gebruik van anti
biotica, wat een belangrijke oorzaak zou zijn van de huidige
situatie. De farmaceutische industrie toont weinig belang
stelling voor het probleem. „Er is altijd dit gevecht geweest
tussen de bacterie en de chemici en mijn zorg is dat de bac
terie het niet zal opgeven, maar de chemici misschien wel."
vertaling luutje niemantsverdriet
Mede dank zij de Nederlandse
organisatie voor Wetenschap
pelijk Onderzoek (NWO) en het
bureau EG Liaison krijgt Neder
land veel meer geld voor weten
schappelijk onderzoek terug
dan dat zij aan het Verenigd Eu
ropa afdraagt.
NWO heeft in 1993 voor in to
taal 23 miljoen gulden toegewe
zen voor nieuw onderzoek op
het gebied van geheugenpro
cessen en dementie (acht mil
joen), taal en spraaktechnologie
(vijf miljoen) en massaal en pa
rallel rekenen (tien miljoen).
petten han dirk hekking jaar te kunnen beginnen, is de
boriumverbinding - dat betrok
ken wordt van het Zwitserse
chemieconcern Sandoz - en
haar werking nog steeds onder
werp van onderzoek. Moss: „We
bekijken bij voorbeeld nog hoe
lang de boriumverbinding in de
bloedbaan blijft. Als we te vroeg
gaan bestralen, vernietigen we
dus ook in de bloedbaan weef
sel. We denken er nu aan om
twaalf uur te wachten na het in
brengen van de boriumverbin
ding."
Volgens dr. F. Stecher-Rasmus-
sen van ECN wordt de borium-
concentratie in de bloedbaan
na het toedienen voortdurend
gemeten. „Wanneer de optima
le concentratieverhouding is
bereikt, gaan we bestralen."
Ook zijn de karakteristieken van
de boriumverbinding nog on
derwerp van discussie. Slecher-
Rasmussen: „Op zich zijn we te
vreden over de verbinding die
we nu gebruiken. Die is veilig
en voldoende efficiënt. Natuur
lijk is dit produkt voor verbete
ring vatbaar, maar daarop kun
je niet wachten. Je moet ergens
beginnen. Elke dag sterven er in
Nederland twee mensen aan
hersentumoren."
Het ECN schuift overigens haar
eigen onderzoeksreactor naar
voren bij een andere vorm van
kankertherapie. De lage-fluxre-
actor op het ECN-terrein zou
neutronen kunnen gaan leveren
voor de behandeling van be
paalde vormen van huidkanker.
Voor het GCO is deze ontwikke
ling nog slechts toekomstmu
ziek; het onderzoeksinstituut
wil eerst het BNCT-project hele
maal op de rails hebben staan.
Het GCO waakt ervoor valse
hoop bij terminale kankerpa
tiënten te wekken. Dr. Moss: „Ik
krijg nu al brieven uit de VS van
patiënten. Uit Japan idem dito;
die mensen wilden de behande
ling zelf bekostigen."
Het Gemeenschappelijk Cen
trum voor Onderzoek (GCO)
verwacht aan het eind van dit
jaar te kunnen beginnen met
het behandelen van proefpa-
tiënten met hersentumoren in
de hoge-fluxreactor te Petten.
Dat hebben het GCO, een on
derzoeksinstituut van de Eu
ropese Commissie, en het Ener
gieonderzoek Centrum Neder
land (ECN) besloten.
Het gaat waarschijnlijk om een
groep van tussen de vijftien en
twintig personen. Zonder uit
zondering gaat het om patiën
ten die niet met de gangbare
behandelingsmethoden te hel
pen zijn. Deze mensen funge
ren als proefpersonen voor het
zogenaamde BNCT-project
(Bron Neutron Capture Thera
py) van GCO, ECN en het Anto-
nie van Leeuwenhoek Zieken
huis in Amsterdam.
Het BNCT-project is een me
thode gebaseerd op een bepaal
de boriumverbinding en een
veld neutronen. Het principe
van deze therapie is simpel. De
patiënt met de hersentumor
krijgt een boriumverbinding
toegediend, die in de bloedbaan
wordt opgenomen en uiteinde
lijk ook in de cellen van de her
sentumor terechtkomt. Vervol
gens wordt de zieke in de hoge-
fluxreactor bestraald.
In deze straling zitten neutro
nen die een vernietigend effect
hebben op de van borium voor
ziene kankercellen. De patiënt
ondergaat gedurende vijf dagen
elke dag een bestraling van een
kwartier; de behandeling is in
vijven gesplitst om de strah'ngs-
belasting van de persoon niet te
hoog te maken. Daarna begint
het wachten of de therapie heeft
gewerkt. Na zes maanden is
daar meer duidelijkheid over.
Alhoewel GCO verwacht de be
handeling van de groep proef
personen aan het eind van dit
Reactor-Centrum Nederland in Petten. De kluisdeuren van de personen-
sluis toegang gevend tot de Hoge-fluxreactor. foto archief
UTRECHT Losse cellen van een
rattehart, die bij elkaar worden
gezet, gaan na een poosje weer
spontaan samenkloppen! Bezoe
kers kunnen het zelf zien tijdens
de open dag van de faculteit Ge
neeskunde van de Universiteit
Utrecht aankomende zaterdag.
Een dag vol demonstraties, voor
stellingen, presentaties, rondlei
dingen, workshops en openbare
colleges. Maar vooral een mooie
gelegenheid om kennis te maken
met het nieuwe huis van Genees
kunde: Stratenum. Onderdeel van
het Stratenum is het Anatomisch
Museum met een permanente ex
positie van geconserveerde en
kunstoffen modellen van mense
lijke lichaamsdelen en organen.
foto» anp