De kluizenaar terug naar Moedertje Rusland Geluk uit het Lichaam ZATERDAG 28 ME11994 Aleksandrlsajevitsj Solzjenitsyn keert deze week terug naar eigen land. De beroemdste dissident uit de Sovjet-tijd verliet gisteren de Amerikaanse staat Vermont, waar hij achttien jaar woonde, vooreen ruim achtduizend kilometer lange treinreis, dwars door Siberië, naar Moskou. Rusland ontwaak!De tijd vooreen moreel appèl, een ethisch reveil is aangebroken. Elke rechtgeaarde Russische patriot hoopt erop. Want wie anders dan de ooit zo verguisde schrijver en Nobelprijswinnaar zou Rusland kunnen redden uit de wurggreep van westerse decadentie, zoals pornografie, misdaad, drugsgebruiken consum ptieverd wazi ng? Aleksandr Isajevitsj Solzjenitsyn vertrok deze week na achttien jaar (deels vrijwillige) ballingsschap uit Cavendish, Vermont, voor de lange reis r zijn zoon Stephan. Schrijver Aleksandr Solzjenitsyn bleef ondanks alles zichzelf ANS GELEIJNSE» Ruim twintig jaar geleden, om pre cies te zijn op 14 februari 1974, kreeg Aleksandr Solzjenitsyn als issidente schrijver van de Sovjet-leiders de rgste straf die hem kon treffen. Hij werd na m bliksemactie van de KGB tot balling ge laakt: op het vliegtuig naar Duitsland gezet, eroofd van zijn staatsburgerschap, van zijn Bliefde Rusland. Aleksandr Solzjenitsyn is in die twintig jaar iets veranderd, trouw aan zichzelf gebleven, e balling trok in het Westen een scherm om jn Russische ziel. In Cavendish, in de Ame- kaanse staat Vermont, leefde hij als een uizenaar. Zestien uur per dag zwoegde hij p Het Rode Rad, een 5.000 pagina's tellend )os over Lenins revolutie en de factoren die it de communistische machtsovername ebben geleid. Nu dit levenswerk is voltooid, eert de 75-jarige Solzjenitsyn terug in de hoot van Moedertje Rusland. Om er straks vrede te kunnen sterven. Solzjenitsyn legde in 1970 met zijn boek De 'oelag Archipel de bijl aan de wortels van de mmunistische dictatuur. Een kwart eeuw ter is het communisme afgestorven, zijn amer en sikkel vervangen door Camel en nickers, en gaat de vroegere partijsecretaris s zakenman door het leven, compleet met MW. lijfwacht, kalasjnikov en bankrekening het buitenland. Wilde oosten )lzjenitsyn stapte gisteren vanuit het Vrije festen bij Vladivostok het Wilde Oosten bin- in. Vanuit Moskou bezien ligt Vladivostok iet ver van de Siberische Goelag, van Stalins •neurkampen. Een van de eerste plaatsen 5e Solzjenitsyn bezoekt op zijn lange trein- •is naar Moskou is Magadan, een stad die in 930 werd gebouwd door dwangarbeiders, >wel criminelen als zeks, gevangenisjargon )or politieke gevangenen. Het zijn immers de zestig miljoen slachtof- irs die aan de dictatuur van Lenin en zijn pvolgers worden toegeschreven, die Solzje- itsyns leven en denken bepalen. Hij waar- huwde in De Goelag Archipel dat een wer- ilijk vrij Rusland slechts kon ontstaan na :n grootscheepse zelfreiniging, te vergelij- :n met de 'denazificering' van Duitsland na .'Tweede Wereldoorlog. Maar in het nieuwe Rusland htseft dat pro- is nooit plaatsgehad, wordt dat zwarte ver- :den het liefst vergeten. De jongere genera- es zijn niet geïnteresseerd, de oudere heb- en er geen behoefte aan. Communisten iet de toevoeging exbekleden sleutelpo- ties in politiek en economie. Als er over het irleden wordt gepraat, dan gaat het.over 'de )ede oude tijd', toen de armoe eerlijk werd ?rdeeld, orde en rust heersten, werkloosheid nbekend was en de Sovjetunie een wereld- iacht. In het Westen voelde Solzjenitsyn zich niet luis. Het is echter zeer de vraag of dat in usland wel het geval zal zijn. De meningen jn verdeeld. Er zijn er die in hem de nieuwe erlosser zien, die Rusland zijn waardigheid ergeeft en voor de stuurloze politici een hel er baken in een kolkende zee is. Maar die oepering, te vinden in de échelons van de atriottische intellectuelen, is ver in de min- erheid. De politici hopen dat Solzjenitsyn zich op een of andere wijze voor hun karretje zal ten spannen. De meester zelf sluit dat uit. ij wil zijn handen op geen enkele manier in de politiek bezoedelen. „Ik kan hoog- ens een morele rol in het maatschappelijk I ven spelen", zei hij tegen David Remnick, voormalige Moskou-correspondent van de Washington Post. Sommigen vinden dat al bespottelijk. „Tot nu toe kwam alleen de zon uit het Oosten naar Rusland. Al het andere kwam uit het Westen. Nu heeft het Oosten twee dingen voor ons, de zon en Solzjenit syn", schrijft hoofdredacteur Tretjakov van de Nezavisimaja Gazeta (Onafhankelijke Krant) in een sarcastisch commèntaar op de terugkeer van de schrijver. Grap Solzjenitsyn, in 1918 geboren in het Zuidrus- sische Kislovodsk, was in zijn jeugd overtuigd communist. Als met lof afgestudeerde wis- en natuurkundige volgde hij voor zijn inlij ving in het Rode Leger nog een cursus litera tuur in Moskou. In 1941 kwam hij opt de offi ciersopleiding. Aan het einde van de oorlog was Solzjenitsyn kapitein, tweemaal gedeco reerd voor betoonde moed. Hij beging echter de toen onvergeeflijke fout om in brieven aan vrienden die door de militaire censuur werden gelezen grap pen over Stalin te maken. Hij werd gearres teerd en tol acht jaar strafkamp veroordeeld. Aanvankelijk nog dicht bij «Moskou in een kamp met een betrekkelijk licht regime, later in Kazachstan onder zeer zware omstandig heden. Solzjenitsyn raakte in Stalins kampen al snel zijn 'geloof in het marxisme-leninis- me kwijt en keerde terug naar het Russisch- orthodoxe geloof dat hem in zijn kinderjaren was bijgebracht. Het was ook in het kamp dat Solzjenitsyn begon te schrijven. Zoals te doen gebruikelijk volgden op de acht jaar nog enkele jaren ballingschap bui ten Moskou, die hij als onderwijzer door bracht in een dorpje in zuid-Kazachstan. Hij overleefde die periode op het nippertje. Hij werd zwaar ziek kanker maar werd met succes behandeld in een kliniek in de Oez- beekse hoofdstad Tasjkent. Dat verblijf inspi reerde hem later tot de roman Kankerpavil joen. Solzjenitsyns terugkeer naar Rusland viel samen met de opkomst van partijleider Chroesjtsjov, de gedeeltelijke ontluistering van Stalin en voorzichtige liberalisering. In 1962 werd Een dag uit het leven van Ivan De- nisovitsj, een zeer anti-stalinistische novelle, uitgegeven. Solzjenitsyn was op slag be roemd. In 1964 werd hij zelfs voorgedragen voor de Leninprijs voor literatuur. Chroesjt- sjovs ster was echter gevallen en Solzjenitsyn kreeg een publicatieverbod. Hij werd uit de Schrijversbond gestoten en zijn werk ver scheen alleen nog als ondergronds vlug schrift, de zogenaamde samizdat. De kampervaringen, beschreven in 'Een dag uit het leven' bezorgden hem duizenden schriftelijke en persoonlijke reacties van ver oordeelden, al vrijgelaten of nog in de kam pen. Solzjenitsyn gebruikte die voor zijn in het geheim geschreven boek De Goelag Ar chipel, een combinatie van geschiedschrij ving, emotionele aanklacht en onthullende persoonlijke ervaringen. Het boek. dat naar het Westen werd ge smokkeld, veroorzaakte bij de publikatie in 1974 een sensatie. Het eerste minutieuze ooggetuigeverslag van de gruwelen van het communisme verscheen op een moment dat Nixon en Brezjnjev aan hun politiek van ont spanning tussen de supermachten werkten. Solzjenitsyn was inmiddels al onderscheiden met de Nobelprijs voor literatuur en met An- drej Sacharov de bekendste dissident van de Sovjetunie. Ontluisterd De Goelag Archipel kon de voorzichtige toenadering tussen de twee systemen niet verhinderen. Maar het zorgde er vooral in Europa voor dat traditioneel links, van com munisten tot sociaal-democraten, gedwon gen werd tot het schrappen van een kwalijke tactiek. Mede onder invloed van de zoge naamde revolutie van de jaren zestig werd kritiek op de Sovjetunie zelfs nog na de in val in Tsjecho-Slowakije vaak ingeslikt met het argument dat die alleen maar 'rechts' in de kaart zou spelen. Niemand kon echter om de eindeloze reeks feiten die Solzjenitsyn produceerde heen: het Sovjet-sprookje was definitief ont luisterd. Voor iedereen gratis onderwijs, gra tis gezondheidszorg, werkgelegenheid en goedkope huisvesting en openbaar vervoer; het woog niet meer op tegen de slachtoffers en opofferingen die de dictatuur van het pro letariaat had geëist en bleef eisen. Dat Solzjenitsyn niet opnieuw naar een strafkamp werd verbannen, dankte hij aan de toenmalige KGB-voorzitter en latere partijlei der Joeri Andropov en de Duitse bondskan selier Willy Brandt. Uit inmiddels geopende KGB-archieven is komen vast te staan dat Andropov het na de publikatie van De Goelag Archipel veel effectiever achtte om Solzjenit syn wegens verraad te arresteren en meteen het land uit te zetten. In geheim diplomatiek overleg had Brandt zich bereid getoond de Nobelprijswinnaar in zijn land te ontvangen. Andropov had het niet slecht gezien. De uitwijzing van Solzjenitsyn, later verenigd met zijn tweede vrouw en hun drie kinderen, haalde na de eerst publiciteitsgolven het dis sidentenaureool van de schrijver. Solzjenit syn begon al snel kritiek te leveren op de zijns inziens veel te toegeeflijke houding van het Westen tegenover Moskou. Bij links viel hij meteen uit de gratie wegens zijn steun aan de Amerikaanse oorlog in Vietnam. Drama Solzjenitsyn, met zijn pluizige baard, Aziati sche ogen en strenge, ascetische voorkomen, werd al gauw als een zonderling beschouwd, die niet wilde inzien dat sinds Stalin de tijden waren veranderd. Een KGB-campagne die hem als antisemiet afschilderde, zorgde voor de rest. Dat is het drama van Solzjenitsyn geble ven. David Remnick rapporteert in een uit voerig artikel in The New Yorker dat zelfs de voormalige Amerikaanse minister van bui tenlandse zaken Henry Kissinger en presi dent Gerald Ford genoeg kregen van de ver bannen dissident. In de kranten werd hij steeds kritischer benaderd. Het feit dat hij zich in Cavendish achter een omheining af zonderde, bracht de Washington Post tot de kop 'Solzjenitsyns prikkeldraad-vrijheid'. De Britse Daily Mirror deed het nog wat scherper: 'Solzjenitwit', kopte het sensatie blad. Om daarmee aan te geven dat het ful mineren van de schrijver tegen westerse de cadentie zo noemde hij popmuziek eens 'die vloeibare mest die zelfs onder het IJzeren Gordijn doorkroop' uit onkunde of onwe tendheid voortkwam. Het Westen kon maar niet begrijpen dat Solzjenitsyn niet alleen het dictatoriale com munisme afwees, maar ook het ongebreidel de kapitalisme. Dat werd nog erger nadat Mi- chail Gorbatsjov en zijn perestrojka in 1985 op het toneel was verschenen. Solzjenitsyn begreep niets van de verering die Gorbatsjov in het Westen ten deel viel. Voor hem was de Sovjet-leider een communist, die zijn geloof niet wilde afzweren, maar inzag dat het roer om moest om de partij aan de macht te hou den en de Sovjetunie als eenheidsstaat te redden. De boot was helemaal aan toen Solzjenit syn in 1990 een brochure schreef die in'de Sovjetunie verscheen in de massabladen Komsomolskaja Pravda en Literatoernaja Ga zeta onder de titel Hoe Rusland te reorga niseren'. Rusland, zo adviseerde hij, moest zich zo snel mogelijk van de niet-Slavische republieken ontdoen. Er zou een nieuwe 'Russische Unie' moeten komen, waartoe Oekraïne, Wit-Rusland en het noordelijk deel van Kazachstan overwegend bevolkt door Russen dienden te behoren. Eerherstel Gorbatsjov wees het idee, na wat lof over de grote schrijver te hebben geuit, meteen als een belediging voor de Sovjet-volkeren af. Maar Boris Jeltsin, toen nog Russisch parle mentsvoorzitter, vond het interessant en liet de brochure meteen onder alle parlementsle den verspreiden. In de binnen- en buitenlandse pers werd Solzjenitsyn afgedaan als racistisch, als verte genwoordiger van de Groot-Russische ge dachte. Maar wie de brochure goed leest, komt tot andere conclusies. Solzjenitsyn voorspelde wat een jaar later werkelijkheid werd: de val van de Sovjetunie. En zijn medi cijn is niet de imperiale gedachte van het Grote Rusland, dat omringende landen onder de duim moet houden, maar van een Rus land dat zich op zichzelf terug moet werpen voor herstel en niet moet zwichten voor grootmachtambities. Solzjenitsyn is inmiddels volledig in ere hersteld. Hij heeft zijn staatsburgerschap te rug, de aanklachten en veroordelingen uit de Stalin- en Brezjnjev-tijd zijn ingetrokken. Maar alles wijst erop dat hij in eigen land net zo'n eenling blijft als hij in het Westen was. Er is niemand in de politiek, of de naam nu Jeltsin of Zjirinovski is, die op zijn zegen kan rekenen. De belangstelling voor zijn werken in clusief Het Rode Rad, dat hij zelf als zijn levens- en meesterwerk beschouwt is dramatisch gedaald. Rus- K J land heeft geen tijd en niet de wil om aan zelfonderzoek te doen. Snerende krantencom mentaren moeten aange ven dat Solzjenitsyn 'te laat' naar zijn vaderland is terug gekeerd en geen relatie heeft met de nieuwe werkelijkheid. Breed uitgemeten is al dat zijn toekomstige Moskouse woning in Troitse-Lykovo, de datsja-wijk van vroegere partijkopstuk ken, opnieuw door een ho ge omheining wordt om ringd. Solzjenitsyn blijft een otsjelnik, een klui zenaar, zo luidt de con clusie. Ook die zal on terecht blijken. Solzje nitsyn blijft gewoon zichzelf, een verlegen, de pers schuwende man. die zich niets aantrekt van wat de a wereld van hem u vindt. Een Rus. vooral dat, en onaf- S» hankelijk denker, die gevraagd en on gevraagd zijn mening geeft. Totdat hij, in vrijheid, in Russi sche grond be graven kan worden. Denkwijzer In 1978 sprak George Sheean, in die tijd de internationale goeroe op het gebied van hardlopen en gezondheid, de gedenkwaardige woorden: 'lam running, therefore I am' ('Ik ren, dus ik ben'). Een treffender typering van de in grijpende culturele omslag die zich al sinds het einde van de jaren zestig aan het voltrekken is, is nauwelijks denk baar. Kern van de omslag is dat we onS gevoel van identi teit, zelfrespect en welbevinden steeds minder halen uit het bouwen aan samenleving, gezin en beroep en steeds meer uit het werken, het bouwen aan ons lichaam, uit body-building in zijn talloze varianten. Er is bij mijn weten nog nooit een tijd geweest waarin er zo'n intense» aan bezetenheid grenzende aandacht voor het li chaam in alle lagen van de bevol king is geweest als de onze. In stad en land richten we hele ma chine-parken in om ons lichaam zo veel mogelijk vorm te geven, door bos en hei leggen we ren en trimbanen aan om een zo goed mogelijke conditie op te lo pen en we voeden ons volgens steeds weer andere recente we tenschappelijke inzichten. De tijdschriftenafdeling van een groot warenhuis, waar ik een ge regelde klant ben, is daarvan een onthutsend getrouwe weerspie geling. Het is in feite een doorlo pende expositie van catalogi over het menselijk lichaam in steeds wisselende posities, gedaantes en behoeftes. Van absoluut naakt in de sex-hoek via minuscuul be dekt op de fitness- en building planken en half-in-half-uit op de motor-, mode- en pop-afdeling tot (vaak maar lang niet altijd) netjes Jn de kleren in de gezond heidssector. Zelfs de actualiteits magazines proberen steeds vaker over de rug van het lichaam de lezer te versieren. Vanwaar die aan het maniaka le of religieuze grenzende preoc cupatie met het lichaam? Voor een deel hangt het samen met onze veranderde houding ten aanzien van gezondheid en ziek te. Voor ons is gezondheid niet langer alleen maar de afwezig heid van ziekte. Gezondheid is vooral goed in je vel zitten, van je lichaam houden, er vanJcunnen genieten en er goed voor zorgen. Gezondheid is daarmee haast hetzelfde geworden als geluk. Maar het is een vorm van geluk die we veel meer dan andere vor men of voorwaarden voor geluk, zoals leven in vrede of een goede baan of relatie hebben, zelf in de hand lijken te hebben. Gezondheid is maakbaar ge luk. Wie actief aan zijn gezond heid werkt, toont daarmee zijn persoonlijk vermogen om het le ven te leven zoals het bij voor keur geleefd zou moeten wor den. Hij bewijst, zoals de Duit sers dat zo fraai uitdrukken, zijn Glucksfahigkeit, zijn bekwaam heid van het leven en van zich zelf iets moois, iets goeds te ma ken. Wie niet actief aan zijn ge zondheid werkt, deze verwaar loost of zelfs ondermijnt door 'slechte' leefgewoonten, wordt in toenemende mate met afkeuring en zelfs morele verontwaardiging bekeken. De behandeling van bijvoorbeeld rokers begint ver rassend veel te lijken op die van lepralijders. Het is zelfs zo dat de mate waarin iemand aan zijn ge zondheid werkt of zijn conditie bijhoudt, steeds vaker als een be wijs van zijn psychisch en sociaal verantwoordelij kheidsbesef wordt opgevat. Dat is de reden waarom politici zich graag spor tend, joggend, fietsend of zwem mend laten fotograferen. Typerend is dat we iemand te genwoordig nauwelijks een groter kompliment kunnen ma ken dan hem of haar sportief of een sportief type te noemen. Ty perend is ook dat steeds meer mensen er in hun dagelijkse le ven blijk van willen geven dat ze sportief zijn door in hun gewone bezigheden sport-attributen te dragen, vaderend van schoenen via die merkwaardig gekleurde trainingsjacks en -pakken tot het merk fietsen waarmee ze van en naar hun werk racen. Bij steeds meer van wat we doen, wordt door ons zelf of door anderen de vraag gesteld of het wel gezond is. We kunnen nau welijks meer aan het twijfelen worden gebracht dan wanneer iemand over iets dat we doen of gebruiken, zegt: „Ik vraag me af of dat wel gezond is". En er is nauwelijks grotere geruststelling, tevredenheid of aansporing denkbaar dan wanneer we te ho ren krijgen dat het echt heel erg gezond is wat we doen of van plan zijn. Vandaar dat we zelfs de keuze van onze vrijetijdsactivitei ten in toenemende mate laten afhangen van de gezondheids kwalificaties daarvan. Zo zijn er bijvoorbeeld steeds meer men sen die naar klassieke muziek luisteren, omdat dat zo goed is voor je hersenen. Zo zijn er ook steeds meer mensen die op dans- of balletles gaan omdat het zo therapeutisch is, op zangles omdat zingen stress reduceert of op masturbatie-cursus omdat seksuele ondading helpt de ge- blokkeerdeenergie-potentialen in het lichaam vrij te maken. Het lijkt er, kortom, op dat we allemaal in toenemende mate gebukt gaan onder de plicht tot gezond leven. Waar komt deze wending naar het lichaam als voornaamste bron van zelfvertrouwen en ge luk vandaan? Een van de rede nen is dat de klassieke bronnen van zingeving traditie, religie, politieke ideologieën, het vader land, gezin, relatie, beroep steeds meer gerelativeerd zijn geworden als voor iedereen en onder alle omstandigheden gel dig of verplichtend. We worden ons steeds meer bewust van de tijdelijkheid, de impermanentie, van zelfs zeer persoonlijke zaken als een partnerrelatie, een gezin, een beroep. Een groot aantal mensen heeft in de loop van zijn leven meerde re partnerrelaties, behoort tot meerdere gezinnen en heeft ver schillende beroepen of loopba nen. Het enige tastbare, aanraak- bare, dat gedurende ons hele le ven meegaat, op de permanentie waarvan we kunnen blijven reke nen, is ons lichaam. De enige ontwikkeling die we echt volledig of in ieder geval grotendeels zelf in de hand lijken te hebben, is eveneens die van ons lichaam. Omdat het lichaam ook de authentieke bron en oorzaak van onze gevoelens en ervaringen is, is het daarmee in deze tijd ook het meest authentieke, meest ge schikte en populaire instrument voor zingeving, zelfrespekt en ge- luksbeleving. Dus buigen we ons steeds meer over ons eigen lichaam als medium voor zelfvertrouwen en voor zelfbewondering en kunnen we net als Narcissus in de Griekse sage die niet genoeg kon krijgen van het kijken naar zijn eigen spiegelbeeld in het water maar niet genoeg krijgen van het kijken naar ons eigen en an dermans lichaam. 'Hoe zie ik er uit' is de meest gestelde vraag in het heelal vandaag de dag, niet alleen van de ene mens aan de andere, maar ook van de mens aan zichzelf. De spiegels in de fit ness-studio of de schoonheidssa lon zijn eigenlijk niets anders dan permanente waarschu wingssignalen om vooral aan de gang te blijven. Alleen wie continue bezig blijft, aan zichzelf blijft werken, kan de bedreiging van de altijd op de loer liggende vervetting, verval en verlies van profiel of conditie onder controle houden. En zolang dat lukt, geniet de be zitter van en voelt bewondering voor zijn of haar lichaam, is er een soort van erotisch-sensuele verhouding tussen bezitter en li chaam. Die verhouding is in veel gevallen zo sterk, dat niemand anders daar tussen kan komen. Er zijn cultuurcritici die daarom menen dat een van de kenmer ken van deze tijd is het feit dat veel mensen tezeer met zichzelf bezig zijn, te veel van zichzelf houden en daardoor te weinig van anderen. Ik ben van mening dat het hier niet gaat om zelflief de, maar om zelfzucht en dat zijn twee heel verschillende dingen. Zelfzuchtige mensen zijn niet in staat om anderen lief te hebben, maar evenmin zijn ze in staat om zichzelf lief te hebben. Zoals Meister Eckhart aan het einde van de twaalfde eeuw al zei:Als je jezelf echt liefhebt, heb je een mens lief en als je een mens lief hebt, heb je in zekere mate alle mensen lief. Alleen zulk een mens gaat het werkelijk goed." Van mij mag u het laatste woord ook als 'gezond' lezen. RENE DIEKSTRA hoogleraar klinische en gezondheidspsychologie

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1994 | | pagina 41