De kluizenaar terug naar
Moedertje Rusland
Geluk uit het Lichaam
ZATERDAG 28 ME11994
Aleksandrlsajevitsj
Solzjenitsyn keert deze
week terug naar eigen
land. De beroemdste
dissident uit de Sovjet-tijd
verliet gisteren de
Amerikaanse staat
Vermont, waar hij achttien
jaar woonde, vooreen
ruim achtduizend
kilometer lange treinreis,
dwars door Siberië, naar
Moskou. Rusland
ontwaak!De tijd vooreen
moreel appèl, een ethisch
reveil is aangebroken. Elke
rechtgeaarde Russische
patriot hoopt erop. Want
wie anders dan de ooit zo
verguisde schrijver en
Nobelprijswinnaar zou
Rusland kunnen redden
uit de wurggreep van
westerse decadentie, zoals
pornografie, misdaad,
drugsgebruiken
consum ptieverd wazi ng?
Aleksandr Isajevitsj Solzjenitsyn vertrok deze week na achttien jaar (deels vrijwillige) ballingsschap uit Cavendish, Vermont, voor de lange reis r
zijn zoon Stephan.
Schrijver
Aleksandr
Solzjenitsyn
bleef ondanks
alles zichzelf
ANS GELEIJNSE»
Ruim twintig jaar geleden, om pre
cies te zijn op 14 februari 1974,
kreeg Aleksandr Solzjenitsyn als
issidente schrijver van de Sovjet-leiders de
rgste straf die hem kon treffen. Hij werd na
m bliksemactie van de KGB tot balling ge
laakt: op het vliegtuig naar Duitsland gezet,
eroofd van zijn staatsburgerschap, van zijn
Bliefde Rusland.
Aleksandr Solzjenitsyn is in die twintig jaar
iets veranderd, trouw aan zichzelf gebleven,
e balling trok in het Westen een scherm om
jn Russische ziel. In Cavendish, in de Ame-
kaanse staat Vermont, leefde hij als een
uizenaar. Zestien uur per dag zwoegde hij
p Het Rode Rad, een 5.000 pagina's tellend
)os over Lenins revolutie en de factoren die
it de communistische machtsovername
ebben geleid. Nu dit levenswerk is voltooid,
eert de 75-jarige Solzjenitsyn terug in de
hoot van Moedertje Rusland. Om er straks
vrede te kunnen sterven.
Solzjenitsyn legde in 1970 met zijn boek De
'oelag Archipel de bijl aan de wortels van de
mmunistische dictatuur. Een kwart eeuw
ter is het communisme afgestorven, zijn
amer en sikkel vervangen door Camel en
nickers, en gaat de vroegere partijsecretaris
s zakenman door het leven, compleet met
MW. lijfwacht, kalasjnikov en bankrekening
het buitenland.
Wilde oosten
)lzjenitsyn stapte gisteren vanuit het Vrije
festen bij Vladivostok het Wilde Oosten bin-
in. Vanuit Moskou bezien ligt Vladivostok
iet ver van de Siberische Goelag, van Stalins
•neurkampen. Een van de eerste plaatsen
5e Solzjenitsyn bezoekt op zijn lange trein-
•is naar Moskou is Magadan, een stad die in
930 werd gebouwd door dwangarbeiders,
>wel criminelen als zeks, gevangenisjargon
)or politieke gevangenen.
Het zijn immers de zestig miljoen slachtof-
irs die aan de dictatuur van Lenin en zijn
pvolgers worden toegeschreven, die Solzje-
itsyns leven en denken bepalen. Hij waar-
huwde in De Goelag Archipel dat een wer-
ilijk vrij Rusland slechts kon ontstaan na
:n grootscheepse zelfreiniging, te vergelij-
:n met de 'denazificering' van Duitsland na
.'Tweede Wereldoorlog.
Maar in het nieuwe Rusland htseft dat pro-
is nooit plaatsgehad, wordt dat zwarte ver-
:den het liefst vergeten. De jongere genera-
es zijn niet geïnteresseerd, de oudere heb-
en er geen behoefte aan. Communisten
iet de toevoeging exbekleden sleutelpo-
ties in politiek en economie. Als er over het
irleden wordt gepraat, dan gaat het.over 'de
)ede oude tijd', toen de armoe eerlijk werd
?rdeeld, orde en rust heersten, werkloosheid
nbekend was en de Sovjetunie een wereld-
iacht.
In het Westen voelde Solzjenitsyn zich niet
luis. Het is echter zeer de vraag of dat in
usland wel het geval zal zijn. De meningen
jn verdeeld. Er zijn er die in hem de nieuwe
erlosser zien, die Rusland zijn waardigheid
ergeeft en voor de stuurloze politici een hel
er baken in een kolkende zee is. Maar die
oepering, te vinden in de échelons van de
atriottische intellectuelen, is ver in de min-
erheid.
De politici hopen dat Solzjenitsyn zich op
een of andere wijze voor hun karretje zal
ten spannen. De meester zelf sluit dat uit.
ij wil zijn handen op geen enkele manier
in de politiek bezoedelen. „Ik kan hoog-
ens een morele rol in het maatschappelijk
I ven spelen", zei hij tegen David Remnick,
voormalige Moskou-correspondent van
de Washington Post. Sommigen vinden dat al
bespottelijk. „Tot nu toe kwam alleen de zon
uit het Oosten naar Rusland. Al het andere
kwam uit het Westen. Nu heeft het Oosten
twee dingen voor ons, de zon en Solzjenit
syn", schrijft hoofdredacteur Tretjakov van
de Nezavisimaja Gazeta (Onafhankelijke
Krant) in een sarcastisch commèntaar op de
terugkeer van de schrijver.
Grap
Solzjenitsyn, in 1918 geboren in het Zuidrus-
sische Kislovodsk, was in zijn jeugd overtuigd
communist. Als met lof afgestudeerde wis-
en natuurkundige volgde hij voor zijn inlij
ving in het Rode Leger nog een cursus litera
tuur in Moskou. In 1941 kwam hij opt de offi
ciersopleiding. Aan het einde van de oorlog
was Solzjenitsyn kapitein, tweemaal gedeco
reerd voor betoonde moed.
Hij beging echter de toen onvergeeflijke
fout om in brieven aan vrienden die door
de militaire censuur werden gelezen grap
pen over Stalin te maken. Hij werd gearres
teerd en tol acht jaar strafkamp veroordeeld.
Aanvankelijk nog dicht bij «Moskou in een
kamp met een betrekkelijk licht regime, later
in Kazachstan onder zeer zware omstandig
heden. Solzjenitsyn raakte in Stalins kampen
al snel zijn 'geloof in het marxisme-leninis-
me kwijt en keerde terug naar het Russisch-
orthodoxe geloof dat hem in zijn kinderjaren
was bijgebracht. Het was ook in het kamp dat
Solzjenitsyn begon te schrijven.
Zoals te doen gebruikelijk volgden op de
acht jaar nog enkele jaren ballingschap bui
ten Moskou, die hij als onderwijzer door
bracht in een dorpje in zuid-Kazachstan. Hij
overleefde die periode op het nippertje. Hij
werd zwaar ziek kanker maar werd met
succes behandeld in een kliniek in de Oez-
beekse hoofdstad Tasjkent. Dat verblijf inspi
reerde hem later tot de roman Kankerpavil
joen.
Solzjenitsyns terugkeer naar Rusland viel
samen met de opkomst van partijleider
Chroesjtsjov, de gedeeltelijke ontluistering
van Stalin en voorzichtige liberalisering. In
1962 werd Een dag uit het leven van Ivan De-
nisovitsj, een zeer anti-stalinistische novelle,
uitgegeven. Solzjenitsyn was op slag be
roemd. In 1964 werd hij zelfs voorgedragen
voor de Leninprijs voor literatuur. Chroesjt-
sjovs ster was echter gevallen en Solzjenitsyn
kreeg een publicatieverbod. Hij werd uit de
Schrijversbond gestoten en zijn werk ver
scheen alleen nog als ondergronds vlug
schrift, de zogenaamde samizdat.
De kampervaringen, beschreven in 'Een
dag uit het leven' bezorgden hem duizenden
schriftelijke en persoonlijke reacties van ver
oordeelden, al vrijgelaten of nog in de kam
pen. Solzjenitsyn gebruikte die voor zijn in
het geheim geschreven boek De Goelag Ar
chipel, een combinatie van geschiedschrij
ving, emotionele aanklacht en onthullende
persoonlijke ervaringen.
Het boek. dat naar het Westen werd ge
smokkeld, veroorzaakte bij de publikatie in
1974 een sensatie. Het eerste minutieuze
ooggetuigeverslag van de gruwelen van het
communisme verscheen op een moment dat
Nixon en Brezjnjev aan hun politiek van ont
spanning tussen de supermachten werkten.
Solzjenitsyn was inmiddels al onderscheiden
met de Nobelprijs voor literatuur en met An-
drej Sacharov de bekendste dissident van de
Sovjetunie.
Ontluisterd
De Goelag Archipel kon de voorzichtige
toenadering tussen de twee systemen niet
verhinderen. Maar het zorgde er vooral in
Europa voor dat traditioneel links, van com
munisten tot sociaal-democraten, gedwon
gen werd tot het schrappen van een kwalijke
tactiek. Mede onder invloed van de zoge
naamde revolutie van de jaren zestig werd
kritiek op de Sovjetunie zelfs nog na de in
val in Tsjecho-Slowakije vaak ingeslikt met
het argument dat die alleen maar 'rechts' in
de kaart zou spelen.
Niemand kon echter om de eindeloze
reeks feiten die Solzjenitsyn produceerde
heen: het Sovjet-sprookje was definitief ont
luisterd. Voor iedereen gratis onderwijs, gra
tis gezondheidszorg, werkgelegenheid en
goedkope huisvesting en openbaar vervoer;
het woog niet meer op tegen de slachtoffers
en opofferingen die de dictatuur van het pro
letariaat had geëist en bleef eisen.
Dat Solzjenitsyn niet opnieuw naar een
strafkamp werd verbannen, dankte hij aan de
toenmalige KGB-voorzitter en latere partijlei
der Joeri Andropov en de Duitse bondskan
selier Willy Brandt. Uit inmiddels geopende
KGB-archieven is komen vast te staan dat
Andropov het na de publikatie van De Goelag
Archipel veel effectiever achtte om Solzjenit
syn wegens verraad te arresteren en meteen
het land uit te zetten. In geheim diplomatiek
overleg had Brandt zich bereid getoond de
Nobelprijswinnaar in zijn land te ontvangen.
Andropov had het niet slecht gezien. De
uitwijzing van Solzjenitsyn, later verenigd
met zijn tweede vrouw en hun drie kinderen,
haalde na de eerst publiciteitsgolven het dis
sidentenaureool van de schrijver. Solzjenit
syn begon al snel kritiek te leveren op de
zijns inziens veel te toegeeflijke houding van
het Westen tegenover Moskou. Bij links viel
hij meteen uit de gratie wegens zijn steun
aan de Amerikaanse oorlog in Vietnam.
Drama
Solzjenitsyn, met zijn pluizige baard, Aziati
sche ogen en strenge, ascetische voorkomen,
werd al gauw als een zonderling beschouwd,
die niet wilde inzien dat sinds Stalin de tijden
waren veranderd. Een KGB-campagne die
hem als antisemiet afschilderde, zorgde voor
de rest.
Dat is het drama van Solzjenitsyn geble
ven. David Remnick rapporteert in een uit
voerig artikel in The New Yorker dat zelfs de
voormalige Amerikaanse minister van bui
tenlandse zaken Henry Kissinger en presi
dent Gerald Ford genoeg kregen van de ver
bannen dissident. In de kranten werd hij
steeds kritischer benaderd. Het feit dat hij
zich in Cavendish achter een omheining af
zonderde, bracht de Washington Post tot de
kop 'Solzjenitsyns prikkeldraad-vrijheid'.
De Britse Daily Mirror deed het nog wat
scherper: 'Solzjenitwit', kopte het sensatie
blad. Om daarmee aan te geven dat het ful
mineren van de schrijver tegen westerse de
cadentie zo noemde hij popmuziek eens
'die vloeibare mest die zelfs onder het IJzeren
Gordijn doorkroop' uit onkunde of onwe
tendheid voortkwam.
Het Westen kon maar niet begrijpen dat
Solzjenitsyn niet alleen het dictatoriale com
munisme afwees, maar ook het ongebreidel
de kapitalisme. Dat werd nog erger nadat Mi-
chail Gorbatsjov en zijn perestrojka in 1985
op het toneel was verschenen. Solzjenitsyn
begreep niets van de verering die Gorbatsjov
in het Westen ten deel viel. Voor hem was de
Sovjet-leider een communist, die zijn geloof
niet wilde afzweren, maar inzag dat het roer
om moest om de partij aan de macht te hou
den en de Sovjetunie als eenheidsstaat te
redden.
De boot was helemaal aan toen Solzjenit
syn in 1990 een brochure schreef die in'de
Sovjetunie verscheen in de massabladen
Komsomolskaja Pravda en Literatoernaja Ga
zeta onder de titel Hoe Rusland te reorga
niseren'. Rusland, zo adviseerde hij, moest
zich zo snel mogelijk van de niet-Slavische
republieken ontdoen. Er zou een nieuwe
'Russische Unie' moeten komen, waartoe
Oekraïne, Wit-Rusland en het noordelijk deel
van Kazachstan overwegend bevolkt door
Russen dienden te behoren.
Eerherstel
Gorbatsjov wees het idee, na wat lof over de
grote schrijver te hebben geuit, meteen als
een belediging voor de Sovjet-volkeren af.
Maar Boris Jeltsin, toen nog Russisch parle
mentsvoorzitter, vond het interessant en liet
de brochure meteen onder alle parlementsle
den verspreiden.
In de binnen- en buitenlandse pers werd
Solzjenitsyn afgedaan als racistisch, als verte
genwoordiger van de Groot-Russische ge
dachte. Maar wie de brochure goed leest,
komt tot andere conclusies. Solzjenitsyn
voorspelde wat een jaar later werkelijkheid
werd: de val van de Sovjetunie. En zijn medi
cijn is niet de imperiale gedachte van het
Grote Rusland, dat omringende landen onder
de duim moet houden, maar van een Rus
land dat zich op zichzelf terug moet werpen
voor herstel en niet moet zwichten voor
grootmachtambities.
Solzjenitsyn is inmiddels volledig in ere
hersteld. Hij heeft zijn staatsburgerschap te
rug, de aanklachten en veroordelingen uit de
Stalin- en Brezjnjev-tijd zijn ingetrokken.
Maar alles wijst erop dat hij in eigen land net
zo'n eenling blijft als hij in het Westen was.
Er is niemand in de politiek, of de naam nu
Jeltsin of Zjirinovski is, die op zijn zegen kan
rekenen.
De belangstelling voor zijn werken in
clusief Het Rode Rad, dat hij zelf als zijn
levens- en meesterwerk beschouwt
is dramatisch gedaald. Rus- K J
land heeft geen tijd en niet de
wil om aan zelfonderzoek te
doen. Snerende krantencom
mentaren moeten aange
ven dat Solzjenitsyn 'te laat'
naar zijn vaderland is terug
gekeerd en geen relatie heeft
met de nieuwe werkelijkheid.
Breed uitgemeten is al dat zijn
toekomstige Moskouse woning in
Troitse-Lykovo, de datsja-wijk
van vroegere partijkopstuk
ken, opnieuw door een ho
ge omheining wordt om
ringd. Solzjenitsyn blijft
een otsjelnik, een klui
zenaar, zo luidt de con
clusie. Ook die zal on
terecht blijken. Solzje
nitsyn blijft gewoon
zichzelf, een verlegen,
de pers schuwende
man. die zich niets
aantrekt van wat de a
wereld van hem u
vindt. Een Rus.
vooral dat, en onaf- S»
hankelijk denker,
die gevraagd en on
gevraagd zijn mening
geeft. Totdat hij, in
vrijheid, in Russi
sche grond be
graven kan
worden.
Denkwijzer
In 1978 sprak George Sheean, in die tijd de internationale
goeroe op het gebied van hardlopen en gezondheid, de
gedenkwaardige woorden: 'lam running, therefore I am'
('Ik ren, dus ik ben'). Een treffender typering van de in
grijpende culturele omslag die zich al sinds het einde van
de jaren zestig aan het voltrekken is, is nauwelijks denk
baar. Kern van de omslag is dat we onS gevoel van identi
teit, zelfrespect en welbevinden steeds minder halen uit
het bouwen aan samenleving, gezin en beroep en steeds
meer uit het werken, het bouwen aan ons lichaam, uit
body-building in zijn talloze varianten.
Er is bij mijn weten nog nooit
een tijd geweest waarin er
zo'n intense» aan bezetenheid
grenzende aandacht voor het li
chaam in alle lagen van de bevol
king is geweest als de onze. In
stad en land richten we hele ma
chine-parken in om ons lichaam
zo veel mogelijk vorm te geven,
door bos en hei leggen we ren
en trimbanen aan om een zo
goed mogelijke conditie op te lo
pen en we voeden ons volgens
steeds weer andere recente we
tenschappelijke inzichten. De
tijdschriftenafdeling van een
groot warenhuis, waar ik een ge
regelde klant ben, is daarvan een
onthutsend getrouwe weerspie
geling. Het is in feite een doorlo
pende expositie van catalogi over
het menselijk lichaam in steeds
wisselende posities, gedaantes
en behoeftes. Van absoluut naakt
in de sex-hoek via minuscuul be
dekt op de fitness- en building
planken en half-in-half-uit op de
motor-, mode- en pop-afdeling
tot (vaak maar lang niet altijd)
netjes Jn de kleren in de gezond
heidssector. Zelfs de actualiteits
magazines proberen steeds vaker
over de rug van het lichaam de
lezer te versieren.
Vanwaar die aan het maniaka
le of religieuze grenzende preoc
cupatie met het lichaam? Voor
een deel hangt het samen met
onze veranderde houding ten
aanzien van gezondheid en ziek
te. Voor ons is gezondheid niet
langer alleen maar de afwezig
heid van ziekte. Gezondheid is
vooral goed in je vel zitten, van je
lichaam houden, er vanJcunnen
genieten en er goed voor zorgen.
Gezondheid is daarmee haast
hetzelfde geworden als geluk.
Maar het is een vorm van geluk
die we veel meer dan andere vor
men of voorwaarden voor geluk,
zoals leven in vrede of een goede
baan of relatie hebben, zelf in de
hand lijken te hebben.
Gezondheid is maakbaar ge
luk. Wie actief aan zijn gezond
heid werkt, toont daarmee zijn
persoonlijk vermogen om het le
ven te leven zoals het bij voor
keur geleefd zou moeten wor
den. Hij bewijst, zoals de Duit
sers dat zo fraai uitdrukken, zijn
Glucksfahigkeit, zijn bekwaam
heid van het leven en van zich
zelf iets moois, iets goeds te ma
ken. Wie niet actief aan zijn ge
zondheid werkt, deze verwaar
loost of zelfs ondermijnt door
'slechte' leefgewoonten, wordt in
toenemende mate met afkeuring
en zelfs morele verontwaardiging
bekeken. De behandeling van
bijvoorbeeld rokers begint ver
rassend veel te lijken op die van
lepralijders. Het is zelfs zo dat de
mate waarin iemand aan zijn ge
zondheid werkt of zijn conditie
bijhoudt, steeds vaker als een be
wijs van zijn psychisch en sociaal
verantwoordelij kheidsbesef
wordt opgevat. Dat is de reden
waarom politici zich graag spor
tend, joggend, fietsend of zwem
mend laten fotograferen.
Typerend is dat we iemand te
genwoordig nauwelijks een
groter kompliment kunnen ma
ken dan hem of haar sportief of
een sportief type te noemen. Ty
perend is ook dat steeds meer
mensen er in hun dagelijkse le
ven blijk van willen geven dat ze
sportief zijn door in hun gewone
bezigheden sport-attributen te
dragen, vaderend van schoenen
via die merkwaardig gekleurde
trainingsjacks en -pakken tot het
merk fietsen waarmee ze van en
naar hun werk racen.
Bij steeds meer van wat we
doen, wordt door ons zelf of door
anderen de vraag gesteld of het
wel gezond is. We kunnen nau
welijks meer aan het twijfelen
worden gebracht dan wanneer
iemand over iets dat we doen of
gebruiken, zegt: „Ik vraag me af
of dat wel gezond is". En er is
nauwelijks grotere geruststelling,
tevredenheid of aansporing
denkbaar dan wanneer we te ho
ren krijgen dat het echt heel erg
gezond is wat we doen of van
plan zijn. Vandaar dat we zelfs de
keuze van onze vrijetijdsactivitei
ten in toenemende mate laten
afhangen van de gezondheids
kwalificaties daarvan. Zo zijn er
bijvoorbeeld steeds meer men
sen die naar klassieke muziek
luisteren, omdat dat zo goed is
voor je hersenen. Zo zijn er ook
steeds meer mensen die op
dans- of balletles gaan omdat het
zo therapeutisch is, op zangles
omdat zingen stress reduceert of
op masturbatie-cursus omdat
seksuele ondading helpt de ge-
blokkeerdeenergie-potentialen
in het lichaam vrij te maken.
Het lijkt er, kortom, op dat we
allemaal in toenemende mate
gebukt gaan onder de plicht tot
gezond leven.
Waar komt deze wending naar
het lichaam als voornaamste
bron van zelfvertrouwen en ge
luk vandaan? Een van de rede
nen is dat de klassieke bronnen
van zingeving traditie, religie,
politieke ideologieën, het vader
land, gezin, relatie, beroep
steeds meer gerelativeerd zijn
geworden als voor iedereen en
onder alle omstandigheden gel
dig of verplichtend. We worden
ons steeds meer bewust van de
tijdelijkheid, de impermanentie,
van zelfs zeer persoonlijke zaken
als een partnerrelatie, een gezin,
een beroep.
Een groot aantal mensen heeft
in de loop van zijn leven meerde
re partnerrelaties, behoort tot
meerdere gezinnen en heeft ver
schillende beroepen of loopba
nen. Het enige tastbare, aanraak-
bare, dat gedurende ons hele le
ven meegaat, op de permanentie
waarvan we kunnen blijven reke
nen, is ons lichaam. De enige
ontwikkeling die we echt volledig
of in ieder geval grotendeels zelf
in de hand lijken te hebben, is
eveneens die van ons lichaam.
Omdat het lichaam ook de
authentieke bron en oorzaak van
onze gevoelens en ervaringen is,
is het daarmee in deze tijd ook
het meest authentieke, meest ge
schikte en populaire instrument
voor zingeving, zelfrespekt en ge-
luksbeleving.
Dus buigen we ons steeds
meer over ons eigen lichaam als
medium voor zelfvertrouwen en
voor zelfbewondering en kunnen
we net als Narcissus in de
Griekse sage die niet genoeg kon
krijgen van het kijken naar zijn
eigen spiegelbeeld in het water
maar niet genoeg krijgen van
het kijken naar ons eigen en an
dermans lichaam. 'Hoe zie ik er
uit' is de meest gestelde vraag in
het heelal vandaag de dag, niet
alleen van de ene mens aan de
andere, maar ook van de mens
aan zichzelf. De spiegels in de fit
ness-studio of de schoonheidssa
lon zijn eigenlijk niets anders
dan permanente waarschu
wingssignalen om vooral aan de
gang te blijven.
Alleen wie continue bezig
blijft, aan zichzelf blijft werken,
kan de bedreiging van de altijd
op de loer liggende vervetting,
verval en verlies van profiel of
conditie onder controle houden.
En zolang dat lukt, geniet de be
zitter van en voelt bewondering
voor zijn of haar lichaam, is er
een soort van erotisch-sensuele
verhouding tussen bezitter en li
chaam. Die verhouding is in veel
gevallen zo sterk, dat niemand
anders daar tussen kan komen.
Er zijn cultuurcritici die daarom
menen dat een van de kenmer
ken van deze tijd is het feit dat
veel mensen tezeer met zichzelf
bezig zijn, te veel van zichzelf
houden en daardoor te weinig
van anderen. Ik ben van mening
dat het hier niet gaat om zelflief
de, maar om zelfzucht en dat zijn
twee heel verschillende dingen.
Zelfzuchtige mensen zijn niet in
staat om anderen lief te hebben,
maar evenmin zijn ze in staat om
zichzelf lief te hebben. Zoals
Meister Eckhart aan het einde
van de twaalfde eeuw al zei:Als
je jezelf echt liefhebt, heb je een
mens lief en als je een mens lief
hebt, heb je in zekere mate alle
mensen lief. Alleen zulk een
mens gaat het werkelijk goed."
Van mij mag u het laatste woord
ook als 'gezond' lezen.
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie